Śmierć - Z biologicznego punktu wi­dzenia śmierć jest nieodwracalnym ustaniem wszystkich czynności życio­wych. Literatura jednakże ujmuje to zjawisko jako znaczący element ludz­kiej egzystencji, powód cierpienia i stra­chu ludzkiego, a także jako wielką taje­mnicę. Ludzie od zawsze próbowali wyobrazić sobie śmierć, tworzyli jej zantropomor­fizowane wizerunki (np. kobieta o skrzydłach nietoperza, ze szponami za­miast palców). Jednak najpopularniej­szy był wizerunek śmierci jako kościo­trupa z kosą w ręku. Pojawił się on w ikonografii średniowiecznej, ale obe­cny jest do tej pory nie tylko w sztuce, ale i w ludzkiej świadomości. Epokami, które często sięgały do tego motywu i przedstawiały śmierć jako żywe (!) zjawisko, np. zjawę, kobietę czy porusza­jący się szkielet, były: średniowiecze i barok. Także w romantyzmie i moder­nizmie chętnie sięgano do tego tematu. Innym sposobem nawiązywania do moty­wu śmierci były sceny umierania bohate­rów literackich. Zamykały one biografię danej postaci, wnosiły wiele do jej wize­runku, a także do warstwy ideowej utworu.

Ze względu na ogrom materiału lite­rackiego obejmującego zagadnienie śmierci, proponujemy podział tego hasła na dwa mniejsze podrozdziały:

1) Wizerunek śmierci;

2) Śmierć bohaterów literackich (śmierć samobójcza - patrz: samobójst­wo).

Ars moriendi (sztuka dobrego umiera­nia) - w średniowieczu pisano traktaty na temat tego, jak godnie odejść z tego świata. Przedstawiano ten problem tak­że w ikonografii.

Danse macabre (taniec śmierci) - śred­niowieczne wyobrażenie korowodu lu­dzi różnych stanów i zawodów prowa­dzonych przez śmierć, w myśl zasady: Mors omnia adequat. („Śmierć wszyst­kim jednaka"). Najsłynniejsze wyobra­żenie tańca śmierci znajdowało się na krużganku paryskiego Cmentarza Nie­winiątek. Znane były również drzewo­ryty Hansa Holbeina (cykl pt. „Bilder des Todes").

Wizerunek śmierci

Biblia (ST) -1) Księga Rodzaju wyjaś­nia pochodzenie śmierci. Wzięła ona swój początek z grzechu pierworodnego (w raju ludzie byli nieśmiertelni). 2) Biblijnym wyobrażeniem śmierci jest anioł Azrael (hebr. Bóg pomógł), jeden z czterech aniołów przy tronie Boga. Umrze ostatni, gdy zabrzmi po raz drugi trąba archanielska.

Biblia (NT) - 1) W naukach Chrystusa pojawia się nowe pojęcie, jakim jest zmartwychwstanie. Oznacza ono po­wtórne narodzenie się do życia po śmie­rci. 2) Drugi jeździec Apokalipsy (na trupiobladym koniu) symbolizuje śmierć, która ogarnie cały świat w Dzień Gniewu. 3) Po Sądzie Ostatecznym śmierć zostaje wrzucona do jeziora og­nia; obraz ten oznacza powszechne zmartwychwskrzeszenie. Jednocześnie św. Jan dodaje, że grzesznicy, nie zapi­sani w Księdze Życia, także znajdą się w jeziorze ognia.

Mitologia - 1) Mitologicznym wyob­rażeniem śmierci jest Tanatos, bliźnia­czy brat Snu i syn Nocy. Według wie­rzeń pojawiał się niepostrzeżony i od­cinał konającemu pukiel włosów. W ten sposób poświęcał go w ofierze bóstwom podziemnym i na zawsze odrywał od ziemi. 2) Starożytni wyobrażali sobie także życie po śmierci. Władcą krainy zmarłych był Hades (tą nazwą określa się niekiedy cały podziemny świat); rządził nią wraz ze swoją żoną, Persefoną. Zma­rli, po osądzeniu ich, szli albo do Tartaru (odpowiednik piekła), albo na Pola Eli­zejskie (odpowiednik raju).

W baśniach i legendach śmierć przed­stawiana jest jako kościotrup albo jako kobieta. Bohaterowie mogą ją zobaczyć na własne oczy; nierzadko sama przy­chodzi po swoje „ofiary". W „Kumie Śmierci" trzyma nawet do chrztu syna wieśniaka, a potem opiekuje się nim przez całe jego życie.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmier­cią" - Połączenie dwóch charakterys­tycznych dla średniowiecza wizerun­ków śmierci: rozkładu zwłok i danse macabre. Śmierć to kobieta o odrażają­cej fizjonomii (czaszka pokryta żółtą skórą, z oczu cieknie krew, nos odpada); jej wygląd ma na celu podkreślenie znikomości i niedoskonałości ludzkiego ciała. Opowiada ona Polikarpowi, iż zabiera do siebie (kosi) wszystkich, bez względu na urodzenie, stan czy płeć. O swoich żniwach mówi z ironicznym dystansem, podkreślając, że największą przyjemność sprawia jej zabieranie do siebie grzeszników.

„Dusza z cieła wylecieła" - Średnio­wieczny dialog opowiada o losach duszy po śmierci. Zapłakaną i samotną spotyka św. Piotr, by zabrać ją do Nieba.

F. Villon „Wielki Testament" - Do refleksji na temat śmierci skłania Vil­lona obraz ciał w kostnicy. Zauważa on przede wszystkim, że śmierć kładzie kres bogactwu i godnościom ziemskim. O wielmożach, pachołkach, ludziach biednych i bogatych, którzy tam spoczę­li mówi: Wszystkie tam leżą, ot, po­śnięte, Jedna kopica zesypana.

J. Kochanowski „Treny" - Wielki traktat filozoficzny, w którym śmierć dziecka sprowokowała rozważania na temat: istoty śmierci, losów człowieka po śmierci, problemu cierpienia po stra­cie kochanej osoby. Poeta ukazuje śmierć w postaci zantropomorfizowanej (Tren IV), traktuje ją także jako przejś­cie do innego świata (Tren XIV), a w Trenie X podaje w wątpliwość dogmat o istnieniu życia po śmierci.

J. Donne „Śmierci, próżno się pysz­nisz..:”-Monolog skierowany do śmie­ci mówi o tym, iż nie ma ona powodu do pychy i dumy. Podmiot liryczny porównuje ją do snu, który przynosi ulgę ciału i duszy. Mówi też o zmartwychws­taniu, które będzie triumfem człowieka nad śmiercią.

M. Sęp-Szarzyński „Nagrobek Mar­cinowi Strzechowskiemu" - Śmierć wybawiła młodego człowieka od dłu­gich cierpień i bólu. Jest więc pojmowa­na jako przyjaciel, a nie - wróg ludzi.

S. Grabowiecki „Z Twej śmierci, Je­zu..:' - Śmierć Chrystusa dała ludziom zwycięstwo nad śmiercią przez obiet­nicę zmartwychwstania. Podmiot lirycz­ny przedkłada żywot prawdziwy (ten po śmierci, prowadzący do zmartwychws­tania) nad życie doczesne.

H. Morsztyn „Światowa rozkosz" ­Nawiązując do średniowiecznych moty­wów vanitas i do motywu rozkładu zwłok, Morsztyn zwraca uwagę na prze­mijalność ludzkiego bogactwa, a także na to, co dzieje się po śmierci (Robak, wąż i jaszczurka pastwią się z gnitego czlonki ciala...).

Z. Morsztyn „Żywot - sen i cień" - Śmierć przyrównana została do głębo­kiego snu, w którym pogrążeni są uma­rli. Sen natomiast jest w życiu człowieka zwiastunem śmierci.

J. Baka „Uwagi o śmierci niechybnej" -Nawiązując do średniowiecznego dan­se macabre, Baka przedstawia obraz śmierci, która dosięgnie każdego. Tłu­maczy także, iż jej przyczyną mogą być doczesne rozkosze, którym niektórzy zbyt chętnie się oddają: Łasyś zbytnie na cukierki, jabłka, gruszki i węgierki ­śmierć jawna, niestrawna, połyka młodzika.

M. Shelley „Frankenstein" - Popular­ny w romantyzmie motyw ożywienia zwłok zyskał tu podwójny wymiar: czło­wiek może odnieść zwycięstwo nad śmiercią (a więc nie jest ona nieodwra­calna), jednak pogwałcenie praw bos­kich i praw natury kosztować go będzie życie.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. II i IV - Typowe dla romantyków przekonanie o tym, że życie nie kończy się po śmierci zostało połączone z motywem wielo­krotnego umierania („Upiór"). Życie po śmierci traktowane jest jako odzwier­ciedlenie ziemskiego życia zmarłego. Nie traci on kontaktu ze światem ludzi, może nawet ukazywać się śmiertelni­kom,jak to robią duchy podczas ob­rzędu dziadów.

E.A. Poe „Maska Śmierci Szkarłat­nej" - Na balu w zamku księcia Pro­spera, który uciekł wraz ze świtą i przy­jaciółmi od epidemii dżumy, pojawia się tajemniczy gość w masce Śmierci Szkar­łatnej. Jak się okazuje, to sama Śmierć Szkarłatna (dżuma) przyszła po tych, którzy pragnęli jej uniknąć.

E.A. Poe „Przedwczesny pogrzeb" - Opowiadanie odzwierciedla zaintere­sowania pisarza katalepsją - stanem z pogranicza życia i śmierci. Wielokrot­nie przywoływany jest tu obraz katalep­tyków grzebanych żywcem, a sam boha­ter przeżywa koszmarny sen, że został złożony do grobu podczas ataku tej strasznej choroby.

Ch. Baudelaire „Padlina" - Naturalis­tyczny obraz śmierci jako siły nisz­czącej materię. Trup młodej dziewczy­ny rozkładający się w słońcu, gnijący i jedzony przez robaki, staje się przy­czynkiem do rozważań nad niedoskona­łością ludzkiej powłoki cielesnej. Jedno­cześnie pojawia się tu refleksja, że wszystkich, nawet tych najbardziej uro­dziwych, czeka taki los.

L. Staff „Odrzućmyż raz..:' - Staff sięga tu do buddyjskiego wyobrażenia śmierci jako kojącej siostrzycy, bladej, dobrej pani, która przychodzi po czło­wieka, by oderwać go od trosk życia i pozwolić mu zasnąć po ziemskich burz wirze.

S. Korab-Brzozowski „O, przyjdź!" - Poetycka wizja śmierci, o którą błaga podmiot liryczny, każe mu widzieć ją jako senną marę, piękną i dobrą, przyno­szącą człowiekowi ukojenie. Błagalna prośba skierowana do niej (O, przyjdź!) jest wyrazem tęsknoty za spokojem, marzeniem o oderwaniu się od ziems­kiego koszmaru, przy którym śmierć może być wybawieniem.

A. Bieły „Maskarada" - Na jednym z wystawnych bali maskowych, pośród bawiących się gości, pojawia się tajem­nicze domino o twarzy przypominającej trupią czaszkę. Żaden z gości nie wie, że jest to śmierć. I kiedy zabawa toczy się w najlepsze, śmierć zbiera swe żniwo.

A. Bieły „Jasna śmierć" - Śmierć jest dla poety powrotem do ojczyzny' po długiej tułaczce na ziemi. Tutaj może on zaznać spokoju, tutaj czeka go nieśmier­telność i brak strachu przed... śmiercią. B. Leśmian „Dwie śmiercie" - Według poety każdy ma przypisaną sobie śmierć. Śmierć nie jest więc jedna jedy­na; jest ich wiele. Na bohatera lirycz­nego utworu czeka na przykład śmierć jego matki. Nie każdemu jednak dane jest wybrać własną śmierć.

J. Lechoń „Pytasz, co w moim ży­ciu..." - Śmierć (obok miłości) potrak­towana została jako siła napędowa świa­ta i ludzkiego istnienia. Na śmierć i mi­łość skazany jest każdy człowiek, każdy też boi się ich, ponieważ niosą ze sobą ryzyko cierpienia i są wielką niewiado­mą. Jedynym pewnikiem dotyczącym tych dwóch zjawisk, jest to, że śmierć chroni od miłości, a miłość od śmierci.

S. Grochowiak „Rozbieranie do snu" - Poeta sięga do średniowiecznego mo­tywu rozkładu zwłok (stąd tytuł utwo­ru). Upersonifikowana śmierć „rozbie­ra" umarłego, odejmując mu kolejne części ciała. Interesujący jest opis samej postaci śmierci, która ma zaledwie zielo­ną łysinę, jest głucha w obu czarnych gwiazdach i ślepa w obu ostrych uszach.

H. Poświatowska „Śmierć" - Bohater­ką liryczną wiersza jest sama Śmierć, którą ludzie pojmują tak różnie. Dla mędrca jest przemijaniem, odejściem ze świata; dla fizyka przeistoczeniem mate­rii, dla wierzącego - początkiem innego życia, natomiast dla nas cierpiących wyzwoleniem.

* „Śmierć, najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma". (Epikur)

* „Śmierć jest ostatnim kresem wszystkiego" (Horacy)

* „Boimy się nie śmierci, ale wyobrażenia, jakie mamy o niej".

(Seneka Młodszy)

* „Bogowie wiedzą: śmierć jest nieszczęściem. Inaczej chętnie umieraliby sami".

(Safona)

* „Mors cena, hora incerta". - „Śmierć pewna, ale jej godzina nieznana". (napis na zegarze ratuszowym w Lipsku)

* „Każdy człowiek ustosunkowuje się do śmierci tak, jak gdyby był tym jedynym, a przynajmniej pierwszym, który ma umrzeć".

(S. Czosnkowski)

* „Śmierć jest nagrodą życia". (J. Girardoux)

* „Ktokolwiek mówi, że się śmierci nie lęka, kłamie".

(I. Krasicki)

* „Kiedy widzi się, do czego doprowadziła współczesna medycyna, pytamy siebie mimo woli: ile pięter ma śmierć?" (J.P. Sartre)

* „Nie dlatego najsmutniejszy jest zgon, że wraz z nim wszystko się kończy, lecz dlatego, że po nim nic się nie zaczyna". (T. Kotarbiński)

---