Kultura oświecenia w Polsce, podr.,s.262 - 269, oprac. RM
1.Specyfika polskiego oświecenia na tle oświecenia zachodnioeuropejskiego
- konfrontacja dwóch postaw politycznych i światopoglądowych: sarmatyzmu i konserwatyzmu z
oświeceniem i dążeniem do reform
- brak tendencji kosmopolitycznych w polskim oświeceniu
- kultura polskiego oświecenia w służbie państwa i narodu, mająca propagować reformy i patriotyzm
- mecenat królewski w kulturze oświecenia w Polsce
2. Początki oświecenia w Polsce - pierwsza faza oświecenia w Polsce przypada na panowanie Augusta III
A. Projekty reform politycznych z okresu panowania Augusta III
- zwolennicy reform uważali że należy przezwyciężyć negatywne zjawiska w życiu politycznym państwa,
które określali sformułowaniami: „Polska nierządem stoi”,„Rzeczpospolita to karczma zajezdna” (Adam
Kazimierz Czartoryski)
- broszura Stanisława Leszczyńskiego „Głos wolny wolność ubezpieczający” z 1749 r. (postulowane
reformy , m.in.: należy uprawnić pracę sejmu znosząc liberum veto, znieść poddaństwo osobiste chłopów -
nadać im wolność osobistą)
- program reform Czartoryskich (Familii), zwłaszcza Adama Kazimierza Czartoryskiego: wzmocnić sejm,
znieść liberum veto, pozbawić króla możliwości nadawania urzędów, A. K. Czartoryski skłaniał się do
wzorca ustrojowego angielskiej monarchii parlamentarnej
- ksiądz Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie (z lat 1760 - 1763): postulaty reform nawiązujące
do programu Familii
B. Wpływ działalności księdza Stanisława Konarskiego na reformę szkolnictwa w Polsce w duchu ideałów
oświecenia
▪ utworzenie przez ks. S. Konarskiego w Warszawie w 1740 r. Collegium Nobilium: elitarnej szkoły
dla młodzieży szlacheckiej, kształcącej w duchu ideałów oświecenia, kładącej nacisk na nauki ścisłe i
przyrodnicze, języki nowożytne (ograniczenie zakresu nauczania łaciny), oraz wychowanie patriotyczne, celem
Collegium Nobilium miało być kształcenie światłych obywateli, którzy podejmą się przyszłości reformy państwa
▪ reforma szkół prowadzonych przez zakon ojców pijarów
Utworzenie Biblioteki Załuskich w 1747 (przez braci biskupów Józefa i Andrzeja Załuskich, była
pierwszą w Polsce biblioteką otwartą - publiczną)
Działalność wydawnicza Wawrzyńca Mitzlera de Kolof: przybył do Polski z Saksonii, finansował wydawanie książek i czasopism
propagujących ideały oświecenia, np. czasopisma „Zabawy przyjemne i pożyteczne”, „Monitor”)
Mecenat kulturalny króla Augusta III (sprowadzenie do Polski z Saksonii malarzy Marcelego Bacciarellego,
Bernarda Bellota zw. Canalettem, architektów Jana Chrystiana Kamsetzera, Dominka Merliniego)
Nauki ścisłe i przyrodnicze (pierwsze w Polsce obserwatoria astronomiczne utworzone przez o. jezuitów: w Wilnie od 1753 r., w
Poznaniu od 1765 r., rozwój medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim - profesorowie Jędzrzej Badurski, Rafał Czerwiakowski)
Pamiętniki Jędrzeja Kitowicza - „Opis obyczajów za panowania Augusta III” - jako ważne źródło
wiedzy na temat życia politycznego, obyczajowości, życia codziennego, światopoglądu mieszkańców Rzeczpospolitej przełomu
baroku i oświecenia
3. S. A. Poniatowski jako mecenas kultury i przedstawiciel oświeconego monarchizmu
rola tzw. obiadów czwartkowych (salon literacki, spotkania króla z twórcami kultury)
S. A. Poniatowski jako mecenas sztuki (np. budowa pałacu w Łazienkach, przebudowa Zamku Królewskiego, tzw. styl stanisławowski w sztuce, rola architektów i malarzy, zob. punkt 4)
intelektualiści z otoczenia króla (np. biskup Ignacy Krasicki, ks. Adam Naruszewicz, W. Bogusławski, ks. Hugo Kołłątaj w okresie Sejmu Wielkiego)
utworzenie przez króla Teatru Narodowego w 1765 r.
utworzenie przez króla Szkoły Rycerskiej w 1765 r.
4. Sztuka okresu stanisławowskiego (tzw. styl stanisławowski w architekturze i malarstwie) jako
polska odmiana klasycyzmu
- architektura: Dominik Merlini - Pałac w Łazienkach (il. w podr.,s.266) ,
Jan Chrystian Kamsetzer - amfiteatr w parku łazienkowskim)
- malarstwo
▪ Bernardo Belotto, zwany Canaletto - pejzaże XVIII- wiecznej Warszawy (il. w podr.,s.266)
▪ Marceli Bacciarelli - portrety króla (np. w stroju koronacyjnym, podr.s.256, portret króla z klepsydrą),
poczet królów polskich
▪ Piotr Norblin - rysunki i obrazy ukazujące ludzi z wszystkich warstw społecznych, ich życie codzienne
Szkolnictwo w Polsce doby oświecenia - Collegium Nobilium - Szkoła Rycerska - Komisja Edukacji Narodowej (KEN): pierwsze w świecie ministerstwo oświaty,
▪ utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 r. w wyniku uchwały sejmu rozbiorowego
▪ KEN przejęła pojezuicki majątek w Rzeczpospolitej, po kasacie tego zakonu przez papieża Klemensa XIV w 1773 r.
▪ wprowadzenie przez KEN trójstopniowego modelu szkolnictwa w państwie
Szkoły Główne (Akademia w Krakowie: zreformowana przez ks. Hugona Kołłątaja, Akademia w Wilnie)
szkoły średnie: wydziałowe i podwydziałowe
szkoły parafialne
▪ utworzenie w ramach KEN Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (cel: wydawanie podręczników), sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych: ks. Grzegorz Piramowicz
Literatura w służbie ideałów oświeceniowych
czasopisma propagujące reformy i oświeceniowe wartości (np. „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”)
teatr (Teatr Narodowy utworzony w 1765 r.)
polityczna wymowa sztuk teatralnych:
▪ Powrót posła, Juliana Ursyna Niemcewicza (sztuka wystawiona w okresie Sejmu Wielkiego,
propagowała reformy i wzorzec osobowy posła patrioty - zwolennika reform)
▪ Krakowiacy i górale, Wojciecha Bogusławskiego (premiera odbyła się na krótko przed wybuchem
powstania kościuszkowskiego, ukazywała pozytywny wizerunek ludu, pośrednio wskazywała na
konieczność reform poprawiających jego położenie)
twórczość biskupa I. Krasickiego (satyry, bajki, powieść edukacyjna propagująca wzorzec oświeconego szlachcica - wzorowego gospodarza, reformatora: „Pan Podstoli”)
historiografia, ks. Adam Naruszewicz, Historya narodu polskiego - propagowała konieczność silnej władzy króla
myśl polityczna i publicystyka doby Sejmu Wielkiego (S. Staszic, H. Kołłątaj, „kuźnica kołłątajowska” F.S. Jezierski - „wulkan gromów kuźnicy”), zob. punkt 7
7. Publicystyka polityczna w okresie Sejmu Wielkiego (torowała drogę uchwalanym przez Sejm
Wielki reformom)
- Stanisław Staszic (Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego - opublikowane w 1787 r., Przestrogi dla
Polski - opublikowane w 1790 r.)
zwolennik modelu ustrojowego monarchii parlamentarnej, zniesienia liberum veto, wprowadzenia
sejmu kadencyjnego („sejmu nieustannego”), opowiadał się za poprawą położenia chłopów, zniesieniem
poddaństwa osobistego chłopów, przyznaniem mieszczaństwu praw politycznych, występował przeciw
oligarchii magnackiej, dostrzegał wagę edukacji (wykształcenia) w przygotowaniu nowych elit zdolnych do
reformowania państwa
„Takie będą Rzeczpospolite, jakie w nich młodzieży chowanie”
„Z samych panów zguba Polaków”
„Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę miliony stworzeń, z których jedne
wpółnago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe,
obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie zapadłe. Dychawicznymi piersiami bezustannie
robią. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością”
(cyt. za Klimowicz, s. 378)
„Róbcie z młodzieży szlacheckiej i miejskiej jeden naród. Niszczcie między nimi niechęć (...). Nie
całość jednego stanu, ale całość narodu całego jest Prawem najwyższym” (cyt. za Klimowicz, s. 377)
- rola Hugona Kołłątaja i „Kuźnicy Kołłątajowskiej” w okresie Sejmu Wielkiego
▪ poglądy i działalność H. Kołłątaja w okresie Sejmu Wielkiego: jego poglądy nawiązywały wyraźnie do
poglądów S. Staszica, Kołłątaj związany był ze stronnictwem patriotycznym, był jednym z autorów
Konstytucji 3 maja, autor Listów Anonima (1789 - 1790), Ostatniej przestrogi dla Polski (1790)
▪ „Kuźnica Kołłątajowska” - grupa publicystów skupiona wokół H. Kołłątaja propagująca przeprowadzenie
reform (np. Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Ksawery Dmochowski)
▪ „Wulkan Gromów Kuźnicy” ks. Franciszek Salezy Jezierski, najbardziej radykalny z publicystów „Kuźnicy
Kołłątajowskiej”, pod wpływem poglądów J. J. Rousseau był zwolennikeiem republiki demokratycznej,
określany pierwszym polskim jakobinem: „pospólstwo powinno by się nazywać najpierwszym stanem
narodu albo, wyraźniej mówiąc, zupełnym narodem” (cyt. za Klimowicz, s. 389)
8. Nauki ścisłe i przyrodnicze (np. bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy - chemia, matematyka), punkt 2 F
1