Adam Stanisław Naruszewicz herbu Wadwicz (ur. 20 października 1733 w Pińsku - zm. 8 lipca 1796 w Janowie Podlaskim) - polski historyk i poeta, biskup smoleński w latach 1788-1790, biskup łucki w latach 1790-1796, sekretarz Rady Nieustającej w latach 1781-1786, jezuita, senator. Ojciec polskiego klasycyzmu. Już za życia nazywano go "polskim Horacym" i spadkobiercą Jana Kochanowskiego.
Ojcem jego był Jerzy Naruszewicz łowczy piński, matką Paulina. Jako kilkunastoletni chłopiec stracił oboje rodziców. W wieku zaledwie 15 lat ukończy szkołę jezuitów w Pińsku i tamże wstąpił do zakonu. w 1748 został wysłany na studia do szkoły jezuickiej w Lyonie. Po dziesięcioletnim pobycie za granicą powrócił do kraju i został w latach 1754 - 1755 wykładowcą łaciny (odpowiednik obecnego lektora - wówczas najniższy stopień nauczycielski)[1] w Akademii Wileńskiej. Jezuici przedstawili go Czartoryskiemu kanclerzowi wielkiemu litewskiemu, który wziął go pod swoją opiekę i stał się jego mecenasem. Opłacił mu kilkuletnią podróż po Europie (Włochy, Niemcy i Francja), po powrocie z której otrzymał na Akademii Wileńskiej katedrę poetyki, nauki stylu i dziejów literatury. Z woli zakonu został przeniesiony do Warszawy i podjął wykłady w Collegium Nobilium. Od 1770 był redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Po kasacie zakonu i pożarze na Nowym Mieście w 1773 znalazł schronienie u Aleksandra Sapiehy, wówczas hetmana polnego litewskiego i jego żony Magdaleny. Bliski współpracownik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwolennik Konstytucji 3 maja. Z woli króla został proboszczem w Niemenczynie. Po przystąpieniu króla do Targowicy zgłosił także swój akces do niej, jednak z zastrzeżeniem że nie będzie sprawował jakichkolwiek funkcji publicznych. Pobierał, jak większość otoczenia Stanisława Augusta Poniatowskiego stałą pensję z ambasady rosyjskiej (jurgielt).
Od 1775 był biskupem koadiutorem smoleńskim (ze stolicą tytularną Emaus), a od listopada 1788 formalnym ordynariuszem diecezji smoleńskiej. W listopadzie 1790 został przeniesiony na biskupstwo łuckie. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Portret jego pędzla Marteau król polecił zawiesić w sali poprzedzającej pokój marmurowy na zamku.
W 1781 król mianował Naruszewicza "kościelnym" pisarzem wielkim litewskim, funkcję świeckiego pisarza sprawował Antoni Bazyli Dzieduszycki. Będąc w latach 1781 - 1786 sekretarzem Rady Nieustającej otrzymał przywilej rozwiązywania zdaniem swoim równości głosów (in resolvento modo paritatis).
Twórczość
Pisał dzieła historyczne i wiersze. W jego twórczości dominuje klasycyzm, ale widać ślady barokowych skłonności do komplikowania form. W 1772 wydał drukiem w wydawnictwie Grölla dwa tomy przekładów dzieł Tacyta a w 1773 dwa tomy pieśni Horacego. Były to pierwsze wydane drukiem prace Naruszewicza[1]. Trzeci tom dzieł Tacyta wydał w 1776. W 1774 przetłumaczył z greckiego pieśni Anakreonta. Uznanie przyniosło mu napisanie takich dzieł jak Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne. Tomy od 2 do 7 (ostatniego) Historii narodu polskiego wyszły z drukarni Grölla w latach 1781 do 1788. Ostatni tom kończył się zaślubinami Jagiełły z Jadwigą. Tom pierwszy, który miał traktować o czasach przedchrześciańskich, dziejach patryalchalnych jeszcze słowiańsko-lechickiej rodziny nie został przez Naruszewicza ukończony[1]. W 1781 wydał dwa tomy Żywotów Chodkiewicza.
Był twórcą wszechstronnym, uprawiającym różne gatunki literackie. Wyróżniały się pisane przez niego ody podporządkowane celom społecznej dydaktyki. Głosił w nich pochwałę rozumu, który swoją twórczą siłą pokona wszelkie bariery natury. Świadectwem jego racjonalistycznych i zarazem niezwykle optymistycznych przekonań stała się oda Balon, napisana pod wrażeniem pierwszy raz w Warszawie oglądanego lotu balonem. Dokonał tego w roku 1789 francuski aeronauta Jean-Pierre Blanchard wraz z żoną. To wydarzenie ukazywało, zdaniem poety, nieograniczone możliwości człowieka oświeconego, który realizuje odwieczne marzenie ludzkości, wypowiedziane w micie ikaryjskim. Utwór Naruszewicza pełnił zatem, tak charakterystyczną dla całej epoki, funkcję dydaktyczną. Był zachętą do zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności, pokonywania barier, które wydają się niemożliwe do przełamania. Pierwsze wydanie dwóch tomów jego poezji ukazało się w 1778.
Wielką sławę przyniosły Adamowi Naruszewiczowi satyry. Programowa satyra Naruszewicza nosi tytuł Wiek zepsuty. Poeta, idąc śladem myśli Jean-Jacques'a Rousseau, potępia cywilizację, która doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do "złotego wieku" - czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty. Idea powrotu "do źródeł" (ad fontes) ma charakter utopijny. Ta dobra przeszłość nie zostaje czasowo ani geograficznie określona. Ważna okazuje się tylko jedna myśl, że dziś jest złe.
Typowo oświeceniową satyrą jest również utwór Naruszewicza Chudy literat. Atakuje on duchowy i intelektualny prymitywizm szlachty, która, dumna ze swojego sarmackiego rodowodu, nie zna narodowej kultury i literatury. Za lekturę wystarczają jej kalendarze, recepty na lekarstwa i dewocyjne przepowiednie.
W 1775 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[3]. Zmarł w Janowie Podlaskim i został pochowany w "swojej kolegiacie" a na skromnym grobie polecił umieścić napis: Cor meum et caro mea requiescit in spe (Serce moje i ciało moje spoczywa w nadziei).
Ignacy Krasicki herbu Rogala (ur. 3 lutego 1735 w Dubiecku, zm. 14 marca 1801 w Berlinie) - biskup warmiński od 1767, arcybiskup gnieźnieński od 1795, książę sambijski, hrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, prezydent Trybunału Koronnego w Lublinie w 1765[1], poeta, prozaik i publicysta.
Jeden z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia. Nazywany "księciem poetów polskich".
Jako biskup warmiński z rozmachem urządzał swoje rezydencje w Lidzbarku i Smolajnach. Z racji pełnionej funkcji zasiadał w Senacie Rzeczypospolitej.
W 1781 r. wydał nakładem drukarni Michała Grölla w Warszawie dwutomowy Zbiór potrzebniejszych wiadomości, drugą po Nowych Atenach polską encyklopedię powszechną. Jest również autorem dzieła uznawanego za pierwszą polską powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Tworzył głównie bajki, satyry i poematy heroikomiczne.
Życiorys
Urodził się w Dubiecku nad Sanem w rodzinie posiadającej tytuł hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Był spokrewniony z najświetniejszymi rodami Rzeczypospolitej. Był najstarszym synem Jana Bożego Krasickiego - kasztelana chełmskiego senatora Rzeczypospolitej i stolniczanki Anny Starzechowskiej. Miał dwie starsze siostry i czterech braci. Starannie wykształcony, wraz z dwoma braćmi, obrał stan duchowny za sprawą rodziców, później pisał o wybranej drodze życia „Szedłem dla grosza i dla chwały Bożej”. W latach 1743-1750 Krasicki uczył się w jezuickim kolegium lwowskim. W 1751 roku wstąpił do seminarium duchownego misjonarzy przy kościele Św. Krzyża w Warszawie; W 1759 otrzymał święcenia kapłańskie z rąk Wacława Hieronima Sierakowskiego - biskupa przemyskiego. Został kanonikiem kijowskim, a trzy lata później, kanonikiem katedry przemyskiej, i objął probostwo katedralne.
Jako młody ksiądz spędził dwa lata (1759-1761) na studiach w Rzymie. Zamieszkał w Hospicjum polskim przy kościele św. Stanisława, gdzie pełnił funkcję prowizora opiekującego się tamtejszym archiwum. Po powrocie został w 1763 sekretarzem prymasa Władysława Aleksandra Łubieńskiego i zaprzyjaźnił się z młodym Poniatowskim - przyszłym królem. Swą twórczością Krasicki opromieniał panowanie przyjaciela Stanisława II Augusta Poniatowskiego, jednak nie propagował bezpośrednio programu politycznego króla. W grudniu 1764 r. kapituła archidiecezji lwowskiej wybrała Krasickiego kustoszem katedralnym. Rok później otrzymał probostwo infułackie w Kodniu. Został także prezydentem Trybunału Małopolskiego. Od 1766 r. był kanonikiem, a później koadiutorem biskupa warmińskiego.
Od panowania Stanisława II Augusta rozpoczęła się kariera duchowna Krasickiego. Kapelan królewski otrzymał rychło w grudniu 1766 r. biskupstwo warmińskie, tytuł książęcy, godność senatora Rzeczypospolitej. Pod koniec życia został arcybiskupem gnieźnieńskim. Był współorganizatorem i często uczestnikiem tzw. obiadów czwartkowych.
Biskupstwo warmińskie dawało mu wysokie miejsce w hierarchii społecznej oraz uzasadnione poczucie niezależności. Jednak nie okazało się ono cichą przystanią. Kapituła przyjęła swego zwierzchnika chłodno w obawie przed zmianami. Równocześnie nasilały się prowokacje i napór Prus zmierzających do zagarnięcia Warmii w ramach rozbioru Polski. Krasicki protestował publicznie przeciw obcej interwencji. Chciał też uchronić Warmię przed wojną domową. Po utracie niezawisłości nie złożył Fryderykowi II homagium.
Wśród jego podróży obok wyjazdu do Paryża w czasie konfederacji barskiej, częstymi staną się teraz wyjazdy do Berlina, Poczdamu, Sanssouci na wezwanie Fryderyka II, z którym się zaprzyjaźnił. Wraz z całą diecezją warmińską był po I rozbiorze poddanym pruskim. Stwarzało to sytuację trudną dla poety - biskupa, który zaprzyjaźniony z królem Polski był zmuszony do towarzyskich i administracyjnych kontaktów z królem Prus. Po trzecim rozbiorze Polski papież Pius VI skierował do niego 16 grudnia 1795 brewe, nakazując mu wpajać w naród polski obowiązek wierności, posłuszeństwa i miłości panom i królom[2].
Pochowany został w katedrze pw. Świętej Jadwigi Śląskiej w Berlinie, którą w 1774 r. osobiście konsekrował, a w 1829 r. został przeniesiony do Katedry Gnieźnieńskiej.
W 1774 odznaczony został Orderem Orła Białego, kawaler Orderu Świętego Stanisława od 1767, pruskiego Orderu Czerwonego Orła od 1798, od 1786 kapelan honorowy zakonu maltańskiego[3].
Twórczość
Był wybitnym reprezentantem polskiego klasycyzmu. Zadebiutował strofą - Hymn do miłości Ojczyzny. Miał wówczas ok. 40 lat. Był to więc późny debiut, który przyniósł przecież niezwykły sukces tej strofy, stanowiącej fragment pieśni IX poematu heroikomicznego Myszeida. Strofa ta później przez długie lata pełniła rolę hymnu narodowego. Krasicki sformułował tu uniwersalną ideę patriotyzmu wyrażoną stylem wysokim i wzniosłym tonem. Wśród licznych przekładów tekstu wymieńmy także 3 różne przekłady francuskie. Książę Biskup Warmiński (X.B.W.) nadawał doskonały kształt wszystkim gatunkom europejskiego klasycyzmu. Otwierał także drogę gatunkom nowym. Wśród nich wyróżnia się pierwsza polska powieść nowożytna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Jest ona syntezą wszystkich odmian powieści oświeceniowych - a więc satyryczno-obyczajowej, przygodowej i robinsonady połączonej z utopią i powieścią dydaktyczną. Bohater powieści Mikołaj Doświadczyński to przeciętny polski szlachcic, który w toku wielorakich przeżyć w Warszawie, Paryżu, na wyspie Nipu, konstruuje swą osobowość i racjonalizuje swe doświadczenia. W rezultacie wypracuje dojrzałą mądrość, stanie się dobrym człowiekiem, przykładnym obywatelem. Ten wzór mądrego gospodarza (fizjokratyzm) wypełnia także karty następnej powieści Pan Podstoli.
Anegdota mówi, iż zachętą do powstania poematu Monachomachia stała się rozmowa z Fryderykiem II pruskim w pałacu Sanssouci. Krasicki mieszkał tu w apartamencie zajmowanym niegdyś przez Woltera. W żartobliwym heroicum o zwaśnionych zakonnikach realizuje X.B.W. oświeceniową konwencję gatunku. Edycja tekstu stała się nieomal skandalem obyczajowym.
Najtrwalszym pomnikiem literackim Oświecenia są Bajki. Osadzone w europejskiej tradycji gatunku są niedoścignione w swym artystycznym pięknie. Aktualną obserwację nad światem i naturą człowieka zawarł poeta także w Satyrach. Klasyk poezji zintelektualizowanej był artystą słowa wydobywającym poetyckość z obszarów najrzadziej poszukiwanych.
Uprawiał nie tylko literaturę piękną. Pisał prace z zakresu homiletyki, teologii, heraldyki. Ogłosił dwutomową encyklopedię, pisał Listy o ogrodach, artykuły do "Monitora" i własnej gazety "Co Tydzień". Podejmował prace przekładowe z Plutarcha, tłumaczył Pieśni Osjana, fragmenty Boskiej Komedii Dantego, utwory Anakreonta, Boileau, Hezjoda, Teokryta; napisał rozprawkę O tłumaczeniu ksiąg.
Popularność
Król wyraził swoje uznanie dla Krasickiego wręczając mu najwyższe odznaczenia - Order Orła Białego, św. Stanisława i w r. 1780 medal honorowy z dewizą Dignum laude virum Musa vetat mori ("[Bo] Muza nie da umrzeć mężom godnym chwały"), zaczerpniętą z poety rzymskiego Horacego[4].
Ważniejsze dzieła Krasickiego zyskały sławę europejską, zostały przetłumaczone na wiele języków - łacinę, francuski, niemiecki (m.in. w latach 90. XVIII w. Jerzy Olech), włoski, rosyjski, czeski, chorwacki, słoweński, węgierski. Szeroka recepcja jego dzieł utrzymywała się przez cały wiek XIX.
Wielu twórców oświeceniowych poświęciło mu utwory poetyckie np. Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki, Wojciech Mier, a w XX w. K. I. Gałczyński. Prozaicy czynili go bohaterem swych utworów np. Wincenty Pol, Adolf Nowaczyński, Henryk Sienkiewicz.
W 2009 na płycie Poeci ukazała się hip-hopowa interpretacja wiersza Świat zepsuty wykonana przez rapera Numer Raz.
Dzieła literackie
Antymonachomachia
Monachomachia
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
Myszeida
Bajki [edytuj]Abuzei i tair
Atłas i kitaj
Baran dany na ofiarę
Bogacz i żebrak
Bryła lodu i kryształ
Chart i kotka
Chleb i szabla
Chłop i cielę
Czapla, ryby i rak
Człowiek i suknia
Człowiek i wilk
Człowiek i zdrowie
Człowiek i zwierściadła
Dąb i dynia
Derwisz i uczeń
Dewotka
Dobroczynność
Drzewo
Dzieci i żaby
Dziecię i ojciec
Filozof i chłop
Furman i motyl
Gęsi Jagnię i wilcy
Jastrząb i sokół
Kałamarz i pióro
Komar i mucha
Konie
Konie i furman
Koniec
Kot i kogut
Kruk i lis
Kulawy i ślepy
Lew i zwierzęta
Lew pokorny
Lwica i maciora
Malarze
Matedory
Młot z kowadłem
Myszy
Mysz i kot
Niedźwiedź i liszka
Noga i but
Oracze i Jowisz
Orzeł i jastrząb
Orzeł i sowa
Owieczka i pasterz Pan i pies
Paw i orzeł
Pieniacze
Pijak
Potok i rzeka
Przyjaciele
Ptaszki w klatce
Puchacze
Rybka mała i szczupak
Skąpy
Słowik i szczygieł
Słoń i pszczoła
Snycerz i statua
Stary pies i stary sługa
Syn i ojciec
Szczur i kot
Wilczki
Wilk i owce
Wino i woda
Wino szampańskie
Wstęp do bajek
Wóz z sianem
Żółw i mysz
Mądry i Głupi
Wół i mrówki
Satyry [edytuj]Człowiek i zwierz
Gracz
Pan domu
Klatki
Marnotrawstwo
Mędrek
Oszczędność
Palinodia
Pan niewart sługi
Pijaństwo
Pochwała głupstwa Pochwała milczenia
Pochwała wieku
Pochwała wesołości
Podróż
Przestroga młodemu
Szczęśliwość filutów
Świat zepsuty
Wziętość
Złość ukryta i jawna
Żona modna
Życie dworskie Małżeństwo
Listy
Do Króla
Do Krzysztofa Szembeka Koadiutora Płockiego
Do Pana Lucińskiego
Do Pana Rodkiewicza
Do Pawła
O obowiązkach obywatela do Antoniego hrabi Krasicki
Podróż Pańska do Księcia Stanisława Poniatowskiego
Utwory wybrane [edytuj]Daremna praca
Dąb i małe drzewka
Diament i kryształ
Do dzieci
Do myśli
Do pana Wojciecha
Doktor
Doktor i zdrowie
Dwa psy
Dwa żółwie
Fijałek i trawa
Filozof
Filozof i orator
Gdyby
Gospodarz i drzewa
Groch przy drodze
Hipokryt
Hymn do miłości Ojczyzny
Jowisz i owce
Kartownik
Kogut
Król i pisarze
Księgi
Lew pokorny
Lis i osieł
Lis i wilk
Lis młody i stary Łakomy i zazdrosny
Małżeństwo
Mądry i głupi
Mysz i kot
Myszeidos
Nocni stróże
O miłości ojczyzny
Ocean i Tagus rzeka
Ojciec łakomy, syn rozrzutny
Osieł i baran
Osieł i wół
Pan i kotka
Papuga i wiewiórka
Pijak
Podróżny
Podróżny
Podróżny i kaleka
Prawda, satyryk i panegirysta
Przyjaciel
Pszczoła i szerszeń
Pszczoły i mrówki
Ptaki i osieł
Rolnik
Rozmowy zmarłych
Rumak i źrebiec
Rzepa
Sąsiedztwo
Skarb Słonecznik i fijałek
Słoń i pszczoła
Strumyk i fontanny
Strzelec i pies
Synogarlica
Szczep winny
Szczurek i matka
Szkapa i rumak
Szkatuła ze złotem, wór z kaszą
Talar i czerwony złoty
Trzcina i chmiel
Tulipan i fijałek
Wilk i baran
Woły krnąbrne
Wół i mrówki
Wół minister
Wstęp do bajek
Wyrok
Wyszydzający
Zwierściadło podchlebne
Zwierzęta i niedźwiedź
Źrebiec i koń stary