ANTYK-OPIS EPOKI:

NAZWA: Na określenie epoki otwierającej dzieje kultury śródziem-

nomorskiej przyjęto nazwy starożytność lub antyk. Ta druga pochodzi z łaciny, w której słowo antiquus oznacza dawny.

FILOZOFIA:

Sokrates (469-399 p.n.e.) -jeden z najwybitniejszych myślicieli epoki, nauczyciel Platona. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym była według filozo­fa doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu. Stworzył pojęcie cnoty, którą utożsamia! ze szczęściem, świado­mością dobra i zła. Twierdził, że zachowywanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania.

Platon (ok. 427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filo­zoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego, założyciel Akademii Platońskiej. Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził. że rzeczywi­stość to świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, które­go należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć. Już Platon najwyższą war­tość poznawczą przypisywał duszy, która według niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) - uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności, zajmował się niemal wszystkimi ówczesnymi dziedzina­mi wiedzy, prowadził w Atenach własną szkołę filozoficzną - Likejon. W dziedzi­nie etyki wprowadził pojęcie eudaimonii czyli ideału, do którego człowiek powi­nien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie.

Stoicyzm - doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition (ok. 336-ok. 264 p.n.e.), jej zwolennicy propagowali życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia.

Epikureizm - doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos (341-270 p.n.e.), zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsame z życiem moralnym. Za szczęście epikurejczycy uznawali brak cierpień. W języku potocznym i w literatu­rze pod nazwą epikureizm kryje się często dążenie do korzystania z uciech życia, a to znaczenie bliższe jest raczej hedonizmowi.

Hedonizm - nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny (ok. 435-ok. 366 p.n.e.), nazwa pochodzi od greckiego stówa hedone, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

EPIKA:

Epopeja (epos): Epicki gatunek literacki, stworzony w starożytności, w któ­rym ukazywany jest świat znany z mitologii, istniejący na dwóch płaszczyznach:

racjonalnej (ludzkiej) i fantastycznej (boskiej). Epos charakteryzuje się przede wszyst­kim dużą objętością, jest pisany wierszem (w przypadku eposu homeryckiego jest to heksametr), jego treścią są losy wybranej grupy bohaterów na tle wydarzeń prze­łomowych dla jakiegoś narodu. Epopeję otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba autora o pomoc w tworzeniu dzielą. Cały utwór napisa­ny jest językiem podniosłym, poważnym, patetycznym. Na plan pierwszy wysuwają się narrator i fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne, statyczne i dynamiczne. Do cech eposu stworzonego w IX w. p.n.e. przez greckiego poetę Homera, czyli eposu homeryckiego, należą porównania homeryckie i stale epitety.

Poemat heroikomiczny: Jest to gatunek literacki, który ukształtował się w sta­rożytności jako parodia (naśladowanie w celu ośmieszenia) eposu homeryckiego. W poemacie heroikomicznym napuszony styl i język eposu zostają ośmieszone po­przez celowo nieudolne naśladownictwo. Wysoki styl, patos i powaga kontrastują z banałem, przyziemną błahością poruszanego tematu. Bohaterami poematu heroikomicznego są zwykle zwierzęta (np.: żaby i myszy).

Satyra: Gatunek literacki, który służy wyrażaniu krytycznego stosunku autora do otaczającej go i przedstawianej w utworze rzeczywistości. Zadaniem autora saty­ry jest ośmieszanie negatywnych - według niego - zjawisk, wad ludzkich albo sto­sunków społecznych. Satyra nic była kierowana przeciwko konkretnym osobom, skupiano się na ośmieszaniu przez ukazanie działań i przytoczenie wypowiedzi fik­cyjnych najczęściej bohaterów, negatywnych cech charakteru, postępków czy głu­poty.

LIRYKA:

Epigramat: Krótki wierszowany, utwór liryczny, o zwięzłej, skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz bywają również epigramaty 'filozoficzno-refleksyjne. Gatunek ten wywodzi się z napisów umieszczanych na nagrobkach. Do literatury epigramat wprowadził Symonides (V1/V w. p.n.e.).

Pieśń: Utwór bardzo mocno związany z muzyką. Pieśni wykonywano przy akom­paniamencie instrumentów muzycznych i często z towarzyszeniem tańca. Jako sa­modzielną formę literacką pieśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carmina (dziś oda). Często określenia „pieśń" używano jako synonimu utworu lirycznego w ogóle, co spowodowało ogromne bogactwo tematyczne i for­malne gatunku (różna objętość, różne systemy wersyfikacyjne). Ogólnie wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spoty­kane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, reli­gijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne.

Tren: Gatunek literacki. który powstał i ukształtował się w starogreckiej trady­cji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, wyrazem żalu po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług osoby zmarłej, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocie­szenia. Bohaterami trenów byli przeważnie ludzie wybitni, zasłużeni w walkach bo­haterowie. stawni poeci, zimni oratorzy. Autorem najsłynniejszego polskiego cyklu trenów jest Jan Kochanowski.

Elegia: Utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający ele­menty narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci hi­storycznej, osobowości.

DRAMAT:

Tragedia: Jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowe­go), jej nazwę można tłumaczyć jako ..pieśń kozła". Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a silą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, każda decyzja, którą podejmuje, prowadzi ją do klęski. Tragedię otwierał prolog, będący wprowadzeniem w akcję. Prolog koń­czył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczyna­ło właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wypowiedzią wyjaśniającą, skierowaną do publi­czności.

Komedia: Komedia jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Autor komedii operuje chwytami komizmu i groteski. Komedia czę­sto ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Ko­media stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzuca­jąc jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię intrygi. W komedii charakteru na plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii intrygi zaś ośrodkiem komizmu staje się działa­nie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga.

kane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, reli­gijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne.

Tren: Gatunek literacki. który powstał i ukształtował się w starogreckiej trady­cji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, wyrazem żalu po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług osoby zmarłej, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocie­szenia. Bohaterami trenów byli przeważnie ludzie wybitni, zasłużeni w walkach bo­haterowie. stawni poeci, zimni oratorzy. Autorem najsłynniejszego polskiego cyklu trenów jest Jan Kochanowski.

Elegia: Utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający ele­menty narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci hi­storycznej, osobowości.

Tragedia: Jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowe­go), jej nazwę można tłumaczyć jako ..pieśń kozła". Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a silą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, każda decyzja, którą podejmuje, prowadzi ją do klęski. Tragedię otwierał prolog, będący wprowadzeniem w akcję. Prolog koń­czył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczyna­ło właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wypowiedzią wyjaśniającą, skierowaną do publi­czności.

Komedia: Komedia jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Autor komedii operuje chwytami komizmu i groteski. Komedia czę­sto ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Ko­media stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzuca­jąc jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię intrygi. W komedii charakteru na plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii intrygi zaś ośrodkiem komizmu staje się działa­nie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga.

MITOLOGIA GRECKA:

Mit jest narracyjną opowieścią o wierzeniach jakiejś społeczności, przeważnie archaicznej. Mitologia grecka powstawała przez wieki, co było związane z podejmo­waniem przez starożytnych Greków prób zrozumienia otaczającego ich świata, wytłumaczenia zjawisk, z jakimi stykali się na co dzień. W mitologii spotykamy się z opisem różnorakich postaw ludzkich i ich oceną. Bohaterami mitów są najczę­ściej bogowie, ale sposób ich przedstawienia powoduje, że odnosimy wrażenie, jakby byli oni ludźmi, ponieważ wyglądają tak, jak ludzie, rządzą się ustalonymi prawami, prowadzą ze sobą walki, bywają podstępni i mściwi - a więc mają typowo ludzkie cechy. Taki sposób przedstawienia bogów to antropomorfizm. W mitach zostały utrwalone pierwowzory typowych postaw i zachowań ludzkich - archety­py. Na przykład Odyseusz jest archetypem tułacza, Ikar - nieposłusznego syna lub zafascynowanego nieznanym marzyciela, Zeus zaś - wielkiego władcy.

a) mity kosmogoniczne (o powstaniu świata)

Człowiek od początku swego istnienia zastanawiał się nad pochodzeniem swo­im i świata. Mitologia grecka jest jedną z prób wyjaśnienia tego frapującego zagad­nienia. Zawiera nie tylko koncepcję dotyczącą narodzin świata, bogów i ludzi, ale także wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych oraz specyfiki geograficznej niektórych terenów.

Grecy uważali, że „na początku byt Chaos", czyli wielka przestrzeń pełna twór­czych pierwiastków, kryjąca w sobie „zarodki przyszłego świata ". Z Chaosu wyło­niła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja. Oni dali początek całym pokoleniom bogów, którzy podzielili pomiędzy siebie Ziemię. Nie obyło się bez kłótni i walk, aż w końcu ustalił się następujący porządek:

- władcą bogów i Ziemi został Zeus - „bóg bogów", bóstwo narodowe o pięknym przydomku Hellenios, łączące wszystkie szczepy greckie;

- obszarem wody (rzeki, morza i oceany) zawładnął Posejdon;

- podziemiem, a więc obszarem pozaziemskim, miejscem, gdzie dusze ludzkie uda­ją się po śmierci, rządził Hades;

- mieszkańcami Olimpu byli także inni bogowie i boginie: Hera, Atena, Afrodyta, Artemida, Apollo, Hermes, Hefajstos.

W mitach kosmogonicznych odnaleźć można także wyjaśnienie zjawisk przyro­dy. Echo to imię nimfy, która bezskutecznie poszukiwała swego ukochanego Narcy­za (który niestety nie odwzajemniał jej uczuć), głośno lamentując i skarżąc się na swój los. Zmiana pór roku umotywowana została spotkaniami i rozstaniami Kory i Demeter.

Czerwony kolor ziemi w Beocji tłumaczono faktem, że właśnie tu, w mieście Panopeus, Prometeusz ulepił z gliny człowieka (ponoć, zgodnie z Mitologią J. Parandowskiego, można fam było odnaleźć „odłamki gliniastej ziemi", które wydzie­lały zapach „jakby ciała ludzkiego "). Gniewem uwięzionego potwora Tyfona moty­wowano wybuchy Etny.

b) mity antropogeniczne (o powstaniu człowieka)

Najbardziej znany z tej grupy jest mit o Prometeuszu - tytanie, który tak poko­chał ludzi, że był gotów na cierpienie dla ich dobra. Uważano, że Prometeusz stwo­rzył człowieka - „ulepi! go z gliny pomieszanej ze Izami", „duszę... dal mu z ognia niebieskiego". Promefeusz opiekował się ludźmi, co otwarcie potępiał Zeus. W koń­cu tytan posunął się do tego, że wykradł z Olimpu ogień i ofiarował go ludziom. Został za to okrutnie ukarany: Zeus kazał przykuć go do skały, a ogromny orzeł codziennie wyrywał mu wątrobę. Postawa Prometeusza (postawa prometejska) jest postawą humanitarna, pełną miłości do człowieka i gotowości poświęcenia się za niego, bunt zaś, skierowany przeciwko największym świętościom, nazywany jest buntem prometejskim.

Innym mitem antropogenicznym jest mit o czterech wiekach ludzkości: zło­tym, srebrnym, brązowym i żelaznym.

c) mity tcogoniczne (o pochodzeniu bogów)

Do lej grupy należą wszystkie mity o narodzinach bogów i bogiń, np. o narodzi­nach Afrodyty z piany morskiej, o pojawieniu się Ateny, która wyskoczyła z głowy Zeusa itp.

d) istnieje cały zbiór mitów, w których znalazły wyraz odwieczne ludzkie marze­nia: o lataniu, o nieśmiertelności, o nadludzkiej sile i bohaterstwie. Dedal i Ikar - bohaterowie mitu o pierwszych lotnikach. Dedal jest uosobie­niem racjonalizmu, roztropności, ostrożności; Ikar-idealizmu, wolności, właśnie on jest w micie człowiekiem-ptakiem, który jako pierwszy z ludzi doświadczył ra­dości lotu i poczuł nieograniczoną swobodę podniebnych przestworzy.

Orfeusz i Eurydyka -jedna z par mitologicznych kochanków, których rozdzie­liła śmierć. Mit, którego są bohaterami, można nazwać opowieścią o miłości silniej­szej niż śmierć. Orfeusz zdecydował się na czyn, na który nie poważył się dotąd żaden śmiertelnik - zstąpił do Hadesu - królestwa umarłych, aby wzruszyć jego władcę grą na lirze i wyprowadzić ukochaną na ziemię. Niestety Eurydyce nie udało się „zmartwychwstać" (wbrew zakazowi Orfeusz obejrzał się za siebie), śmierć po­została niezwyciężona.

Podobnie zakończyła się historia Syzyfa, który wpadł na pomyśl uwięzienia w podziemiach swego pałacu bożka śmierci, Tanatosa.

Za swój czyn otrzymał okrutną karę. Musiał w Tartarze wtaczać na stromą górę olbrzymi kamień, który tuż przed szczytem wymyka! się z ręki i pracę trzeba była zaczynać od nowa.

Mity o bohaterach obdarzonych nadludzkimi możliwościami, czyli herosach, są wyrazem odwiecznych marzeń i dążeń człowieka do bycia lepszym i silniejszym niż się jest w rzeczywistości. Dokładnie odzwierciedlają to mity o Heraklesie i Tezeuszu. Herakles (Herkules) jest do dziś symbolem ogromnej siły, odwagi oraz wa­leczności, zaś dwanaście prac, które musiał wykonać, to dowód jego nadprzyrodzo­nych umiejętności i niespotykanego bohaterstwa.

ZNACZENIE MITOLOGII

Trudno przecenić wpływ, jaki mitologia wywarła na starożytnych twórców eposów (Homer: Iliada, Odyseja) i dramatów antycznych (Sofokles: Król Edyp, Antygona). Do dzisiaj stanowi ona niewyczerpaną skarbnicę pomysłów, jest też prawdziwym źródłem nowożytnej literatury europejskiej, skarbcem wątków i moty­wów, które funkcjonują w literaturach wszystkich krajów europejskich. Z mitologii przeszły do potocznego języka liczne określenia i powiedzenia, nabierając symbo­licznego lub alegorycznego znaczenia, np.: „węzeł gordyjski" - trudny problem;

„puszka Pandory" - źródło nieszczęść, zapowiedź kłopotów; „nić Ariadny" - nie­oczekiwana pomoc; „syzyfowa praca"- bezsensowna praca, bezowocny trud; „staj­nia Augiasza" - nieład, bałagan, wieczny brud; „pięta Achillesa"- słaby punkt, „róg Amaltei" - źródło obfitości, dobrobytu, i wiele innych.

BIBLIA:

Biblia jest jednym z podstawowych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sfe­rze religijno-moralnej. jak w sferze inspiracji artystycznych. Dla ludzi wierzących Biblia jest Świętą Księgą, zbiorem prawd objawionych i przykazań, uczących jak żyć. Przez Kościoły chrześcijańskie uważana jest za Słowo Boże. Biblia stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw; fabuł, anegdot i wątków, motywów, sym­boli i alegorii, frazeologii i stylistyki.

Nazwa Biblia pochodzi od greckiego słowa biblion, które pierwotnie oznaczało „zwój papirusu", później „księga" (l. mn. brzmi biblia - dosłownie biblia znaczy więc „księgi").

Biblię, czyli Pismo Święte, dzieli się na:

a) Stary Testament (przekazywany ustnie już od XVIII w. p.n.e., natomiast za­pisywany między XIII a I w. p.n.e. w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim);

b) Nowy Testament (napisany między 51 a 96 r. n.e. w języku greckim). Słowo „testament" pochodzi od łacińskiego testamentum - przymierze. Stary Testament jest zbiorem pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg, natomiast Nowy Testament, będący zbiorem pism chrześcijańskich - 27 ksiąg.

Tak w Starym, jak i w Nowym Testamencie wyróżniamy trzy rodzaje ksiąg: hi­storyczne, dydaktyczne i prorocze:

a) księgi historyczne w Starym Testamencie to m.in.: Pięcioksiąg Mojżesza (księ­gi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa); w Nowym Testamen

cię cztery Ewangelie (św. Mateusza, św. Łukasza, św. Marka i św. Jana) oraz Dzieje Apostolskie (słowo ewangelia pochodzi z potocznego języka greckiego i oznacza „szczęśliwe posłannictwo", „dobra nowinę"). Około 150 r. n.e. wyraz ten odniesiono do pism Nowego Testamentu, zawierających opowieści o ziemskim życiu Chrystusa);

b) księgi dydaktyczne (mądrościowe) w Starym Testamencie to m.in. księgi:

Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta; w Nowym Testamencie - Listy (głów­nie św. Pawia, lecz również św. Jana, św. Piotra, św. Jakuba, św. Judy);

c) księgi prorocze (prorockie) to w Starym Testamencie m.in. księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza, a w Nowym Testamencie - Apokalipsa św. Jana.

Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na grecki był tzw. przekład sie­demdziesięciu - Septuaginta, dokonany przez około 70 uczonych w III w. p.n.e. Najważniejszym przekładem byt dokonany w IV w. n.e. przekład św. Hieronima z greki na język łaciński, tak zwana Wulgata.

Rola przypowieści biblijnych: Przypowieści zajmują bardzo ważne miejsce w Nowym Testamencie. Przypowieść (inaczej parabola, czyli gatunek literatury mo-raiistycznej o charakterze narracyjnym) jest zestawieniem dwóch rzeczywistości, innymi stówy jest konstrukcją dwupoziomową. Na pierwszym poziomie jej znacze­nie wyznacza sam tekst. Można więc w tym kontekście traktować ją jako historię o życiu zwykłych ludzi, o ich troskach, zmartwieniach, o ich zachowaniu się w trudnych sytuacjach. Jest to rzeczywistość fabularna, świat przedstawiony opo­wiadanej historii. Drugą jest rzeczywistość nieuchwytna zmysłowo, rzeczywistość wartości naddanych, dotyczących sfery moralnej lub etycznej ludzkiego życia. Przy­powieść posiada więc znaczenie alegoryczne lub symboliczne. Wywodzi się z lite­ratury religijnej, zwłaszcza buddyzmu i judaizmu. Przypowieści w Nowym Testa­mencie to przytaczane przez Chrystusa opowieści, w których oprócz sensu wynika­jącego z samej fabuły doszukać się można znaczeń o wiele głębszych. Najbardziej rozpowszechnione są przypowieści: O siewcy (czyli o Bogu, który głosi do wszyst­kich ludzi swe Słowo, niczym siewca idący w pole, aby zasiać na nim ziarna), O synu marnotrawnym (nauka o tym, że Bóg cieszy się z każdego nawróconego grzesznika i zawsze czeka na błądzących ludzi) i O miłosiernym Samarytaninie (przykazanie miłości i miłosierdzia wobec innych ludzi).

ZNACZENIE BIBLII

Podobnie jak mitologia Biblia jest źródłem naszej kultury. Odwoływali i od­wołują się do niej artyści całego świata. Czerpią z niej tematy, wątki, a bohaterów biblijnych czynią często postaciami swoich utworów literackich, obrazów, rzeźb. Do języka polskiego weszły m.in. następujące powiedzenia i zwroty biblijne:,, wdowi grosz" - coś, co obiektywnie ma mizerną wartość, ale jednocześnie ofiarowanie tego jest dla ofiarodawcy połączone z wielkim osobistym wyrzeczeniem; „żona Lota”

- symbol nieposkromionej ciekawości; „Sodoma i Gomora" - miejsce moralnego zepsucia; „Salomonowy wyrok" — bardzo mądra, roztropna decyzja; „wicia Babel"

- symbol zamętu, zamieszania, niemożności porozumienia się, ale i symbol wiecz­nego dążenia człowieka do Boga, potrzeby budowania, tworzenia alegoryczne wy­jaśnienie wielości języków; „arka Noego" - zaciszne, bezpieczne schronienie.

HOMER:

O Homerze wiadomo do dziś bardzo niewiele. Żył na przeło­mie IX i VIII wieku p.n.e., byt najprawdopodobniej wędrownym śpiewakiem, jest powszechnie uważany za najstarszego i zarazem najznakomitszego poetę greckiego. Homerowi przypisuje się au­torstwo dwóch wielkich poematów epickich: Iliady (15 000 wer­sów) i Odysei (12 000 wersów). Treścią Iliady jest ostatni epizod wojny trojańskiej, natomiast Odyseja zawiera historię powrotu jed­nego z bohaterów wojny, Odyseusza, do domu.

ILIADA:

Iliada stanowi wzór doskonale skomponowanego eposu starożytnego, nazywa­nego od imienia twórcy również eposem homeryckim. Utwór został ostatecznie zredagowany w VI w. p.n.e. w Atenach.

Fabuła utworu zaczerpnięta została z tradycji mitologicznej, z mitu o wojnie trojańskiej. LI źródeł wojny o Troję leżą wydarzenia, jakie rozegrały się na Olimpie, a konkretnie kłótnia między boginiami o miano najpiękniejszej i tak zwany sąd Parysa (od imienia pasterza - królewicza, który ten spór rozstrzygał). Z treści utwo­ru dowiadujemy się o przebiegu całej wojny trojańskiej oraz o zakończeniu wojny - zburzeniu miasta. Utwór określić można jako poemat heroiczny, bowiem autor opisuje w nim bohaterskie czyny walczących o Troję.

Akcja Iliady obejmuje około czterdziestu dni ostatniego, dziesiątego roku oblę­żenia Troi. Autor koncentruje się na przedstawieniu gniewu Achillesa i jego konse­kwencji. Achilles został obrażony przez wodza Greków, Agamemnona. który zabrał herosowi brankę wojenną, Bryzejdę, co doprowadziło do wycofania się Achillesa z udziału w walkach. Trojanie uzyskali w ten sposób przewagę. Patrokles wielki przyjaciel greckiego herosa, chciał dodać Grekom otuchy i założył jego zbroję, a następnie ruszył w niej na czele wojsk greckich przeciwko Trojanom. Został jed­nak zabity, co sprawiło, że Achilles wrócił na pole walki. Mszcząc śmierć przyjacie­la, walczył z Hektorem, synem króla Troi, i odniósł zwycięstwo, nie pozwalając później pochować ciała pokonanego: Priam sam musiał udać się do herosa i błagać go o wydanie zwłok syna. Utwór został zakończony opisem uroczystości pogrzebo­wych Hektora.

Cechy epopei: Akcję właściwą utworu poprzedza wstęp, tak zwana inwokacja, w której autor zwraca się do muzy, opiekunki poetów, z prośbą o pomoc w pisaniu dzieła.

Narracja Iliady prowadzona jest w sposób obiektywny, do najważniejszych cech narratora należy jego wszechwiedza i wszechobecność. Narrator może zatrzymać akcję i zwrócić się do czytelnika, może skupić się na opisie sytuacji, bohatera lub jakiegoś przedmiotu, może także wyprzedzić tok akcji, sygnalizując i zapowiadając przyszłe wydarzenia.

Bohaterami eposu Homera są zarówno ludzie, jak i bogowie. Przedstawiciela-mi Greków są m.in.: Achilles, Agamemnon, Menelaos, Odyseusz i Nestor. Z Trojan najsłynniejszymi bohaterami są: Hektor, Parys, Priam i Eneasz. Bogowie z Olimpu to: Zeus, Apollo, Atena, Hera, Ares i Posejdon. Świat bogów przeplata się ze świa­tem ludzi, bogowie mają wpływ na losy poszczególnych bohaterów, biorą udział w potyczkach, odnoszą rany.

Do najważniejszych środków artystycznych stosowanych w Iliadzie należą przede wszystkim: porównania homeryckie (bardzo rozbudowane, zwykle kilkuwersowe) oraz stałe epitety {..szybkonogi Achilles", ,,boski Zeus"}. Styl utworu jest podniosły, poważny, często patetyczny.

LIRYKA GRECKA:

Tyrtajos żyl w VII w. p.n.e. Jednym z niewielu jego utworów zachowanych do dzisiaj jest wiersz pt. Rzecz to piękna... . Jest to wiersz-apel, w którym artysta wzywa do walki w obronie zagrożonej ojczyzny, do trwania na polu walki i do gotowości oddania życia za swój kraj. Od imienia autora poezja patriotyczna, mają­ca wzbudzać chęć walki, określana jest mianem poezji tyrtejskiej, zaś postawa pełna gotowości do oddania życia dla dobra ojczyzny to postawa tyrtejska, albo tyrteizm.

Safona uchodzi do dziś za najznakomitszą poetkę starożytnej Grecji. Żyła na przełomie VII i VI w. p.n.e. na wyspie Lesbos. Pogarda dla nie znającej poezji jest czterowierszem, w którym poetka wyraża przekonanie o wieczności sztuki i o nie­przemijającej wartości poezji. Tylko przez obcowanie ze sztuką można zapewnić sobie pamięć przyszłych pokoleń, stać się w pewien sposób nieśmiertelnym. Z kolei w utworze Pożegnanie ukazuje ból i rozpacz, wywołane rozstaniem z ukochaną osobą.

Anakreont żył w VI w. p.n.e. Jest autorem wierszy, w których dominuje tematy­ka miłosna i biesiadna, beztroski i radosny nastrój. Najczęstszymi motywami jego wierszy są piękne kobiety, lejące się obficie wino, muzyka i śpiew. Tak jest w wier­szach: Sfodki bój, gdzie motywem przewodnim jest miłosny flirt, ukazany tu jako potyczka na pięści, którą podmiot liryczny zamierza stoczyć z Erosem, bożkiem miłości, czy Igraszki - utworze zawierającym żartobliwe stwierdzenie, że oto Eros zaprosi! podmiot liryczny do zabawy z dziewczyną.

Taki beztroski, żartobliwy utwór, w którym przeważają motywy biesiady i miło­snej igraszki, nazywamy anakreontykiem.

Symonides żył na przełomie VI i V w. p.n.e. W wierszu Los wyraża przekonanie o niepewności ludzkiego bytu i zmienności losu. Każdy dzień może przynieść zmia­nę w życiu, dzisiejsze szczęście i radość jutro mogą obrócić się w smutek i łzy. gdyż los jest kapryśny i zmienia się bardzo szybko.

Dramat antyczny jest rodzajem literackim, który powstał w starożytnej Grecji z pieśni pochwalnych, śpiewanych w czasie misteriów dionizyjskich ku czci boga Dionizosa, tuk zwanych dytyrambów. Dramat antyczny rozwinął się około V w. p.n.e. Początkowo wykonawcami dytyrambów byli zwykli ludzie, którzy wyru­szali całym orszakiem w górskie ustronia i tam śpiewali, tańczyli, pili wino i bawili się. Z czasem pieśni kultowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów) ulegały prze­obrażeniu. Spośród grona śpiewaków wyodrębni! się aktor (przewodnik chóru). prowadzący dialog z chórem. Następnie zaczęli się pojawiać kolejni aktorzy: pierw­szego wprowadził Tespis, drugiego Ajschylos, trzeciego Sofokles (stanowią oni trójcę genialnych tragików). Aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy grali też role kobiece.

Tragedia jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowe­go), jej nazwa pochodzi od greckich słów tragos czyli kozioł i ode - pieśń. Słowo „tragedia" można więc tłumaczyć jako „pieśń kozła". Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a silą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne) - tzw. konflikt tra­giczny. Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, każda decyzja, którą podejmuje, prowadzi ją do klęski. Dzieje się tak dlatego, że bohater tragedii jest dotknięty winą tragiczną, tzn. winą niezawinioną, którą z wyroku fatum musi uznać i przyjąć jej konsekwencje. Tragedię otwiera prolog - wprowadzenie widzów w akcję. Prolog kończy się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarze­niem, które rozpoczyna właściwą akcję. Akcja jest podzielona na epejsodiony (epi­zody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończy się katastrofą, po której następuje epilog, mający zwykle charakter wypowiedzi wyjaśniającej, skierowanej do publiczności.

ANTYGONA-jako tragedia antyczna:

Pochodząca z V w. p.n.e. Antymonu Sotoklesa jest przykładem klasycznie skomponowanej tragedii antycznej. Główna bohaterka popada w nierozwiązywalny konflikt między prawem boskim a prawem stanowionym przez człowieka. Jest to konflikt tragiczny, bowiem każde rozwiązanie, każdy krok, na jaki zdecyduje się Antygona, musi ją doprowadzić do nieuchronnej klęski. Tytułowa bohaterka trage­dii Sofoklesa stoi przed koniecznością dokonania wyboru, ale wybrać może między sprzeniewierzeniem się prawu boskiemu (nakazującemu pogrzebanie zwłok brata) a złamaniem prawa ludzkiego (wydany przez Kreona zakaz grzebania ciała Polinejkesa). Antygona, kierując się w swym postępowaniu nakazem religijnym, postana­wia pogrzebać zwłoki swego brata, za co spotykają kara śmierci. Jednak król Kreon zwycięża tylko pozornie, moralnie tryumfuje (już niejako „zza grobu") Antygona. Śmierć bohaterki pociąga za sobą cały szereg tragicznych wydarzeń: ginie Hajmon, narzeczony Antygeny i syn Kreona, samobójstwo popełnia także Eurydyka, żona władcy Teb. Nieszczęścia te spadają na głowę Kreona, który nie dopuszczając do pochówku zmarłego Polinejkesa, złamał odwieczne prawo boże. Kreon posta­wił dobro państwa ponad dobro jednostki, za wszelką cenę starał się dbać o swój kró­lewski autorytet, był w swym dążeniu do ukarania zdrajcy zdecydowany i bezwzglę­dny. To wszystko nie mogło spodobać się bogom, którzy dotkliwie go ukarali.

LIRYKA RZYMSKA:

Przedstawicielami liryki rzymskiej są przede wszystkim: Wergiliusz (autor Eneidy), Owidiusz (autor Przemian) i Horacy (napisał m.in. Ody).

HORACY:

Horacy (Quintus Horatius Flaccus), najwybitniejszy rzymski poeta starożytny, żył w latach 65-8 p.n.e. Był synem wyzwolo­nego niewolnika, woźnego przy licytacjach. Ojciec, sam żyjąc bardzo skromnie, zapewnił synowi doskonale wykształcenie, kształcąc go w Rzymie i w Atenach. Horacy pisał pieśni, satyry, eposy, listy poetyckie.

Napisał trzy księgi pieśni, inaczej zwanych odami. Ich tema­tyka jest bardzo różnorodna — wyróżniamy m.in. pieśni poważ­ne, patriotyczne, filozoficzno-refleksyjne, biesiadne, miłosne.

Oda O co poeta prosi Apollina jest prezentacją postawy życiowej Horacego i wypracowanej przez niego filozofii, będącej swego rodzaju syntezą poglądów stoików i epikurejczyków - horacjanizmu.

Własna filozofia życiowa Horacego jest określana poprzez zasadę „złotego środ­ka". Zasada ta opiera się na przekonaniu, że w życiu należy cenić rozum, sprawny

umysł, dopisujące zdrowie, pogodną starość. Żyć należy w zgodzie z naturą, brać od świata tyle, ile potrzeba, nic za wiele, ale i nic za mało. Zachowywać w swych dążeniach umiar, ale osiągać to, co ma nam przynieść szczęście i poczucie spełnie­nia. Taka postawa zapewni spokój, opanowanie, satysfakcję.

W odzie Exegi monumentum (Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiży) Horacy porusza problem sztuki i jej uniwersalnego, ponadczasowego wymiaru. Poeta wyraża w tym utworze przekonanie, że pisanie wierszy daje artyście nieśmiertel­ność. Pomnikiem, który stawia sobie za życia poeta, jest jego twórczość. Poeta daje tym samym wyraz swojej pewności, że ma już zapewnione wieczne życie w pamię­ci potomnych. Naczelnym przestaniem tego wiersza jest stwierdzenie: „non onimis moriar", czyli „nie wszystek mury". Poeta bowiem nigdy nie umiera „do końca". pozostają po nim wiersze i pamięć tych, którzy te wiersze będą kiedyś czyta

---