64a. Animizacja, personifikacja, psychomachia. Tekst i metatekst w wypowiedzi dramatycznej.

Martyna Wrona

Słownik terminów literackich

Animizacja-odmiana metafory, polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących.

Np.

Ciepła ciemność na ramionach się oprze

Jest dobrotliwym zwierzęciem milczenia,

Ogromna i powolna.

(K.K. Baczyński, Z nocy)

Nawoływał bawoli róg

Szare sosny w polu rozbiegane

(M. Jastrun, Pogranicze)

Animizacja jest zjawiskiem stylistycznym o bardzo szerokim zasięgu i znaczeniu we wszystkich rodzajach wypowiedzi. Jej najczęściej spotykanymi rodzajami są personifikacja i antropomorfizacja.

Antropomorfizacja- szczególny przypadek animizacji, polegający na przypisaniu tworom nieożywionym, zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom oraz pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych lub zachowań właściwych człowiekowi. W odróżnieniu od personifikacji, z którą na terenie poetyki bywa często utożsamiana a. jest mniej skonwencjonalizowana literacko, a poza tym uczłowiecza tylko wybrane rysy przedstawionych zjawisk, nie likwidując ich naturalnej bytowej przynależności i nie narzucając im ludzkiej postaci. Np.

Oto krużganki z wolna pełznąc szukały drzwi i mknąc

Wokoło domów szły pochyło, zaułek kulał, obok płot

Żywicą pachniał i czerwienią i tylko kędzierzawy sad

Wstydliwie krył się w głąb podwórza.

(J. Śpiewak, Jesień)

Antropomorfizacja polega często na psychizacji świata przyrody, np.

W chmur odbiciu-śpią żółwie…

Woda z niebem- coś snuje i współwie

Tą współwiedzą drżą liście,

Kwiaty o niej ziołom dają znać.

(B. Leśmian, W chmur odbiciu)

Antropomorfizacja jest nie tylko zjawiskiem stylistycznym i źródłem potocznych i poetyckim metafor, lecz także formuje tematyczne i fabularne składniki utworu, stając się nawet nieraz ośrodkiem kompozycyjnym całego tekstu (np. Łąka B. Leśmiana).

Geneza ujęć a. wiąże się pierwotnymi skłonnościami poznawczymi człowieka, który na swoje podobieństwo kształtował obraz świata i sił nim rządzących, co znalazło wyraz nie tylko w najdawniejszej poezji, lecz także w wyobrażeniach mitologicznych i religijnych.

Personifikacja- rodzaj animizacji polegający na przedstawieniu tworów nieożywionych, zjawisk natury i kosmosu, zwierząt i roślin, a zwłaszcza pojęc abstrakcyjnych jako działających lub przemawiających postaci ludzkich. Ujęcia p. Odznaczają się dużym stopniem poetyckiem umowności i sztuczności, sankjonowanej przez literacką tradycję, co różni je od antropomorfizacji. Towarzyszą zwykle alegorii i dochodzą do głosu w zwróconych ku martwym obiektom apostrofach. Z językowego punktu widzenia p. Jest rozpowszechnioną odmianą metafory, przechodzącej często w rozwinięty obraz poetycki, np. obraz ślepej Doli w hymnie J. Kasprowicza Święty Boże, święty mocny. W tych utworach, w których postaci i motywacje p. Są b. Zindywidualizowane, granica między p., a antropomorfizacją staje się płynna i trudno uchwytna.

Terminy „personifikacja” i „antropomorfizacja” nie zawsze wyraźnie rozróżniane, nie znane były antycznej teorii figur stylistycznych, która posługiwała się w ich miejsce, ale węższym terminem prozopopeja (uosobienie).

Psychomachia- jeden z toposów średniowiecznych, przedstawiający walkę cnoty i występku o duszę ludzką; jego twórcą był Prudencjusz (IV wiek n.e) w alegorycznym dziele pt. Psychomachia. P. Stanowiła częsty motyw ikonograficzny, w literaturze występowała przede wszystkim w formie dramatycznej (np. Kordian J. Słowackiego).

Zarys poetyki

Mechanizm przeniesienia znaczeń, który polega na nadawniu przedmiotowi, zjawisku cech ludzkich nazywa się usosobieniem, personifikacją, a także antropomorfizacją (gr. anthropos- człowiek, morphe- kształt). Tym zabiegiem, który posiada bardzo dużo ładunku emocjonalnego, posługujemy się b. często w sposób mniej lub bardziej skonwencjonalizowany. Mówimy więc: wstaje dzień czy zwariowany dzień wcale nie odczuwając przesunięcia semantycznego.

Księżyc w globusy patrzał w bibliotecznej salce

i po Morzu śródziemnym wodził srebrnym palcem,

27

w Sycylię się wpatrywał, wędrował nad Francją,

a potem wielkim łukiem znów biegł do Bizancjum

28

i monogramy swoje rysował na dzwonach,

w sercach Archangelusa i Eutyfrona,

29

którym śpiewać kazała muza Taliarcha.

Następnie po zegarach, lustrach, zakamarkach,

30

chmurę z siebie strząsnąwszy przy pomocy wiatru,

okrążając fortepian i brąz kandelabrów,

31

krzywym strumieniem spływał, gdzie sala czerwona,

gdzie na innej tkaninie był ślub Posejdona

(L.I. Gałczyński, Niobe)

To przede wszystkim czasowniki nadają ziemskiemu satelicie cechy ludzkie: wpatrywał się, wędrował, biegł, rysował, co dynamizuje obraz. Nie jest to oczywiście jedyna funkcja tej figury stylistycznej. W CzatyrdachuA. Mickiewicza personifikacja zrealizowana jest statycznie.

Trudno jest stwierdzić, że uosobienie nobilituje w jakiś sposób martwe przedmioty, przeczy temu bowiem taki typ metafory, który jest odwrotnością antropomorfizacji- człowiekowi nadaje się cechy przedmiotów- który można by nazwać depersonifikacją, polegająca na nadawaniu człowiekowi cech rzeczy bądź nazywaniu go imionami pospolitymi, a zabiegi te wcale tej osoby nie deprecjonują.

Taki typ metafory, który polega na nadawaniu zjawisku czy przedmiotowi cech zwierzęcych, nazywamy animalizacją, bądź animizacją. Pierwszy z przytoczonych terminów oznacza nadawanie przedmiotowi cech zwierzęcych, drugi po prostu ożywienie w ogóle. Podobnie jak antropomorfizacja i ten zabieg dokonywany na semantyce przynosi ogromny ładunek ekspresji.

Metatekst- tekst mówiący o innym tekście; także tekst naśladujący inny tekst lub powstały w wyniku jego przekształceń. Przykładowo w stosunku do określonego dzieła m. Jest jego krytyczna interpretacja czu recenzja, a także parodia, pastisz, parafraza, palinodia. W każdym z tych rzypadków mamy do czynienia z tekstem „drugiego stopnia”, odnoszącym się do jakiegoś tekstu pierwotnego. Taka sama relacja może pojawić się we wszelkiej innej wypowiedzi. Np.: w dwuwierszu:

Wlazł kotek na płotek i mruga

Ładna to piosenka, niedługa

-drugi wers jest oznajminiem metatekstowym; stanowi część piosenki o kotku, ale nie kotka dotyczy, lecz samej piosenki- zawiera jej charakterystykę. Elementy metatekstowe mogą być skumulowane w osobnych fragmentach tekstu (we wstępie, posłowiu, przypisach, czy w wypadku dramatu: w didaskaliach), ale mogą też występować w nim w rozproszeniu- wśród zdań należących do wypowiedzi przedmiotowej. Utwory literackie wielorako wykorzystują grę między m., a tekste właściwym, tzn. Zorientowanym przedmiotowo. Jest ona szczególnie wyrazista wszędzie tam, gdzie w obrębie mowy autorskiej pojawiają się przywołania mowy cudzej- cytowanej, strzeszczanej czy omawianej, a więc przede wszystkim w testach narracyjnych. Oczywiście i ponad narracją mogą nadbudowywać się wypowiedzi metatekstowe- dotyczące sposobów jej rozwijania. Ich pojawienie świadczy, że nad narratorem znajduje się wyższa instancja nadawcza- podmiot czynności twórczych.

Tradycja podręcznikowego opisu utworu dramatycznego każerozróżniać́ w dramacie pomiędzy dwoma rodzajami tekstu: tekstem głównym i tekstem pobocznym.)

Przez tekst główny rozumie się wypowiedzi postaci dramatu — k w e s t i eŁ repliki, zaś́ przez tekst poboczny, zwany didaskaliami, informujący o tym, kto mówi, jak się̨ zachowuje i gdzie się znajduje. Didaskalia pojawiają się wtedy, gdy informacji w nich zawartych nie zawierają poszczególne kwestie.

Punktem wyjścia do przedstawienia odrębności rodzajowej dramatu wobecpozostałych rodzajów literackich — liryki i epiki — jest stwierdzenie istnienia w dramacie podmiotu literackiego, który tutaj wypada nazwać́ podmiotem dramatycznym . Teksty didaskaliów wypowiada w dramacie właśnie podmiot literacki. Jeśli istnieje taki podmiot w dramacie, to tym samym spełniony zostaje warunek literackiego charakteru komunikacji językowej, którą autor może zrealizować tylko poprzez niego.

Stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego w dramacie polega na uniezależnieniu go od podmiotu w takim stopniu, w jakim to jest tylko możliwe w warunkach, kiedy ów podmiot jest twórcą owego świata

Spośród sposobów przywoływania wypowiedzi postaci, stosowanych w epice, w dramacie rozpoznajemy mowę niezależną. Didaskalia są niezbitym dowodem istnienia podmiotu dramatycznego. Niezbędnym minimum ujawniania się podmiotu dramatycznego w tekściesą imiona bohaterów poprzedzające ich kwestie i wcale nie jest to mało: jest to czynność́ podmiotu dramatycznego, polegająca na organizowaniu kolejności wypowiedzi-tworzeniu określonych sekwencji r eplik , które są w dramacie funkcją akcji.

Podmiot dramatyczny nie może w sposób bezpośredni, ,,od siebie", charakteryzować́ postaci. Charakteryzują̨ się one same. To, co czytelnik umie o nich powiedzieć́, możebyć́ sformułowane wyłączniedzięki ich jeżykowi, zachowaniu i stosunku do innych postaci.

Konwencja dramatyczna nie stwarza możliwości usytuowania się̨ podmiotu dramatycznego w świecie przedstawionym, to jest pośród postaci utworu. Epika taką możliwość́ posiada i wynika to właśniestąd, żepomiędzy momentem opowiadania, narracji a czasem opowiadanych zdarzeń́ istnieje — choćby bardzo krótki — dystans czasowy, zatem osoba opowiadająca mogła mówić́ o sobie jako uczestniku skończonej historii. Podmiot dramatyczny takich możliwościnie ma, ponieważ̇ „organizuje" świat przedstawiony jakby na oczach czytelnika

BIBLIOGRAFIA

1. Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Słownik terminów literackich, Ossolineum, Wrocław 1988.

2. Miodońska- Brookes E., Kulawik A., Tatara M., Zarys poetyki, PWN, Warszawa 1980.

---