Rodzaje pytań:

Pytanie w kwestionariuszu to żądanie wypowiedzi określonego rodzaju. Ta charakterystyka odnosi się do pytania zadanego respondentowi, które także formułuje explicite to żądana (prośbę). Wskutek tego pytanie ukierunkowuje w jakimś stopniu odpowiedź respondenta, ściślej mówiąc zawiera sugestię — silniejszą lub słabszą — aby treść, a nawet forma odpowiedzi odznaczały się pewnymi cechami. W rezultacie odpowiedzi różnych respondentów w wywiadzie kwestionariuszowym są w pewnym zakresie ujednolicone, a w każdym razie bardziej jednolite niż odpowiedzi uzyskane na różne, zindywidualizowane pytania, nawet dotyczące tego samego tematu, zadawane na przykład w wywiadzie wolnym.

Pytania zamknięte różnią się od otwartych tym, że wymienione są w nich możliwe odpowiedzi lub dokładnie określona jest ich struktura i zakres. Rozróżnienia między tymi pytaniami można więc dokonać tylko ze względu na odpowiedzi właściwe, a więc te, których explicite żąda się od respondentów. Tylko te odpowiedzi mieliśmy na myśli w ostatnich rozważaniach. Nie dotyczy ono odpowiedzi nieistotnych ani nawet istotnych, jeśli nie pokrywają się z właściwymi, niezależnie od tego, czy ich sens lub kształt są przez badacza dokładnie określone. W związku z tym podział na pytania otwarte i zamknięte może nie dotyczyć tego co w odpowiedziach na niektóre pytania jest najcenniejsze dla badacza Trzeba jednak dodać, że pewne odpowiedzi istotne, które nie są odpowiedziami właściwymi, mogą być z góry określane bardzo dokładnie zwłaszcza ze względu na sens. Tak na przykład — na pytanie o zamiar przeczytania Ulissesa Joyce'a badacz oczekuje odpowiedzi, których sens sprowadza się do stwierdzenia, czy respondent tę książkę przeczytał, czy

nie przeczytał

Ograniczenie znaczenia podziału pytań na zamknięte i otwarte, o którym obecnie mowa, wiąże się z faktem, iż pytanie w wywiadzie jedynie sugerują respondentowi rodzaj jego reakcji, przy czym sugestia ta może być silniejsza lub słabsza, skuteczna lub nie — z czym badacz liczy się a nawet, wykorzystuje. Jest słabsza często w tych wypadkach, w których badacz chce otrzymać odpowiedzi inne niż właściwe. Towarzyszyć może wówczas nawet sugestia w innym kierunku lub pytanie ma za zadanie wywołać procesy psychiczne prowadzące do udzie­lenia odpowiedzi innych niż właściwe. Oczywiście w tym wypadku badacz oczekuje wystąpienia tych właśnie procesów u znacznej większości respondentów.

Następna uwaga wiąże się z pojęciem pytania w wywiadzie kwestionariuszowym. Podział na pytania zamknięte i otwarte, który tutaj wy­korzystujemy, dotyczy pytań pojętych jako żądanie informacji, a więc takich. na które odpowiedzi, oczywiście właściwe, są zdaniami prawdzi­wymi lub fałszywymi. Nie wszystkie pytania w kwestionariuszach, jak wiemy, dadzą się zaliczyć do tej kategorii. W związku z tym, jeśli chce się zastosować omawiany podział do wszystkich pytań kwestionariuszo­wych, trzeba rozszerzyć go również na pytania, którymi nie zajmuje się wykorzystywana tutaj logiczna teoria pytań.

Rozszerzenie takie nie nastręcza zresztą trudności. Następuje ono niejako automatycznie ze zmianą określenia pytania, a wraz z tym i rozszerzeniem zakresu terminu „odpowiedzi właściwe". Przy wprowadzeniu tej zmiany zachowane zostaje natomiast to, co w pojęciu pytania zamkniętego jest najważniejsze, mianowicie możliwość potraktowania właściwych odpowiedzi jako wyboru spośród alternatyw przedstawionych odpowiadającemu. Ostatnia uwaga wiąże się także z kwestią, jak rozumie się pytania zamknięte. Zgodnie z określeniami logików nie może to być pytanie niejasne Pytania niejasne są według ich sformułowań zawsze pytaniami otwartymi, niezależnie od tego, że niektóre z nich mają postać pytań za­mkniętych. Takie postawienie sprawy wiąże się z koncepcją języka sztucznego, pozbawionego wszelkich wad języka naturalnego, potocznego, więc i niejasności. Właśnie w takim pozbawionym wad języku powin­ny być formułowane pytania zamknięte. Można w związku z tym postulować, aby w pytaniach zamkniętych w wywiadzie kwestionariuszowym, w których wprowadza się przecież pewną terminologię, posługiwać się językiem pozbawionym niejasności. Nie mogą w nich więc, zgodnie z tą propozycją, występować wyrażenia wieloznaczne, nieostre, o chwiejnym zastosowaniu itp. Wszelkie wyrażenia powinny być przy tym rozumiane jednakowo i przez badacza, i przez każdego respondenta.

Pytania zamknięte sugerują respondentom określone odpowiedzi, spośród których jedną lub więcej ma on uznać za własne. Sugestia ta może być słaba — zwłaszcza w porównaniu z innymi bodźcami, które zawiera samo pytanie — niemniej jednak musi być wyraźna. W pytaniach otwartych żądanie zawarte w pytaniu i przenoszące tę sugestię jest mniej dokładnie sprecyzowane, tym samym zaś nie są dokładnie określone odpowiedzi właściwe. Stopień tej dokładności jest zresztą różny w różnych pytaniach otwartych, niedokładność dotyczy przy tym zwykle różnych spraw. Rozpatrując pytania otwarte na wzór pytań zamkniętych można wskazać następujące ich typy. W niektórych pytaniach otwartych w zasadzie wiadomo, do jakiego zbioru alternatyw należeć będą właściwe odpowiedzi, jednak alternatywy te nie są wymienione w ogóle lub są wymienione przykładowo, zaś zwyczaj językowy nie określa ich w sposób jednoznaczny i stąd nie wiadomo dokładnie, jakie one są i jak liczny jest zbiór, do którego należą. Przykład stanowi tu pytanie: „Do którego krewnego masz najwięcej za-ufania" Wiadomo, że w pytaniu tym chodzi o zbiór krewnych, ponieważ jednak nie są oni wymienieni, a zwyczaj językowy nie określa jednoznacznie, kogo należy uważać za krewnego, zbiór krewnych nie jest dokładnie określony. Pytania takie można nazwać niedoskonałymi pytaniami zamkniętymi.

Następny typ stanowić będą pytania, w których — niemal zawsze obok poprzedniej niejasności — występuje niejasność co do zbioru, do którego ma należeć wybrana lub wybrane alternatywy. Należy tutaj przykład pytanie: „Gdzie spędziłeś wakacje?", na które można sensownie odpowiedzieć, wskazując na kraj, region, różnie zresztą określony typ lub nazwę miejscowości, sposób zorganizowania pobytu (np.na wczasach", „U rodziny") itp. Pytania tego typu sugerują przy tym odpowiedź jednozdaniową i wskazanie alternatywy należącej do jednego zbioru. Można je nazwać pytaniami żądającymi podwójnego wyboru, przykład łatwo znaleźć wśród pytań o przyczyny takiego, a nie innego postępowania respondentów i rozpoczynających się od zaimka pytajnego „dlaczego". W odpowiedzi na nie respondenci wskazują zazwyczaj bądź na różne motywy postępowania, bądź na okoliczności, które ich do danego postępowania skłoniły, na cele tego postępowania itp. Z punktu widzenia badacza dokonują więc podwójnego wyboru: zbioru alternatyw i alternatywy w tym zbiorze.

Żądanie wyboru jednego zbioru i w zasadzie jednej alternatywy różni te pytania od pytań należących do następnego typu, w których zaleca się uwzględnienie większej ilości alternatyw należących do różnych zbiorów. Są to m.in. pytania żądające narracji, o których była już mowa W tych pytaniach z reguły nie precyzuje się, z ilu zbiorów respondent ma wybierać alternatywy, z jakich, w jakiej kolejności itp. Mogą w ni także występować i z reguły zresztą występują niejasności charakterystyczne styczne dla poprzednich typów.

Poza tymi typami pozostają pytania otwarte, w których niejasność dotyczy także kwestii, czy w odpowiedzi należy wskazać jedną czy więcej alternatyw, oraz tego, czy należeć mają one do jednego czy do kilku zbiorów. Wśród tych pytań znalazłoby się wspomniane już pytanie: "Co mógłby Pan powiedzieć o X?", w którym stopień nieokreśloności względu na odpowiedzi właściwe jest maksymalny. Żąda się w nim bo-wiem jedynie tego, aby wypowiedź dotyczyła X. Poza tym może dowolna.

Reasumując, pytania otwarte charakteryzują się tym, że respondentowi pozostawia się całkowitą swobodę wypowiedzi, rezerwując na kwestionariuszu odpowiednio dużo miejsca. W razie zastosowania w wywiadach pytań otwartych treść i sformułowanie odpowiedzi udzielonej przez respondenta powinny być zanotowane dosłownie. Przykładem pytania otwartego może być: „Jakie zdaniem Pana(i) artykuły powinny być sprzedawane w tym sklepie? Proszę wymienić". Respondent ma tu pełną swobodę w formułowaniu odpowiedzi i jej szczegółowości.

Pytania zamknięte to takie pytania, w których z góry przewidziano pewne odpowiedzi, i to tak skonstruowane, aby odpowiedzi respondentów istotnie trafiały w przedstawione kategorie sformułowań. Alternatywa jest najprostszym rodzajem pytania zamkniętego. Jest to pytanie, na które można udzielić tylko jednej z dwóch wykluczających się nawzajem odpowiedzi; np. „Czy pracuje Pan(i) zawodowo?" — „tak" lub „nie". Łatwo zauważyć, że pytanie alternatywne rozpoczyna się zawsze od słowa „czy".

Pytania filtrujące. Stosuje się je, gdy chodzi o zbadanie spraw czy postaw wobec zagadnień, które z różnych względów nie mogą dotyczyć całej badanej zbiorowości. Wówczas przed pytaniem właściwym zadaje się pytanie filtrujące, eliminujące te osoby, których dana sprawa nie dotyczy lub które nie mają w tej sprawie nic do powiedzenia. Wtedy pytania właściwe zadaje się wyłącznie temu, kto kwalifikuje się do odpowiedzi. Na przykład chcąc uzyskać informację o markach samochodów osobowych posiadanych przez respondentów, trzeba najpierw zadać pytanie filtrujące: „Czy posiada Pan (i) samochód osobowy? Tak. Nie", a dopiero następnie: „Jeśli tak, to jakiej marki?".

Kafeteria to pytanie, w którym respondentowi przedstawia się do wyboru różne możliwe odpowiedzi. Zależnie od przyjętego kryterium podziału można wyróżnić następujące rodzaje kafeterii: zamkniętą, półotwartą, dysjunktywną i koniunktywną.

W pytaniach typu kafeteria zamknięta nie pozostawia się respondentowi możliwości innego wyboru poza tymi ewentualnościami, które podane są w gotowych odpowiedziach. Przykładem może być pytanie: „Jak często kupuje Pan(i) w tym sklepie?

— stale,

— często,

— rzadko,

— przypadkowo".

Kafeteria zamknięta może mieć dwie postaci: kafeterii dysjunktywnej oraz kafeterii koniunktywnej.

Pytaniem typu kafeteria dysjunktywna pozwala się respondentowi wybrać tylko jedną z odpowiedzi wymienionych w kwestionariuszu. Przykładem może być przedstawione wyżej pytanie dotyczące częstotliwości zakupów w sklepie, przy c7vm dodatkowo prosi się respondenta: „Proszę wybrać jedną z wymienionych odpowiedzi".

Pytanie typu kafeteria koniunktywna, w odróżnieniu od poprzedniego, pozwala respondentowi na wybór co najmniej dwóch podanych wariantów odpowiedzi.

W pytaniu typu kafeteria półotwarta — z wielu ewentualności podaje się kilka szczególnie interesujących organizatora badań, pozostawiając jednocześnie miejsce na dopisanie innych, np.: „Dlaczego dokonuje Pan (i) zakupów w tym sklepie?

— bo jest blisko domu,

— bo jest blisko miejsca pracy,

— bo jest dobrze zaopatrzony,

— bo ceny towarów są niższe niż w innych sklepach,

— bo jestem sprawnie i uprzejmie obsługiwany(a),

— z innych względów, jakich?

Zasady, jakimi powinien kierować się układający pytania oraz najczęściej pojawiające się błędy

Mimo że pojęcie kwestionariusza (questionnaire) przywodzi na myśl zbiór pytań (ąuestions), po zbadaniu typowego kwestionariusza okazałoby się prawdopodobnie, że zawiera on równie dużo stwierdzeń, jak pytań. Dzieje się tak nie bez powodu. Badacz często chce się dowiedzieć, w jakim stopniu respondenci podzielają jakąś konkretną postawę czy punkt widzenia. Jeśli postawę tę da się streścić całkiem krótkim stwierdzeniem, można przedstawić to stwierdzenie respondentom i zapytać, czy się z nim zgadzają, czy nie., Rensis Likert znacznie sformalizował tę procedurę poprzez stworzenie skali Likerta - takiego formatu pytania, w którym respondenci proszeni są o określenie, czy się z czymś zdecydowanie zgadzają, zgadzają, nie zgadzają, czy też zdecydowanie nie zgadzają, albo też zdecydowanie popierają, popierają itd.Można z pożytkiem stosować zarówno pytania, jak i stwierdzenia. Użycie obu form w danym kwestionariuszu zwiększa elastyczność układania pytań, a także może sprawić, że kwestionariusz będzie ciekawszy.

Jeśli chodzi o zadawanie pytań, badacze mają dwie możliwości. Mogą zadawać pytania otwarte, w których prosi się respondenta o sformułowanie własnej odpowiedzi. Można go na przykład zapytać: „Co uważa Pan(i) za najważniejszą obecnie kwestię dla Stanów Zjednoczonych?" i zostawić miejsce na wpisanie odpowiedzi (lub poprosić o ustną odpowiedź na pytanie zadane przez ankietera). Jak przekonamy się w rozdziale 10, pogłębione wywiady jakościowe posługują się niemal wyłącznie pytaniami otwartymi. Pytania takie są jednak również stosowane w badaniach sondażowych.

W przypadku pytań zamkniętych prosi się respondenta o wybranie odpowiedzi z listy przedstawionej przez badacza. Pytania zamknięte zawdzięczają swoją wielką popularność w badaniach sondażowych temu, że odpowiedzi na nie cechuje większa jednolitość oraz temu, że są łatwiejsze w opracowaniu.

Odpowiedzi na pytania otwarte trzeba zakodować przed poddaniem ich analizie komputerowej. Ów proces kodowania wymaga często, żeby badacz interpretował znaczenie odpowiedzi, co otwiera drogę do nieporozumień i obciążeń związanych z wpływem badacza. Istnieje też niebezpieczeństwo, że niektórzy respondenci będą udzielać odpowiedzi zasadniczo nieadekwatnych w stosunku do intencji badacza. Natomiast odpowiedzi na pytania zamknięte mogą być często przekształcone bezpośrednio na format komputerowy.

Główny problem związany ze stosowaniem pytań zamkniętych polega na ustrukturyzowaniu odpowiedzi przez badacza. Jeśli adekwatne odpowiedzi na dane pytanie są względnie jasne, nie ma problemu. Gdy jednak tak nie jest, od­powiedzi ułożone przez badacza mogą pomijać jakieś istotne możliwości odpowiedzi.

Układanie pytań zamkniętych powinno spełniać dwa wymogi strukturalne. Po pierwsze, proponowane kategorie odpowiedzi powinny być wyczerpujące: powinny one zawierać wszystkie możliwe oczekiwane odpowiedzi. Ba­dacze często usiłują spełnić ten warunek przez dodanie takich kategorii jak „Inne (Jakie?........)" Po drugie, kategorie odpowiedzi muszą być wzajemnie rozłączne: respondent nie powinien czuć się zmuszony do wskazania wię­cej niż jednej odpowiedzi (w pewnych przypad­kach może być pożądane dopuszczenie więcej niż jednej odpowiedzi, ale może to potem stwo­rzyć problemy przy przetwarzaniu danych i ich analizie). Aby przekonać się, czy zaproponowane kategorie są wzajemnie rozłączne, należy prze­myśleć starannie wszystkie kombinacje kategorii i zastanowić się, czy ktoś mógłby wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Przydatne jest ponadto dodanie instrukcji do pytania, z prośbą do res­pondenta o wskazanie jednej, najlepszej odpo­wiedzi, jednak technika ta nie może zastąpić sta­rannie skonstruowanego zestawu odpowiedzi.

Badacze często proszą respondentów o jedną odpowiedź na pytanie, które w rzeczywistości składa się z wielu części. Wydaje się, że najczęś­ciej dzieje się tak wtedy, gdy badacz osobiście identyfikuje się z takim złożonym pytaniem. Można na przykład zapytać respondentów, czy się zgadzają, czy nie zgadzają ze stwierdzeniem: „Stany Zjednoczone powinny zarzucić swój pro­gram badań kosmicznych i wydawać pieniądze na inicjatywy dotyczące spraw wewnętrznych". Mimo że wiele osób jednoznacznie zgodzi się z tym stwierdzeniem, a inni jednoznacznie się z nim nie zgodzą, to jeszcze inni nie będą w stanie na nie odpowiedzieć. Niektórzy będą chcieli zaprzestania programu badań kosmicznych i od­dania pieniędzy podatnikom. Inni zechcą konty­nuacji programu badań kosmicznych, ale jedno­cześnie chcieliby, by przeznaczano więcej pie­niędzy na programy wewnętrzne. Respondenci ci nie mogą zgodzić się lub nie zgodzić, nie wprowadzając badacza w błąd. Można przyjąć ogólną zasadę, że zawsze gdy w pytaniu pojawia się spójnik i, należy sprawdzić, czy nie zadaje się podwójnego py­tania.

Prosząc respondentów o to, by udzielili infor­macji, należy ciągle zadawać sobie pytanie, czy mogą oni uczynić to wiarygodnie. W bada­niach dotyczących wychowania dzieci można by zapytać respondentów, w jakim wieku byli, kiedy zaczęli mówić. Pomijając problem zdefi­niowania mówienia, jest rzeczą wątpliwą, by większość respondentów pamiętała ten okres w jakimkolwiek stopniu.Pytania umieszczane w kwestionariuszu powin­ny też odnosić się do większości responden­tów. Jeśli dotyczą one postaw wobec spraw, nad którymi zastanawiało się lub którymi na­prawdę przejmuje się niewielu respondentów, to jest mało prawdopodobne, że wyniki będą przydatne do czegokolwiek. Naturalnie, istnie­je ryzyko, że zostanie się wprowadzonym w błąd, gdyż respondenci mogą wyrażać jakieś postawy, nawet jeśli nigdy się nie zastanawiali nad daną kwestią. W sytuacji idealnej chcielibyśmy, żeby res­pondenci po prostu mówili, że nie wiedzą, nie mają zdania, czy też że są niezdecydowani w przypadku, gdy tak jest. Jednak niestety częs­to wymyślają oni jakieś odpowiedzi.

By osiągnąć jednoznaczność i precyzję oraz by odnieść się do sedna sprawy, badacze mają skłonność do budowania długich i skompliko­wanych pytań. Należy tego unikać. Responden­tom często nie chce się studiować długich py­tań, aby je zrozumieć. Respondent powinien być w stanie szybko przeczytać pytanie, zrozu­mieć jego intencję i bez trudności wybrać lub podać odpowiedź. Generalnie, najlepiej wy­chodź z założenia, że respondenci będą szyb­ko czytać pytania i szybko na nie odpowiadać. Zatem zadawaj jasne, proste pytania, które bę­dzie łatwo zinterpretować.

Pojawienie się przeczenia w pytaniu kwestio­nariusza otwiera drogę do błędnych interpre­tacji. Znacząca część respondentów, zapyta­nych czy się zgadzają, czy nie zgadzają ze stwierdzeniem „Stany Zjednoczone nie powin­ny uznawać Kuby", przeoczy słówko nie i na tej podstawie udzieli odpowiedzi. Czyli niektórzy zgodzą się z tym stwierdzeniem, gdyż popie­rają uznanie, a inni się zgodzą, bo mu się sprzeciwiają. 1 można nie dowiedzieć się nigdy, którzy są którzy.

Sens czyjejś odpowiedzi na dane pytanie zależy w znacznej mierze od jego sformułowa­nia. Jest to prawdą w odniesieniu do każdego pytania i odpowiedzi. Wydaje się, że pewne pytania bardziej niż inne zachęcają do udziela­nia określonych odpowiedzi. W kontekście układania kwestionariusza pojęcie obciążenia⁴ (bias) odnosi się do każdej własności pytań, która nakłania respondentów do odpowiada­nia w określony sposób.Większość badaczy zgodnie uznaje, że taki efekt wystąpi prawdopodobnie w pytaniu, któ­re zaczyna się od: „Czy nie zgodzi się Pan(i) z prezydentem USA, że...", i żaden renomowa­ny badacz nie posłużyłby się takim pytaniem. Niestety, efekt obciążający występujący w py­taniach i terminach jest znacznie subtelniejszy, niż wynikałoby to z tego przykładu.Już samo skojarzenie jakiejś postawy lub poglądu z cieszącą się prestiżem osobą lub in­stytucją może działać sugerująco na odpowie­dzi. Pytanie: „Czy zgadza się Pan(i), czy też nie zgadza, z ostatnią decyzją Sądu Najwyższego, mówiącą..." miałoby taki właśnie skutek. Sfor­mułowanie takie nie musi prowadzić do kon­sensusu ani nawet większości popierającej sta­nowisko kojarzone z cieszącą się prestiżem osobą lub instytucją, ale zwiększy ono popar­cie dla danego sformułowania ponad poziom, jaki by osiągnęło bez takiego skojarzenia.

---