25a. Różnica między poezją a historią według Arystotelesa. Typy ironii.

Albert Walczak

Typy ironii

Ironia - właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wyrażonym wprost, ale zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Sygnałem ironiczności jest zakwestionowanie znaczenia dosłownego przez intonację, mimikę itd.

Zależnie od sytuacji ironia może służyć celom satyrycznym, być formą dowcipu, współczynnikiem parodii, przejawem drwiny, sarkazmu. Dokumentuje wyższość mówiącego, który pozwala sobie wobec tematu i odbiorcy na igranie sprzecznymi sensami, ale świadomie zwrócona być może również przeciw samemu autorowi, jego sytuacji i twórczości autoironia. Zaliczana zazwyczaj do tropów stylistycznych.

W wypowiedzi ironicznej, podobnie jak w przypadku symbolu, występuje zjawisko podwójności. Jednak, w przypadku ironii, podwójność sprowadza się do tego, że sformułowania służą innej intencji, niżby się wydawało z pozoru (chwalenie to krytyka itp.)

- Istota ironii: sprzeczność między znaczeniami słów, a istotą zawartą w kontekście.

- Ironii może służyć drobiazgowy opis, przesadne podkreślania wspaniałości otoczenia, co prowadzi właśnie do efektu ironicznego. W wypowiedzi ironicznej słowa otrzymują inne niż zazwyczaj zabarwienie emocjonalne.

- Ironia służy często tworzeniu dystansu pomiędzy podmiotem wypowiedzi a samą wypowiedzią. Mówiący w pewnym sensie nie bierze odpowiedzialności za swoje słowa.

- warto pamiętać, że to, co ironista ujawnia z zamierzenia, ofiara odsłania nieumyślnie

- w ironii działa prawo pomniejszających się nawrotów. Z każdym powtórzeniem ironicznego wyrażenia bądź chwytu jego efekt ironiczny staje się słabszy.

- utwór może być ironiczny tylko z zamierzenia; ironizować można tylko świadomie

Ironia romantyczna, sokratyczna i tragiczna

Ironia romantyczna - wykształcona na gruncie filozofii i estetyki niemieckiego romantyzmu (Schlegel, Fichte) koncepcja postawy artysty wobec świata charakteryzująca się

1. Absolutną przewagą czynnika podmiotowego nad przedmiotowym, subiektywnego nad obiektywnym

2. Traktowaniem twórczości jako gry ujawniającej przeciwieństwa rządzące bytem i sztuką, a pozwalającej na uzyskaniu wobec nich dystansu (np. igranie utrwalonymi w tradycji konwencjami literackimi, łączenie pierwiastków sprzecznych - chociażby tragicznych i komicznych).

Pojawia się u Puszkina, Słowackiego i Norwida.

Ironia sokratyczna - zasada przeprowadzania dysputy charakterystyczna dla postawy filozoficznej i nauczycielskiej Sokratesa. Polega na zadawaniu pytań z pozycji człowieka naiwnego, nieuczciwego i wiedzącego o swej niewiedzy, ujawniających jednak powierzchowność racji przeciwnika, sprowadzających je do absurdu, a w końcu ułatwiających odkrycie prawdy.

Ironia tragiczna (dramatyczna) - kategoria estetyczna wytworzona na gruncie antycznej tragedii, ale teoretycznie sformułowana w czasach nowożytnych, określająca działania tragicznego bohatera, którego czyny wbrew jego wiedzy i woli prowadzą nieuchronnie do katastrofy. Ironia ta wynika z ostrego przeciwieństwa między świadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją, którą przedstawia dramat i która znana jest widzowi.

Ironia tragiczna nazywana też bywa ironią losu i rozszerzana na zjawiska spoza terenu sztuki. W przeciwieństwie do ironii jako rozwiązania stylistycznego określa się ją jako ironią obiektywną, tj. realizującą się nie w konstrukcjach słownych, ale poprzez przedstawienie działań bohaterów.

Informacje o ironii i jej typy w artykule Ironia: podstawowe klasyfikacje Muecke'go

Dwa rodzaje ironii najbardziej rozpowszechnione w angielskim obszarze językowym:

- ironia werbalna - wymaga ironisty, kogoś świadomie posługującego się tą techniką; ironista przedstawia, przywołuje na myśl bądź unaocznia nam konfrontację elementów sprzecznych

Mówiąc o ironii werbalnej, mówimy o technikach i posunięciach ironisty.

- ironia sytuacyjna - o tej ironii stanowi „stan spraw”; coś, co postrzegamy jako ironiczne, wydarza się, (przyciąga naszą uwagę).

Mówiąc o ironii sytuacyjnej, mówimy o rodzajach sytuacji, które postrzegamy jako ironiczne, a przeto także i o poczuciu ironii u obserwatora, jego postawach i reakcjach.

Rozwinięta ironia werbalna - ironista udaje, że żywi poglądy, którym w istocie zaprzecza, i usiłuje nadać tym złudnym pozorom możliwie jak największe wrażenie prawdopodobieństwa. Przybiera pozór typowej, prostodusznej ofiary szyderczej ironii.

Ironia złożona - ironia występuje wewnątrz ironii (tak jak w zdaniu złożonym występuje zdanie podrzędne)

Trzy stopnie ironii: ukryta, jawna, prywatna

Ironia jawna

- w tej ironii ofiara albo czytelnik, bądź oboje, mają z zamierzenia od razu zorientować się, co ironista naprawdę ma na myśli

- ironiczna sprzeczność bądź niezborność poszczególnych elementów wyraźnie bije w oczy

- ton w ironii jawnej może być zgodny ze znaczeniem rzeczywistym i wtedy mamy do czynienia z sarkazmem lub „gorzką ironią”, albo może to być ton przesadny względem tonu stosownego dla znaczenia rzekomego i wówczas mówimy o ironii ciężkiej

- sarkazm zyskał miano najmniej wyszukanej formy ironii (sarkazm nie zawiera w sobie ironii, gdy znaczenie komunikowane ostentacyjnie jest zgodne z intencją mówiącego)

- najczęściej stosowana dla marginesowych uwag i krótkich fragmentów

Ironia ukryta

- ironista ukryty stara się unikać wszelkiego tonu, sposobu czy wskazówki stylistycznej, która prowadziłaby do natychmiastowego odkrycia ironii

Ironia prywatna

- ironia, która ma być niedostrzegalna tak dla ofiary, jak dla kogokolwiek innego

Cztery odmiany ironii

1. Ironia bezosobowa - ironia ta pozbawiona jest cech emocjonalnych; choć słyszymy głos samego ironisty, w znikomym stopniu istnieje on dla nas jako osoba. Ironia zasadza się raczej w tym, co mówi, niż w fakcie, że mówi to jakiś określony człowiek.

2. Ironia samouwłaczająca - postać odgrywa w ironii rolę zasadniczą; ironista jak gdyby wprowadza na scenę samego siebie pod postacią osoby niedouczonej, łatwowiernej, szczerej bądź tchnącej nieuzasadnionym entuzjazmem; ironista umniejsza siebie, udając głupszego, niż jest w istocie

3. Ironia naiwna - ironista, zamiast przemawiać mniej więcej swoim głosem lub fałszywie przedstawiać się jako naiwny głuptas, wycofuje się jeszcze dalej, wysuwając jako rzecznika prostaczka, który niemniej widzi to, na co mądrzy są ślepi, bądź też za nic nie chce zrozumieć ich pokrętnych wywodów.

4. Ironia udramatyzowana - ironista wycofuje się całkowicie. Ani nic nie mówi własnymi słowami, maskując swą postawę czy poglądy, ani nic nie ukazuje się, lekko zamaskowany, jako naiwny głuptas, zamiast tego wszystkiego najzwyczajniej przedstawia ironiczną sytuację czy zdarzenie

Uwaga: możemy mieć do czynienia również z ironią muzyczną, obrazową, a nawet architektoniczną czy kulinarną

Różnica między poezją a historią według Arystotelesa

- historyk posługuje się prozą, a poeta wierszem

- zadanie poety: przedstawienie wydarzeń, które mogłyby się zdarzyć, przy czym możliwość ta opiera się na prawdopodobieństwie i konieczności (poeta nie przedstawia wydarzeń rzeczywistych)

- zadanie historyka: przedstawianie wydarzeń, które miały miejsce w rzeczywistości,

- poezja bardziej filozoficzna i poważna niż historia

- poezja - wyraża to, co ogólne, a historia to, co jednostkowe

- poeci kierują się racją, że to, co jest możliwe, jest też wiarygodne,

- poeta - twórcą raczej fabuły niż wiersza

- nawet jeśli poeta przedstawi wydarzenia rzeczywiste, to oczywiście nie przestanie być z tej racji poetą. W końcu nic nie stoi na przeszkodzie, aby niektóre ze zdarzeń przebiegały zgodnie z prawdopodobieństwem (czyli mogą się zdarzyć)

Bibliografia:

- Arystoteles, Poetyka, Wrocław 2006.

- Muecke S. D., Ironia: podstawowe klasyfikacje, [w:] Pamiętnik Literacki LXXVII, 1986.

- Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1988.

- Zarys teorii literatury, pod red. M. Głowińskiego, A. Okopień-Sławińskiej, J. Sławińskiego, Warszawa 1975.

---