TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ
Zachowanie „niezaburzone /normalne ,przystosowawcze/ oraz „zaburzone”/ nie akceptowane społecznie, , jest nabywane zgodnie z regułami uczenia się, a więc sterowane przez otoczenie. Dlatego nieprawidłowości zachowań tkwią w otoczeniu, a nie w jednostce., przez preferowanie lub piętnowanie pewnego rodzaju zachowań.
Każdy z nas ma jedyną, niepowtarzalną historię życia, historię uczenia się zachowań. Jedynie podobieństwa biorą się z jednakowych oddziałowywań i zależności społeczno- kulturowych.
Stałość zachowania określana jest mianem generalizacji bodźca lub generalizacji reakcji.
Różnice pomiędzy poszczególnymi wariantami teorii społecznego uczenia się dotyczą preferowanego procesu uczenia się / uczenie klasyczne ,instrumentalne, naśladowcze/, oraz tego w jaki stopniu w danym wariancie uwzględnia się poznawcze regulatory zachowania.
ANALIZA WARUNKOWANIA ZABURZEŃ
Człowiek przychodzi na świat z pewnymi pierwotnymi potrzebami, które zaspakaja w sposób dla siebie specyficzny , określany jako ukształtowane indywidualnie wzory zachowań. W miarę dorastania jednostka przyswaja sobie inne potrzeby wynikające z otoczenia w jakim się znajduje.
Na pewne bodźce i sytuacje człowiek uczy się reagować lękiem, mogącym spełniać takie same funkcje jak potrzeba, tzn. motywować do zachowań przystosowawczych lub do nieprzystosowawczych, do ucieczki lub do zdobywania. Redukowanie lęku stanowi wzmocnienie dla zwykłego zachowania lub zachowania neurotycznego.
W kształtowaniu, tzn. uczeniu się nerwicy istotną rolę odgrywają „konflikty wewnętrzne /motywacyjne/”. Konflikt zachodzi wtedy, gdy jednocześnie występują co najmniej dwie sprzeczne wzajemnie tendencje do reagowania.
Najważniejszym jest konflikt „między dążeniem a unikaniem”, w którym jedna tendencja jest rezultatem słabego nawyku działającego przy silnym popędzie, a druga wynika z silnego nawyku i słabego popędu.
Źródłem neurotycznego nieprzystosowania jest nierozwiązany konflikt, wywołujący tym samym silny lęk. Elementy tego konfliktu są wyparte, nie dające się zwerbalizować zdarzenia z odległej przeszłości i nieświadome, neurotyk nie może stworzyć sobie racjonalnego planu działania, który pozwoli na pozbycie się tych trudności .
Konflikt występuje najczęściej pomiędzy potężnymi pierwotnymi popędami i równie potężnymi ograniczeniami czy też zahamowaniami, których anormalne symptomy powodują, iż konflikt ulega częściowemu zredukowaniu przez co słabnie także napięcie lękowe./ symptom silnych bólów podbrzusza chroni wprawdzie kobietę przed uleganiem wymaganiom seksualnym męża i w ten sposób zmniejsza jej lęk przed współżyciem seksualnym, oraz przed niechcianą ciążą, przynosi doraźne złagodzenie konfliktu i lęku, z drugiej strony może odebrać obojgu radość życia i doprowadzić do rozpadu związku/.
Taki symptom nie przynosi ulgi, utrzymując motywację do kontynuowania go wzbogacamy go innego rodzaju symptomami/ objawami/ i w ten sposób symptom rodzi symptom. Symptomy neurotyczne osiągają wielkie natężenie, przynosząc jedynie nieustające konflikty i cierpienie.
Jako reakcja bezwarunkowa podlegająca prawom uczenia się jest również gniew.
Bodźce i reakcje związane z gniewem i agresją podlegają modyfikacji w ten sposób:
jednostka uczy się, w jakich sytuacjach ma się złościć
jednostka uczy się, jakie reakcje agresywne może przejawiać w poszczególnych sytuacjach
modyfikacji ulega połączenie między przeżywaną złością czy gniewem, a zewnętrznymi reakcjami agresji- w wyniku uczenia się złość / gniew/ łączy się z tymi reakcjami, które są najbardziej nagradzane
Funkcjonalna analiza zachowania /Skinnera/ zawiera podstawowe reguły uczenia się /warunkowania / instrumentalnego. Jednostka otrzymuje wzmocnienie tylko wtedy, gdy wykona określoną czynność, a więc gdy jest aktywna.
Generalizacja bodźca jest to przenoszenie wyuczonego zachowania na sytuację mniej lub bardziej podobną do tej , która wytworzyła to wyuczone zachowanie./ posłuszeństwo wobec rodziców przenoszone jest do przełożonych w szkole, wojsku, pracy/.
Generalizacja reakcji ,polega na dodatnim wzmacnianiu określonych reakcji, zwiększa prawdopodobieństwo występowania analogicznych reakcji w odmiennych sytuacjach./punktualność w nauce szkolnej, może zwiększyć prawdopodobieństwo podobnego ustosunkowania się do obowiązków związanych z pracą zawodową/.
Pierwotne /wrodzone/ bodźce wzmacniające pozytywne to pożywienie, woda, kontakt seksualny , ale także uśmiechy, pieszczoty oraz inne formy kontaktu cielesnego.
Pierwotne bodźce wzmacniające negatywne/ awersyjne/ są nieprzyjemne dla organizmu, np. silne gorąco lub zimno, bardzo jasne światło, skurcze , bodźce bólowe.
Wtórne bodźce wzmacniające , to nabierają one swych właściwości wzmacniających w wyniku doświadczenia. Znaczna część wtórnych bodźców wzmacniających zachowanie - to wzmocnienia społeczne polegające na ocenie, np. bycie lubianym, chwalonym, akceptowanym/wzmocnienia pozytywne/, ale także np. bycie nie lubianym, krytykowanym, wyśmiewanym, odrzucanym, gorszym lub uważanym za wykolejeńca / wzmocnienia negatywne/.
Warunkowanie instrumentalne zachodzi wtedy, gdy po określonej reakcji pojawia się natychmiast pewna jej konsekwencja w postaci wzmocnienia pozytywnego lub negatywnego, np. nerwice stanowią rezultat długotrwałego procesu nabywania specyficznych nawyków ruchowych /kompulsje/, myślowych /obsesje/, emocjonalnych /fobie/, mających przymusowy charakter.
Zachowania neurotyczne są reakcjami jednostki na bodźce awersyjne budzące lęk, przy czym zachowania te są następnie wzmacniane przez pozytywne ich skutki, takie jak unikanie tych bodźców i redukcja lęków. Są to więc reakcje unikania lęku.
W dzieciństwie występuje często warunkowanie obronne / np. interakcje miedzy rodzicami a dziećmi dotyczące utrzymania czystości, gdzie czynności dziecka są często zachowaniami typu ucieczki i unikania/. Bodźcem awersyjnym do reakcji ucieczki jest werbalne zachowanie rodziców polegające na robieniu wymówek, a bodźcem awersyjnym do reakcji unikania jest krytykowanie, łajanie czy tez zmuszanie do ponownego umycia się.
Bodźcem awersyjnym do reakcji unikania mogą być wypowiadane przez dziecko słowa i zdania, a strach z nimi związany może się zgeneralizować na myśli i związać bezpośrednio z myślami.
Posługując się zasadami warunkowania instrumentalnego, można wyjaśnić powstawanie nałogu pijaństwa i narkomanii, jako wyuczonych zachowań służących redukcji napięcia emocjonalnego.
Częste i długotrwałe picie wzmacniane przez nagradzające bezpośrednio działanie alkoholu, przejawiające się w uczuciu ciepła i nieograniczonych możliwości oraz w chwilowym odprężeniu i uspokojeniu. Są to czynniki silniejsze niż oddalona w czasie kara lub nagroda.
Warunkowanie klasyczne przebiega na podstawie wrodzonych ,utrwalonych dziedzicznie odruchów bezwarunkowych, takich jak np. odruch ślinienia się wywołuje widok i zapach jedzenia, odruch mrugania wywołuje dmuchanie w powieki.
W przypadku bezwarunkowej reakcji strachu możemy wyróżnić trzy kategorie bodźców bezwarunkowych : bodźce bólowe i nagłe głośne dźwięki; niedobór związany z utratą równowagi, ciemnością i samotnością; wreszcie zaburzenia fizjologiczne.
Warunkowanie klasyczne przebiega na poziomie kojarzenia bodźców: dotychczasowy bodziec neutralny , dzięki wzmacnianiu go przez bodziec bezwarunkowy , staje się bodźcem warunkowym, wywołującym ślinienie się, strach, mruganie czy erekcję, które staja się wyuczonymi reakcjami warunkowymi.
Również lęk nerwicowy może być emocjonalną reakcją warunkową wytworzoną w drodze warunkowania klasycznego. Uznanie lęku za warunkową reakcję na przykre bodźce prowadzi do poszukiwania w historii życia danej jednostki traumatycznych zdarzeń, które mogą stanowić źródło lęku. Dlatego źródeł rozwoju lęku możemy szukać w historii życia danej jednostki. Ludzie natomiast różnią się pod względem łatwości/ szybkości / uczenia się reakcji warunkowych.
Wg Eysencka zachowania zaburzone są wyuczone, ale nie maja charakteru przystosowawczego, są więc niekorzystne dla jednostki lub(i) dla jej otoczenia.
Fizjologiczne podłoże stanowi labilność i pobudliwość autonomicznego układu nerwowego i nazwane jest „neurotyzmem” / neurotycznością/ która jest cechą wrodzoną.
Drugą właściwością osobniczą, odpowiedzialna za zaburzenia zachowania jest wymiar „ekstrawersja-introwersja”, wyznaczający łatwość warunkowania, w taki sposób, że u introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej z powodu przewagi mózgowego pobudzenia nad hamowaniem, natomiast u ekstrawertyków w procesach mózgowych przeważa hamowanie, co powoduje ,że ich reakcje trudno jest warunkować, łatwo zaś wygasić.
Bardzo istotna rolę odgrywają pojęcia hamowania i pobudzenia, gdzie pobudzenie traktowane jest jako proces nerwowy powstający w wyniku oddziaływania różnych bodźców na narządy zmysłów, przejawiający się w różnych formach aktywności ustroju.
Procesem przeciwstawnym jest hamowanie.
Teorie uczenia się społecznego / wg Bandury /
Typy modelowania
Pojecie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka - modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni ludzie.
Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki zachowań modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle modelowanie wyraża ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane do okoliczności, w których znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone o nowe elementy, jakby twórcza modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela pobudza obserwatora do szeregu podobnych , aczkolwiek niekoniecznie identycznych zachowań.
Bandura wyróżnił trzy rodzaje skutków / efektów/ modelowania :
modelowanie jest skutkiem zaznajomienia się z nie znanym do tej pory wzorem zachowania, np. przez obserwacje ludzie uczą się sposobu zażywania narkotyków
wynikiem modelowania może być rozhamowanie reakcji, które poprzednio nauczono się hamować /efekt rozhamowania/, lub tez powstrzymanie się od jakiegoś zachowania / efekt hamowania/
łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań / efekt facylitacji /, czyli jakby zarażanie się zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie do zachowań innych osób.
Cechy modela ułatwiające obserwatorowi modelowanie to, wg M.Ossowskiej cztery grupy najczęściej naśladowanych osób :.
starsi bywają naśladowani przez młodszych
wyżsi w pozycji socjalnej są naśladowani przez stojących niżej
przerastający inteligencją - przez mniej inteligentnych
sprawniejsi technicznie - przez mniej sprawnych
Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo różne jak np. szacunek, podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.
Podstawowymi właściwościami podmiotu, które pośredniczą pomiędzy obserwacją zachowań a ich uczeniem się są :
procesy spostrzegania , odpowiedzialne za wyodrębnienie bodźców modelujących z innych działających bodźców
procesy pamięci, odpowiedzialne za przechowywanie obserwowanych zachowań modela
procesy koordynacji motorycznej, decydujące o możliwości i dokładności wykonania reakcji naśladowczych
procesy motywacyjne, odgrywające rolę czynników aktywizujących jawne zachowanie człowieka, tj. decydujących o przejawianiu nabytych obserwacyjnie zachowań.
Istnieją cztery różne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez naśladownictwo :
pierwsza zakłada, że tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną właściwością człowieka, który imituje zarówno obiekty społeczne, jak i niespołeczne. Pierwsze wynika z utożsamiania się z elementami przyrody czy dziełami sztuki, drugie zaś ma charakter globalny- podmiot automatycznie i odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane przejawy ekspresji drugiego człowieka / Trzebińska, 1985 /
druga wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego. Gotowość do przejmowania zachowań modela, jest tłumaczone wzmocnieniami otrzymywanymi za naśladowanie innych osób / jeśli w przeszłości obserwator był wzmacniany za zachowania i słowa przypominające reakcję i słowa osób znaczących, to uczy się zwracać uwagę na zachowania otoczenia i jest motywowany do naśladowania nawet wówczas, gdy nie otrzymuje za to żadnych zewnętrznych nagród/.- Arska-Karyłowska, 1982
w trzeciej koncepcji / O.H.Mowera / niektóre zachowania przejęte od modela, są procesem warunkowania klasycznego , gdzie naśladownictwo występuje wskutek samego skojarzenia między obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi im reakcjami obserwatora / np. obserwator nauczył się reagować emocjonalnie na bodziec sygnalizujący wystąpienie bólu u innej osoby/ Jest to tzw. empatia emocjonalna, której niedobór byłby konsekwencją wychowania nadmiernie ochraniającego dziecko nie tylko przed doznawaniem bólu, ale i przed obserwowaniem osób doznających bólu w pewnych sytuacjach i pod wpływem pewnych bodźców. Dzięki empatycznemu przeżywaniu, wszelkie kary lub nagrody, jakie otrzymuje model, staja się również zastępczymi karami lub nagrodami dla obserwatora, rezultatem tego jest naśladowanie reakcji nagradzanej oraz powstrzymywanie się od reakcji karanej
czwarta koncepcja opiera się na założeniu, że wskutek obserwacji zachowania innych ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym. Symbolizacja własnego doświadczenia wpływa dodatnio na uczenie się przez obserwację, poznawcza reprezentacja sytuacji modelowania prowadzi do symbolicznego odtwarzania obserwowanego wcześniej zachowania, a to z kolei- do rzeczywistego odtwarzania zachowania modela / Arska-Karyłowska, 1982 /.
Zachowania naśladowcze zależą od konsekwencji z jakimi się spotykają reakcje modela, dla obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze ; jego zachowanie jest modyfikowane przez rezultat wzmacniania zachowań modela. Spełnia ono dwie podstawowe funkcje :
informacyjną, polegającą na dostarczaniu obserwatorowi informacji o tym, gdzie i w jakich warunkach może spodziewać się nagrody lub kary za dane zachowanie, oraz o emocjach doznawanych przez modela
motywacyjną, wynikającą z funkcji informacyjnej; albowiem informacje zawarte w obserwowanych wzmocnieniach mają własności, które aktywizują zachowanie obserwatora, wpływając na szybkość, intensywność oraz trwałość reakcji naśladowczych / Zalewska, Siemiaszko , 1976/
O przejęciu określonego zachowania od modela decyduje to, jak obserwator rozumie / ocenia / konsekwencje jakie spotkały modela za to jego zachowanie.
Funkcjonowanie poznawcze człowieka podlega tym samym prawom psychologicznym, co i zewnętrzne jego zachowanie, i że przebieg tego funkcjonowania zależy od bodźców zewnętrznych, pewne bodźce wyzwalają u jednostki niepożądana aktywność myślową i wyobrażeniową / np. dla nałogowego alkoholika takim bodźcem będzie widok butelki, a dla fetyszysty element damskiej garderoby; bodźce te wyzwalają aktywność wyobrażeniową
inspirującą do zaspokojenia głodu alkoholowego lub popędu seksualnego. Fakt nieumiejętności zróżnicowania docierających do niego sygnałów w sposób zgodny ze społeczną praktyką nazywamy defektem w poznawczym systemie kontroli zachowania.
Pojęcie obejmujące te sytuacje, w których jednostka ma wystarczające umiejętności, by wykonanie działania zależało od jej intencji nazywamy oczekiwaniem własnej skuteczności , inaczej mówiąc czynniki mające decydujący wpływ na wykonanie określonego działania zależą od woli jednostki. Może ono składać się z dwóch elementów :
ze sposobu spostrzegania własnej kompetencji / umiejętności, zdolności /
z przekonania , iż to właśnie kompetencje, a nie czynniki zewnętrzne względem jednostki, maja decydujący wpływ na wykonanie podjętego przez nią działania
Oczekiwanie własnej skuteczności zależy od tego, czy osiągnięty został pożądany cel; którego osiągnięcie prowadzi do wzrostu oczekiwań własnej skuteczności, natomiast niepowodzenia sprowadzają te oczekiwania do zera.
Zachowanie jednostki może być sterowane przez czynniki zewnętrzne lub kontrolowane przez nią samą, gdzie pierwszy oznacza osobę kierowana przez innych ludzi / rodzinę, system szkolny/ ,przez obowiązujące nakazy, zakazy, kary i nagrody, drugi zaś oznacza człowieka decydującego samodzielnie o własnym postępowaniu dzięki posiadanej wiedzy i kryteriach jej wartościowania, oraz przyswojeniu określonych standardów postępowania .
Istnieje pewne podobieństwo między poczuciem kontroli zewnętrznej, a wyuczona bezradnością.
Człowiek uczy się bezradności, jeśli spostrzega, że nie ma związku przyczynowego między otrzymywaniem nagród i kar, a wykonywanymi przezeń działaniami czy posiadanymi właściwościami. Człowiek nabiera przekonania, iż jego kontrola jest nieefektywna i oczekuje ,że również w przyszłości , w innych sytuacjach nie będzie zależności między jego własnym działaniem a osiąganymi rezultatami.
Rozmiary bezradności zależą od oceny ważności wyniku własnego działania, jednostka może być tylko wtedy wprowadzona w stan bezsilności, zmęczenia, znużenia, zniechęcenia i depresji, gdy spostrzega, że nie ma związku między reakcją a wynikiem.
Bezradnością można się zarażać od innych ludzi, zwłaszcza od osób z własnej grupy odniesienia.
J.Grzelak sprowadza społeczne źródła bezradności / człowiek jako odrębna jednostka, a człowiek jako instytucja działającą w imieniu tej jednostki , ale mająca za sobą siłę zbiorowości/ do dwóch sytuacji społecznych :
skupienia, gdy jest ona skoncentrowana w jednych rękach / despotyczny ojciec, władca /
rozproszenia kontroli, gdy kontrola ta jest rozłożoną na wszystkich ludzi danej zbiorowości, tak że interesowi każdej jednostki przeciwstawiony jest interes każdego innego członka tej zbiorowości.
Za J. Szczepańskim możemy postrzegać bezradność jako powszechne zjawisko życia zarówno w wymiarze biologicznym jak i społecznym, kulturowym oraz gospodarczym; jest ona konieczną cechą ludzkiej egzystencji, bowiem istnieć to to samo, co podlegać konieczności ograniczenia. Bezradność człowieka wobec choroby, konieczność przemijania, starzenia się, śmierci, wobec skoncentrowanej siły przyrody i nieprzewidywalnej złośliwości losu jest potężnym wyzwaniem dla inteligencji człowieka, a zarazem próbą wyzwolenia się i odnalezienia poczucia mocy. Temu wszystkiemu, co jest silniejsze od nas możemy przeciwstawić dzielność, wolę życia, ambicję działania oraz co najważniejsze nadzieję i wiarę, że nie jesteśmy sami. Bowiem to właśnie pozwala człowiekowi żyć ze swą bezradnością, uzależnienie od innych jest nie tylko przejawem bezsilności, ale bywa także wspomożeniem jego sił.
1