CZĘŚĆ II

Rozdział VI: Doktryny zachowawcze

1. Rozrachunek z dziedzictwem Oświecenia

2. Teokraci francuscy

Bóg suwerenem: Joseph de Maistre (1754-1821)

• ultramontanista (zwolennik absolutnej władzy papieża w Kościele)

• współczesne mu negatywne przeobrażenia wynikają z absolutyzowania znaczenia jednostki i jej rozumu

• krytyka apriorycznych konstrukcji antropologicznych i społecznych

• winą obarczał także protestantyzm, fałszywą wiarę niszczącą hierarchię i autorytet Kościoła, przez głoszenie bezpośredniej łączności jednostki z Bogiem

• zasady ustroju nie są tworzone, a „odkrywane”

• Bóg prawodawcą

• poddanie się Bogu może być wymuszane - niezbędna instytucja kata w społeczeństwie

• konstrukcje bez oparcia w Bogu bądź tradycji są sztuczne

• najważniejsza jest wizja ponadczasowego ładu boskiego, potem tradycja

• rewolucyjne hasła wolności i równości są nierealne

• dokonana Rewolucja jest karą za grzechy

• natura ludzka jest zła (oparcie na św. Augustynie i Hobbesie)

• tylko władza papieża może ocalić cywilizację chrześcijańską

• konieczna silna, scentralizowana władza, wsparta boskim autorytetem

• hierarchiczna budowa społeczeństwa

• papiestwo wzorem dla władzy państwowej

• boska jest sama idea władzy (za św. Tomaszem)

• prawo ma uwzględniać charakter narodowy i inne czynniki różnicujące społeczności

• człowiek jest kształtowany przez historię własnej wspólnoty

• zwolennik monarchii

• wszędzie władza powinna być absolutna, niepodzielna i nieusuwalna

• zróżnicowane państwa Europy pod zwierzchnictwem autorytetu papieża utworzyć powinny wspólnotę chrześcijańską

Hierarchia: Louis de Bonald (1754-1840)

• podstawą społeczeństwa jest tradycja, której podstawą jest język dany od Boga

• człowiek ma naturę społeczną (za Arystotelesem i św. Tomaszem)

• idee powstają przez prawdy objawione przez Boga, sformułowane przez samych ludzi bez objawienia, są fałszywe i szkodliwe, co boleśnie odczuwa społeczeństwo

• istnieją społeczności stanowiące funkcjonalną całość (de Maistre uznawał to za niemożliwe, nad chaosem zapanować może tylko absolutny władca)

• wykluczenie decydującej roli człowieka w budowie bytu społecznego

• rewolucja opiera się na przymusie, na którym nie może powstać państwo

• ludzie mogą ulepszać państwo, a nie tworzyć go, jak tłumaczą to teorie umów społecznych

• państwo powinno być oparte na hierarchii, władzy i prawie (wyraz woli Boga)

• hierarchia zawsze w triadzie

• władza (Bóg, król, ojciec)

• wykonawcy (kler, arystokracja, matka)

• poddani (wierni, naród, dzieci

• stała obecność w życiu społecznym religii i Kościoła gwarantem ustroju społecznego

• państwo ma realizować zasady moralne Kościoła

• państwo oparte o religię, ale w królestwie król ma władzę nad każdym poddanym, także duchownymi

Henryk Rzewuski

• najsłynniejszy polski wyznawca de Maistre'a

• wszelka wiedza zawarta jest w objawieniu

• zwolennik monarchii na wzór przedrozbiorowej Polski

• narodem jest tylko szlachta

• przeznaczeniem Polski jest stać się nosicielką wolności

• źródłem wszelkich nieszczęść w próbach zmian społecznych - Rewolucja i Konstytucja 3. Maja

• Polska powinna pogodzić się ze staniem częścią Rosji i ratować wolność szlachecką pod berłem absolutnego władcy

3. Romantyzm polityczny

• nurt konserwatywny

• dążenie do wyzwoleń narodowych

• wartość kultury ludowej

• szacunek dla historii, tradycji

• znaczenie silnych więzów łączących ludzi w naród i państwem

• podkreślenie indywidualności jednostki wybitnej, wyrastającą ponad wspólnotę

Obrońca teorii rojalistycznych: Franc,ois Rene' de Chateaubriand (1768-1848)

• spopularyzował termin „konserwatyzm”

• emocjonalne podejście do rzeczywistości i umiarkowane poglądy polityczne

• Rewolucję oceniał jako zło którego nie da się odwrócić

• dążył ku monarchii konstytucyjnej opartej na katolicyzmie

• wolność prywatna gwarantem wolności

• w nauce Chrystusa znajdował miejsce na rewolucyjne ideały - wolność, równość, braterstwo

• wolność społeczna jest wstępem do despotyzmu (podobnie uważali liberałowie)

• postęp materialny źródłem dezintegracji społecznej

Idea odrodzenia państwa i narodu. Romantyzm niemiecki

• idealizacja średniowiecza

• ukazywanie niemieckości w wymiarze uniwersalnym

• Niemcy spełniają warunki do bycia super państwem na miarę Imperium Rzymskiego

• państwo takie oparte na podziale stanowym

• brak mobilności społecznej gwarancją stabilności ustroju

• niejednolite poglądy na temat porządku społecznego (na zmianę za najważniejszą uważano szlachtę, mieszczaństwo i lud)

• krytyka oświeceniowej teorii poznania opartej na poznaniu rozumowym

• Joseph G'o'rres (1776-1848)

• zwolennik federalizmu Niemiec

• elementy umowy suwerena z poddanymi w teorii państwa

• podział stanowy zbliżony do platońskiego: nauczyciele, obrońcy i żywiciele

• Friedrich von Hardenberg (1772-1801) zwany Novalisem

• początkowo fascynacja Rewolucją

• władzę króla uzupełniać musi to, co symbolizuje królowa - miłość

• żadna racjonalna zasada nie zastąpi syntetycznych zdolności kochającego serca

• innym ważnym spoiwem państwa poza miłością jest wiara, rozumiana nie jako odniesienie do boga, a kulturowa funkcja chrześcijaństwa i Kościoła

• katolicyzm zapewnia ideał jedności i hierarchii oraz rozwój indywidualizmu

• ideałem jest Europa sprzed Reformacji, jednolita

• tylko rechrystianizacja (powrót do jedności wyznania) może poprawić stosunki społeczne w Europie

• należy ograniczyć powszechną edukację

• Johann Gottfried von Herder (1744-1803)

• początkowo fascynacja rewolucją

• Ludwig von Arnim (1781-1831) zw. Achim

• należy ograniczyć powszechną edukację

Friedrich Schlegel (1772-1829)

• Bóg prawodawcą

• państwo organiczne, monarchia

• król rządzi z woli Boga, nie na podstawie umowy z ludem

• uznanie realnej władzy papieża

Adam M'u'ller (1779-1829)

• państwo stanowe z dominującą szlachtą

• sprzeciwiał się koncepcjom stanu naturalnego, umowy społecznej i podziału władz

• krytykował liberalizm

• spójność narodu zagwarantowana przez wspólny duch, Volksgeist

• przeszłe i obecne pokolenia w państwie są suwerenem

• wolność jest naturalna, nie wymaga gwarancji

• państwo powinno pilnować przed zbytnim rozwojem sztukę i naukę

• religia podporządkowana państw

Franz von Baader (1765-1841)

• potrzeba pojednania narodów w duchu chrześcijaństwa

• prekursor zainteresowania myśli konserwatywnej kwestią robotniczą

Naród jako organizm moralny: Samuel Tylor Coleridge (1772-1834)

• krytyka absolutyzmu i egalitaryzmu

• egalitaryzm to dominacja siły nad moralnością, liczebności nad cnotą, racjonalizmu nad duchowością i równości nad hierarchią

• niechęć do mieszczaństwa, bał się rewolucji przemysłowej

• model narodu organiczny i hierarchiczny

• państwo ma źródło w umowie społecznej będącej źródłem władzy i obowiązków obywateli

• dwuizbowy parlament (izba wyższa - arystokracja, niższa - mieszczaństwo)

• celem państwa dobre życie obywateli

• społeczność wyznaje zasadę solidaryzmu, podlega władzy konstytucyjnego monarchy i Kościoła narodowego

• prym wieść powinna arystokracja, dająca przykład duchowy niższym klasom

4. Niemiecka Szkoła Historyczna

Friedrich Carl von Savigny (1779-1861)

• przeciwko Kodeksowi Napoleona w Niemczech

• prawo musi być zgodne z duchem czasu, wyrasta z irracjonalnego procesu historycznego

• prawo zgodne z duchem narodu

• stanowisko antyindywidualistyczne

• obyczaj > prawo zwyczajowe > racjonalna nauka prawa

• prawo jako element narodowej świadomości (element polityczny) i z drugiej strony prawo prawników (element techniczny)

• jurystom i państwu nie wolno tworzyć prawa, mają je odkrywać

• poglądy te popierał Gustaw von Hugo

• gdy prawo zwyczajowe i pisane koliduje, pierwszeństwo prawa zwyczajowego

• popierał je też Georg Friedrich Puchta

• prawo związane z religią, to część boskiego porządku

• znacząca rola państwa w procesie prawotwórczym

• mała rola państwa w procesie prawotwórczym

• wszyscy uznawali za podstawę prawa niemieckiego prawo rzymskie (paradoks patrząc na to z punktu teorii ducha czasu (Volksgeist))

5. Papieski Ultramontanizm

Papiestwo w obliczu rewolucji: Pius VI, Pius VII

Pius VI (1775-1799)

• stanowisko skrajnie zachowawcze

• centralizacja władzy w Kościele w rękach papieża (tzw. ultramontanizm)

• spór z gallikanizmem i febronianizmem (dążenia Francji i Austrii do kościołów państwowych)

• Gallikanizm, tzw. „cztery artykuły gallikańskie”:

• papież nie może detronizować królów

• przewaga soboru nad papieżem

• kościół francuskie ma odrębne zwyczajowe prawa

• rozstrzygnięcia papieża w sprawie wiary muszą uzyskać akceptacje przez cały kościół

• Febrionanizm

• autorem Justinius Febronius

• przewaga soboru nad papieżem

• powrót do tradycji Kościoła

• „Punktacja z Ems” (1786) - wystąpienie niem. biskupów o prawie do zatwierdzania bulli papieskich

Pius VII (1800-1823)

• bardziej kompromisowe stanowisko

• w 1801 zawarł z Napoleonem I konkordat, nie przywracał on pełnej niezależności Kościoła od państwa

Kryzys Państwa Kościelnego: Grzegorz XVI (1831 - 1846)

• utrata prestiżu papiestwa na świecie

• Państwo Kościelne absolutystyczne, bez konstytucji, korupcja itp.

• potępił powstanie styczniowe w Polsce

• boskie pochodzenie władzy

• przeciwnik zjednoczenia Włoch

• przeciw wolności sumienia i wypowiedzi

• potępienie rozdziału Kościoła od państwa

• popierał centralizację PK

Nieomylność papieża: Pius IX (1846-1878)

• „więzień Watykanu” po włączeniu PK do Włoch w 1870

• konserwatysta i ultramontanista

• delikatne reformy w PK

• potępił wszelkie doktryny polityczne

• przeciwko kościołom narodowym,

• centralizm

• zwołał pierwszy sobór od Trydenckiego, potwierdzenie nieomylności papieża i pierwszeństwa w kwestiach wiary

• przeciwko Kulturkampfowi w Niemczech za Bismarcka

Walka z modernizmem: Pius X (1903-1914)

• zakaz naukowej analizy Biblii itp.

• niezmienność prawd wiary głoszonych przez Kościół

• przysięga antymodernistyczna u duchownych

• krytyka liberalizmu i parlamentaryzmu

• najwyższy autorytet także w kwestiach politycznych (pozwolił katolikom w końcu na udział w wyborach, ale mieli głosować w oparciu o opinie swoich biskupów)

6. Konserwatyzm

Konserwatywna definicja narodu: Edmund Burke (1729-1797)

• brany za protoplastę współczesnych konserwatystów

• jego teoria odnosi się do common sense

• początkowo liberalne poglądy (zakaz niewolnictwa, wolność Irlandii i kolonii w Ameryce Północnej, zaprzestanie karania homoseksualistów)

• przełom światopoglądowy po Rewolucji w 1789

• podważenie optymistycznej teorii postępu

• przeciwko pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowania jej wpływu na rozwój jednostki

• przeciw pozbawieniu społeczności naturalnej el. łączącego, religii

• utylitaryzm nie zawsze dobry

• człowiek kształtowany przez wspólnotę (wiele ich rodzajów, kształtowane przez proces organicznego rozwoju)

• pierwotna umowa człowieka z Bogiem (a nie umowa społeczna) stworzyła pierwsze społeczności oparte na prawie naturalnym

• prawo kształtuje się pod wpływem historii, władza jedynie nadaje mu kształt, sama mu podlegająca powolnymi i roztropnymi reformami, nie zakłócającymi rozwoju organicznego

• naród jako „organiczny związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń, trwający w czasie, który jest narzędziem Boga”

• wspólnota źródłem i gwarantem praw człowieka

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela abstrakcyjna, nie praktyczna, nieprzystosowalna

• rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do władzy ludzi nieodpowiedzialnych i nieprzystosowanych do tego

• zwolennik parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej

• przeciw absolutyzmowi i parlamentowi jako jedynej suwerennej władzy w państwie

• bronił systemu „dwupartyjnego”

• przeciwnik egalitaryzmu

• za cenzusem urodzenia i majątku

• władza w imieniu Boga, niezależna i zewnętrzna

• zwolennik wolnorynkowej gospodarki, popierał Adama Smitha

• własność jest święta

• popierał awans klasy mieszczańskiej w Wielkiej Brytanii

• liberalne el. W jego poglądach nie przeczą jego konserwatyzmowi, ponieważ wedle niego w Wlk. Brytanii powstały one na drodze kilkusetletniej, naturalnej ewolucji

Konserwatyzm Anglii imperialnej: Disraeli, Salisbury

Benjamin Disraeli (1804-1881)

• krytyk liberalnego utylitaryzmu i racjonalizmu i koncepcji podmiotowych praw naturalnych jednostki

• na czele państwa król (głowa narodowego Kościoła)

• najwyższe miejsce w społeczeństwie arystokracja ziemska.

• Kościół strażnikiem tradycji

• korporacje terytorialne i zawodowe oraz sądownictwo ważne

• rola państwa w gospodarce (negacja jego zaciera granice między państwami i prowadzi do ubóstwa)

• torysta

• premier Wlk. Brytanii

Robert markiz Salizbury (1830-1903)

• torysta

• rezygnacja z promowania arystokracji

• zanik idei paternalizmu w społeczeństwie

• działania polityczne podejmowane w zgodzie z tradycją i sposobem myślenia akceptowanym przez Brytyjczyków

• żadna radykalna zmiana nie jest ostateczna (apetyt rośnie w miarę jedzenia)

• stopniowe reformy najlepsze

• uznawał podmiotowa wolność jednostki

• przeciwnik demokracji (bo natura ludzka jest egoistyczna)

• stara zasada o tym, że ustanawiać podatki mogę tylko ci, którzy je płacą

Obrona cywilizacji Kościoła: Juan Donoso Corte's (1809-1853)

• krańcowo negatywna ocena natury ludzkiej

• radykał hiszpański o liberalnych korzeniach

• cywilizacja Kościoła źródłem prawdy i dobra

• przekonanie ludzi o doskonałości, własnej woli zawsze prowadzi do katastrofy

• Kościół wesprzeć powinna dyktatura

• prawo ludzkie nie ma znaczenie, jedynym źródłem prawa jest Bóg

• „Co się zaś tyczy parlamentaryzmu, liberalizmu i racjonalizmu, mniemam, że pierwszy jest zaprzeczeniem rządu, drugi zaprzeczeniem wolności, trzeci uznaniem szaleństwa”

• monarchista, przeciw podziałowi władzy i liberalnemu systemu przedstawicielskiemu

• monarchia tylko po odrodzeniu moralnym, w którym Kościół najwyższym autorytetem (a nie instytucją władzy)

• do tego czasu jego projekt dyktatury przeciwko masom

Apologia średniowiecza: Otto von Gierke (1841-1921)

• krytyk pozytywizmu prawniczego, prawo zwyczajowe podstawą

• przeciwnik prawa rzymskiego w Niemczech (zaprzeczało jedności, poprzez podział na prawo publiczne i prywatne, swoistej dla prawa zw. Niem.)

• państwo organiczne o ustroju korporacyjnym

• państwo suwerenem ze zgody wspólnoty

• niechętny kapitalizmowi i socjalnym reformom Bismarcka

• koncepcja ducha narodu

Decyzjonizm: Carl Schmitt (1888-1986)

• radykalny nurt w konserwatyzmie

• związany z ideologią nazistowską

• za Hobbesem, zła natura człowieka i chaos gdy nie istniało państwowych

• silne państwo o skoncentrowanej władzy

• Suweren uprawniony do wszelkich decyzji

• w czasach wyjątkowych prawo ustala tylko procedury postępowania, Suweren robi co chce, sam stwierdza kiedy jest taki stan, i sam stwierdza, kiedy jest już normalizacja - wtedy tylko sam podlega prawu (tzw. decyzjonizm)

• negowanie parlamentaryzmu, teorii rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu

• nie uznawał tradycji i czynnika pozaziemskiego w kształtowaniu porządku społecznego (różnica względem innych konserwatystów)

• dyktatura wprowadzona w sposób radykalny, w celu stabilizacji i porządku

Nowy humanizm: Irving Babbit (1865-1933)

• twórca literackiego ruchu „nowego humanizmu”

• przeciwstawienie humanizmu i humanitaryzmu

• humanizm to koncentracja na duchowości człowieka i realizacja cnoty umiarkowania

• wolna wola jednostki i wola absolutu rządząca ludzką duchowością

• idealizacja oblicza duchowego średniowiecza

• odejście od ideału przez doktryny naturalistyczne, materialistyczne, racjonalistyczne, demokratyczne i liberalne i przez myśl romantyków i sentymentalizm oświeceniowy Jana Jakuba Rousseau - uważał te nurty za humanitarystyczne

• eksponowanie tylko fizycznej i zmysłowej strony człowieka

• w efekcie zwycięstwa tych nurtów, zanik refleksji moralnych, dominacja utylitaryzmu i demokratyzacja

• dobre w ustroju USA poglądy wzięte od Edmunda Burke'a, przeciwdziałające rządom mas i wprowadzają elementy elitaryzmu (np. w sądownictwie w USA)

• negatywne cechy ustroju USA to elementy demokracji bezpośredniej

• był za gruntownym przebudowaniem systemu edukacyjnego w USA, wprowadzeniu wychowania klasycznego (łacina, greka), aby szkoła szkoliła powinności obywatelskich

Elitaryzm: Thomas Stearns Eliot (1888-1965)

• przeciw liberalizmowi, utylitaryzmowi i demokracji

• otwarty, zhierarchizowany elitaryzm

• rojalista (urodził się w USA, ale związał się z Wlk. Brytanią)

• Kościół instytucjonalny, spajający społeczność (polemika z Babittem)

• kościół narodowy

• np. parafia jako jednostka samorządowa

• archaizm poglądowy

Konserwatyści polscy

• książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)

• minister spraw zagranicznych w Rosji, po powstaniu listopadowym uchodźca, przywódca „hotelu Lambert”

• w nowej Polsce silna władza królewska, zniesienie przywilejów szlachty, ustępstwa na rzecz chłopów, byt narodowy oparty na religii

• Roman Dmowski (1864-1939)

• nacjonalista, za odrodzeniem Narodu ale wewnątrz Rosji

• antysemityzm i czystość rasy

• Antoni Zygmunt Helcel (Galicja)

• federacja narodów słowiańskich pod egidą cesarstwa austriackiego

7. Nacjonalizm

Naród ponad państwem: Johann Gottfried von Herder (1744-1803)

• duża waga języka, podstawa więzi i wspólnoty ludzi w danym narodzie

• kwestionowanie oświeceniowej idei powszechnego postępu

• naród wspólnotą organiczną, a państwo tworem sztucznym źle działającym na ludzi

W oczekiwaniu na nowe objawienie: Giuseppe Mazzini (1805-1872)

• jednostki służą wspólnotom (rodzina, naród, ludzkość)

• wola boża indywidualnie objawia się człowiekowi poprzez jego intuicję i pojęcia na dane sprawy

• Naród nabiera powagi jako część ludzkości, realizując zadanie od Boga

• każdy Naród ma swoje zadanie od Boga (włosi najwyższe, stąd nacjonalistą jest on)

• myśli - Niemcy

• czyn - Francuzi

• przywódczyni w walce o wolność Słowiańszczyzny - Polska

• Europa jako federacja państw pod Hegemonią Włoch, stolica w Rzymie

• republikanin

• świat w obliczu nowego objawienia, które zacznie nową religię (po fetyszyzmie, politeizmie i chrześcijaństwie)

Niemiecki mesjanizm: Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)

• właściwy twórca nacjonalizmu

• Normalvolk - Naród niemiecki jako jedność oparta na wspólnym języku kultury, ponad państwem. Wyznacza normy kultury innym narodom.

• potrzebna moralna odnowa narodu, powszechnego nauczania, prawa i obowiązku pracy, aktywności społecznej

• Niemiec najwyższym człowiekiem

• obowiązek moralny bycia wolnym

• przeciw podziałowi władzy

• reglamentacyjna działalność państwa

• zbyt duże nierówności majątkowe złe (mimo, ze był za własnością prywatną)

• popierał początkowo Rewolucję francuską, później po terrorze tam przestał - mimo to dzięki temu był przychylne mieszczaństwu

• projekt zamkniętego państwa handlowego

• autarkiczne, wszechwładne, samowystarczalne gospodarczo

• zamknięte granice i monopol handlu zagranicznego

• reglementujące życie obywateli, izolujące ich od obcych idei

• restrykcyjna polityka zatrudnienia i zbytu

• środki nadzoru policyjnego i system kar na straży czystości cech narodowych

• historyczna rola państwa i prawa zaniknie po nastaniu powszechnego panowania praw moralnych (do tego dąży wychowawczy proces w duchu narodu, realizowany przez państwo)

• rozdział moralności (element wewnętrzny) od prawa (element zewnętrzny, odnosi się do ludzi jako jednostek fizycznych)

Absolutna monarchia narodowa: Charles Maurras (1868-1952)

• monarchista, zwolennik monarchii absolutnej, przeciwnik liberalizmu i demokracji

• król uosabia rację stanu, jednostki wypełniające jego rozkazy to naród. Podporą jest kler i arystokracja, fundamentem ludność rolnicza

• idealizacja średniowiecznego porządku społecznego (organicznego i hierarchicznego)

• Kościół tylko instytucją (sam był ateistą) trwale związaną z monarchią absolutną

• uznał, iż protestantyzm rozbił jedność narodowa Europy, teraz może być już ona tylko Europą narodów.

• Nie był za zjednoczeniem kościołów czy też kościołem narodowym

• antysemityzm (Czterech Ciemnych Żydów - ewangeliści)

• uznawany niekiedy za prekursora faszyzmu (mimo pochwały uniwersalizmu papieskiego i konieczności istnienia w państwie ciał pośredniczących (autonomicznych związków obywateli))

8. „Ostatni system”: Hegel

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

• idealista obiektywny i racjonalista

• byt pierwotny (idea) to dla niego Bóg, absolut, duch, wolność, rozum, logos.

• Idea to substancja, dzięki której wszelka rzeczywistość posiada swój byt i trwanie

• historia to marsz rozumu w świecie

• państwa to boska idea w jej ziemskim kształcie

• każde państwo czeka kiedyś proces obumierania

• dialektyczne podejście do wszystkiego - teza + antyteza = synteza

• stare triady zmieniają się w nowe tezy, pojawia się antyteza i synteza i tak dalej...

• jednostki nie są w stanie nosić idei, od tego jest państwo, ale wybitne jednostki (akuszerowie historii) mogą pomóc idei w przejściu z jednego etapu w kolejny realizując zamysł ducha (a nie mylnie myśląc - własny)

• społeczeństwo obywatelskie ma spierać państwo efektywną działalnością gospodarczą, jest płaszczyzną między rodziną a państwem. Powstają stowarzyszenia i korporacje, w jego działaniu zaliczone jest też sądownictwo. Społeczeństwo obywatelskie jest podporą dla państwa (nie alternatywą!)

• wolność dokonuje się tylko w ludzkiej świadomości

• państwo ma prawo do pełnej współczesnej kodyfikacji (polemika z Savignym)

• prawo pozytywne wynika z absolutnej idei prawa, badanej przez filozofów prawa.

• tak jak Kant i Ficht prawo pozytywne odrębne od moralności

• wolny człowiek manifestuje swą wolność poprzez posłuszeństwo prawu

• podział władzy na prawodawczą, rządową i książęcą (nie są równe)

• władza monarsza najważniejsza (jedna wola suwerena)

• dziedziczna monarchia konstytucyjna najlepsza

• aprobował podział stanowy społeczeństwa

• wątki filozoficzne przypisujące Germanom szczególną rolę dziejową

• był w opozycji do romantyków

• uznał monarchię pruską za wcielenie idei wolności, jako rządzone autokratycznie, zhierarchizowane i zmilitaryzowane, co czyniło z niego oazę porządku i racjonalności

9. Imperializm

Imperializm Bonapartego:

• oficjalnie brak obnoszenia się z uniwersalizmem Pierwszego Cesarstwa

• odwoływanie się do Cesarstwa Rzymskiego i rodzimej tradycji Cesarstwa Karola Wielkiego

• nawiązanie do tradycji imperialnej widoczne w obrzędowości, architekturze, sztuce

• przebudowywany Paryż był przygotowywany do stania się stolicą Europy

• Napoleon mówił, iż chce dać zdobycze Rewolucji całej Europie

• miał plan budowy zjednoczonej Europy, złączonej wspólnym prawem i walutą, bez granic i barier handlowych

• kontynent miał być federacją narodów

• akcentował odrębności narodów, ich historyczny i kulturowy wydźwięk - mimo to wbrew słowom sam często je dzielił (Niemcy, Włochy, a także wydzielenie Księstwa Warszawskiego)

Rozwój rosyjskiej doktryny imperialnej

• „pogromczyni Napoleona”, „wybawicielka Europy” - Rosja

przekonaniu o byciu naturalnym centrum Słowiańszczyzny

• dążenie do zapanowania nad terenami Cesarstwa Bizantyjskiego, wtedy w rękach Turków

• cerkiewna teoria Moskwy jako Trzeci Rzym

• ruch słowianofilski

• koncepcja rozwoju historiozoficznego Mikołaja Danilewskiego, oparta na kolejnych typach kulturowo-cywilizacyjnych, w których rozwijają się religia, kultura, polityka i organizacje społeczno-ekonomiczne. Nadciągającym typem miał być typ słowiański (w miejsce upadającego germańsko-romańskiego), z główną rolą Rosji

• koncepcja bizantynizmu Konstantego Leontiewa

Imperializm brytyjski

• kolonizacja pojmowania misjonistycznie

• misja cywilizacyjna

• czynniki ekonomiczne, przeludnienie, uprzemysłowienie, konieczność zdobywania nowych rynków zbytu i źródeł surowców spowodowały powszechne poparcie kolonizmu

Imperializm w doktrynie komunistycznej

• leninowska koncepcja najsłabszego ogniwa - rewolucja wybuchnie w najsłabszym z krajów imperialistycznych z racji swego zacofania, czyli w Rosji

Imperializm niemiecki: Idee roku 1914

• wpływ Heinricha von Treitschke, antysemity

• wpływ Paula de Lagarde, twórcy nacjonalistycznej „ideologii niemieckiej”

• bismarckowa polityka gospodarcza zmierzająca ku etatyzmowi

• późne rozpoczęcie kolonizacji (od Ameryki Południowej w 1884)

• ruch v'o'lkisch

• idea mesjanizmu i pangermanizmu, wizja Wielkich Niemiec

Rozdział VII: Liberalizm

1. Doktryna wolności

2. Liberalizm katolicki

Konieczność politycznej obecności Kościoła: Fe'licite' de Lamennais (1782-1854)

• Kościół winien być bardziej obecny w stosunkach społecznych, możliwe to tylko dla kościoła akceptującego demokrację

• zwolennik pozbawienia papieża władzy świeckiej w PK

• polityka wynika z religii, która jest gwarancją ładu społecznego

• zgoda ludu wystarczająca do legitymacji ustroju

• był za wyposażeniem wspólnot samorządowych w pełną autonomię

• Kościół oddzielony od państwa

• akceptował wolność prasy, zgromadzeń, zrzeszania się, sumienia i był za uwolnieniem nauczania od wpływu religii

• przeciwny gospodarce wolnorynkowej i liberalnemu indywidualizmowi (bo katolicyzm jest z natury społeczny)

• podobne do niego poglądy miał Charles de Montalembert (inicjator ruchu katolików liberalnych zwany „szkołą z Angeres”)

Wolność jako idea chrześcijańska: John Emerich Acton (1834-1902)

• początki wolności u Żydów

• później starożytna Europa, Solon, Perykles, rzymskiego

• istotą chrześcijańskiej wolności jest możliwość dążenia do prawdy (jednej i poznawalnej)

• „każda władza korumpuje, a władza absolutna korumpuje absolutnie”

• kres absolutyzmowi przyniosły nowożytne koncepcje prawa naturalnego

• człowiek zyskał wolność konieczną do celów moralnych, zabezpieczając się przed powrotem absolutyzmu (trójpodział władzy itp.)

• zwolennik społeczeństwa obywatelskiego, systemu przedstawicielskiego, ciał pośredniczących

• obawiał się równości (za Arystotelesem strach przed przewagą liczby nad jakością)

• nacjonalizm sprzeczny z chrześcijańskim uniwersalizmem

• wolność nie jest dobra dla małych narodów - więcej zyskując cywilizacyjnie jako członkowie wspólnoty wielonarodowej

3. Obrona indywidualności: Humboldt

Karl Wilhelm von Humboldt (1767-1835)

• czynny polityk Prus

• neohumanista

• „liberalizm arystokratyczny”

• uznawał w gospodarce leseferyzm

• równość wobec prawa

• pełnia praw i wolności

• parlament doradcą króla, ale przeciw absolutyzmowi był

• zniesienie poddaństwa chłopów

• dostrzegał ryzyko rozrostu biurokracji

• państwo zapewnia zewn. i wewn. bezpieczeństwo

• wolność słowa, prasy

• prawo proste i zrozumiałe

• kary małe ale pewne

• zagwarantowana zasada domniemanej niewinności

• ostrożność w wydawaniu przepisów o charakterze prewencyjnym

• „racja stanu”

• podkreślał rolę narodu jako podmiotu o własnej osobowości

4. Wolność współczesnych: Constant

Benjamin Constant (1767-1830)

• liberał

• wolność ekonomiczna i polityczna (poparcie Rewolucji)

• krytyka praktyki rządów rewolucyjnej dyktatury

• zasłynął swą koncepcją wolności:

• krytykował demokratyczną koncepcję suwerenności ludu Rousseau

• koncepcja „woli powszechnej” jest abstrakcyjna i ogranicza wolność jednostki tak naprawdę

• był za suwerennością ludu (nie nadawał jej jednak charakteru bezwzględnego, krytykował koncepcje tejże Rousseau jako nierealną). Wynikać ona powinna z tego, że dowolna władza ustawodawcza pochodzić powinna z wyborów

• historyczny aspekt kształtowania się wolności (podobnie do Monteskiusza)

• istotą wolności starożytnych był jej kolektywny charakter - realizować mogły ją tylko osoby publiczne, nie prywatne

• wolność nowożytna uzupełniona jest prawami osobistymi jednostek

• wolność starożytna była uzasadniona niewolnictwem, rozwojem gospodarczym i małymi rozmiarami wspólnot

• wolność nowożytna wymaga możliwości realizowania osobistych planów jednostek

• każde działanie władzy ograniczające prawa indywidualne jest bezprawne, jest tyranią

• człowiek ma prawo do przyjemności i do szczęścia

• duża waga wolności ekonomicznej, własność prywatna jest jednym z podstawowych praw człowieka

• potępienie wszelkich form cenzury

• podstawowe wolności powinny być wyjęte spod prawa, nie możliwe do ograniczenia (Monteskiusz uważał, że wolność ogranicza prawo)

• nowa koncepcja podziału władz

• reprezentacyjna trwała (domena dziedzicznej arystokracji, nominowanej do tej władzy przez króla)

• reprezentacyjna opinii

• wykonawcza

• sądowa

• królewska (władza neutralna, król bez wielu uprawnień jest arbitrem, głównie między egzekutywą a legislatywą. Dziedziczny ustrój monarchii. Król może odwoływać ministrów, rozwiązywać izby parlamentu, unieważniać wyroki sądów prawem łaski)

• municypalna (czyli miejska, władza lokalna, samorządowa. Ma ograniczać możliwość powrotu absolutyzmu, aktywować społeczeństwo obywatelskie. Uważał, że patriotyzm lokalny jest jedyną autentyczną formą patriotyzmu)

5. „Doktrynerzy”

• liberałowie nie będący opozycją wobec panującego systemu

• łączenie liberalizmu z elementami konserwatyzmu

• znaczenie wspólnoty

• większe niż u liberałów kompetencje władzy państwowej

• dopuszczenie cenzury w prasie

• zanegowanie idei suwerenności jako sprzecznej z postulatem wolności jednostki

• Franc,ois Guizot (1787-1874)

• warstwą dominującą arystokracja pieniądza - bogate mieszczaństwo

• koncepcja ciągłości pokoleń i zależności jednostki od kształtującej ją wspólnoty

• państwo oprócz uprawnień negatywnych, ma też pozytywne, nie zagrażające jednak wolności jednostki

• ograniczony cenzus majątkowy

• konstytucja rozgranicza zakres wolności jednostki i uprawnień władzy

• za decentralizacją władzy

6. Radykalizm polityczny i filozoficzny: Bentham

Jeremy Bentham (1748-1832)

• zwany „prawodawcą świata”

• podstawą jego systemu jest szczęście jednostki, a nie wolność

• demokracja jest nieuchronna

• dążenie do przyjemności jest nakazem etycznym

• stworzył wykazy przyjemności i okoliczności intensyfikujących przyjemności

• wyznawca atomizmu społecznego

• akceptował teorię wolnorynkową Smitha równocześnie domagając się pomocy państwa dla najuboższych (prekursor „państwa opiekuńczego”)

• nie akceptował stanu natury i umowy społecznej

• był za pozytywizmem prawniczym

• wyłączność prawodawcza dla władzy państwowej

• przeciwko brytyjskiemu kolonializmowi, za rozwojem nowoczesnego przemysłu

• uznanie wpływu opinii publicznej i prasy na działalność prawotwórczą

• wiara w industrializm i mechanizację

7. Liberalizm wobec demokracji: Tocqueville

Alexis de Tocqueville (1805-1859)

• „najbardziej niebezpieczna chwila dla złego rządu następuje wówczas, gdy podejmuje on próby reform”

• idealizacja arystokracji, jej wpływu na historię, życie rodzinne, naukę, sztukę, normy moralne

• wbrew powszechnej opinii stwierdził, ze demokracja zmniejsza dążenie do gwałtownych zmian społecznych, które nie są na rękę dopuszczonym do władzy grupom

• demokracja dąży do uniformizacji

• zatracona zostaje odrębność jednostek, osobowości

• demokracja to upadek sztuki i artyzmu

• wysunął projekt kształcenia do demokracji, by ją ożywić i oczyścić

• w prawie pierwszeństwo oddawał zwyczajowi i i systemowi moralnemu

• wysoko oceniał instytucję ławy przysięgłych

• w USA w niezawisłości sądownictwa dostrzegał odpowiednik niezależności, autorytetu i przywilejów europejskiej arystokracji

• należy znaleźć miejsce wolności wśród narastającego triumfu równości

8. Demoliberalizm: Mill

John Stuart Mill (1806-1873)

• utylitaryzm

• był za rozwojem nie tylko indywiduum, ale także indywidualności

• sprawiedliwość jako najistotniejszy element moralny

wolność człowieka może ograniczona być tylko wtedy, gdy zabrania mu się czynu który go ograniczy później (np. odda się w niewole)

• wolność słowa i prasy ograniczona tylko wtedy, gdy uratuje to spokój (np. nie wybuchnie powstanie dzięki temu)

• chciał aby człowieka kształcono do wolności

• człowiek żyje we wspólnocie i nie powinien być na nią ślepy (egoizm jest zły)

• państwa niedojrzałe do życia w wolności powinny mieć ustroje autokratyczne

• w wyborach (jawnych) cenzus wykształcenia (podstawowe wymagane) i dla osób bardzo ubogich

• ważna ochrona praw mniejszości

• państwo zapewnia bezpieczeństwo (sądy, policja, sądy) i sprawne funkcjonowanie (emisja forsy, normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne)państwo ma też działania niekonieczne, bądź uzależnione od zgody obywateli

• mimo to wciąż uznaje zasadę leseferyzmu państwa

• zwolennik emancypacji kobiet (tak jak i Bentham)

9. Liberalizm drugiej połowy XIX wieku

Liberalizm konserwatywny

• Thomas Macaulay (1800-1859)

• teoria ewolucyjnego rozwoju konstytucyjnego ustroju Wlk. Brytanii

• Walter Bagehot (1826-1877)

• wpływy darwinizmu społecznego

• popierał podział stanowy

• państwa mogą rozwijać się tylko w warunkach wolności

• dzielił władze na „skuteczne” (gabinet i Izba Gmin) oraz „dostojne” (król i Izba Lordów)

• przedstawiciel liberalizmu katolickiego, lord Acton (1826-1877)

E'mile Faguet (1847-1916)

• minimalizacja funkcji państwa

• silne społeczeństwo ma swoje prawa, prawa jednostki są iluzją

• nie ma praw przyrodzonych

Lucien Pre'vost-Paradol (1829-1870)

• przeciwnik absolutyzmu władzy i demokracji

• ograniczyć wolność prasy w przypadku niepokojów społecznych

Początki liberalizmu socjalnego

Leonard T. Hobhouse (1864-1929)

• jego poglądy określane mianem „kolektywistycznego liberalizmu”

• przeciw koncepcjom skrajnie indywidualistycznym (np. atomizacja społeczeństwa)

• w ramach ewolucji docenia się znaczenie wspólnoty

• państwo powinno wspierać słabszą stronę danej umowy

• państwo powinno regulować zatrudnienie i stosunki pracy, a także prowadzić politykę socjalną

Thomas Hill Green (1836-1882)

• nacisk na wolność pozytywną

• istotą wolności jest działanie na rzecz dobra własnego i cudzego

• państwo ma umożliwiać obywatelom aktywność

• zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego dla ogółu społeczeństwa przy zachowaniu reguł gospodarki wolnorynkowej

• bezpieczeństwo socjalne umożliwia rozwój osobowości jednostki

10. Liberalizm na ziemiach polskich

Rozdział VIII: Drogi i bezdroża „światopoglądu naukowego”

1. Myśl polityczna i prawna jako nauka

2. Pozytywizm

August Comte (1798-1857)

• teoria postępu kumultatywnego (3 stadia, teologiczne, metafizyczne i naukowe)

• kult nauki

• kult Wielkiej Istoty

• „homo faber”

• brak równości społecznej

• twierdził, że społeczeństwa mu współczesne przechodziły kryzys

• ustrój społeczny zależny jest od stanu obyczajów, one zaś zależne są od poglądów

• postulował wprowadzenie idei, która wyrażała by aktualnego ducha epoki - temu celowi miałaby służyć pozytywna filozofia

• rozwinął własną, pozytywistyczną teorię nauki (jedyną rzeczą dostępną poznaniu, twierdził, są fakty, a zatem nauki powinny zajmować się zjawiskami bezpośrednio dostępnymi dla obserwacji)

• Comte rezygnował z badania prawd absolutnych

• socjologię postrzegał jako naukową metodę badania zjawisk społecznych (metoda historyczna)

• społeczeństwo traktował jako całość - struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym chroni się przed anarchią i rozkładem

• uważał się za konserwatystę - był przeciwny rewolucji

• wyróżniał dwie klasy - kapitalistów i proletariuszy (ci pierwsi za sprawą moralnych obowiązków i altruizmu mieli „wspomagać” tych drugich)

3. Pozytywizm prawniczych

Jurysprudencja analityczna: John Austin (1790-1859)

• prawo to rozkaz poparty przez sankcję, wydany przez suwerenną władzę

• teoria woluntarystyczna - suweren to osoba lub grupa jako jedyna ciesząca się posłuchem

• problem z powyższym przy ustaleniu prawa cywilnego i międzynarodowego

• pragnął stworzyć „ogólną naukę o prawie”, która traktowałaby o cechach prawa jako takiego, stąd analizował pojęcia prawne

• do najważniejszych jego tez należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne, prawo boże, czy „inne przedmioty nazywane prawem”

• prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty sankcją (suwerenem dla Austina był każdy podmiot mogący uzyskać posłuch społeczny)

• był wychowany w duchu utylitaryzmu, zwracał szczególną uwagę na racjonalizm ustawodawcy (suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają suwerena

Cel w prawie: Rudolf von Ihering (1818-1892)

• pierwszym jego celem było zwrócenie uwagi na pojęcia prawne

• ostro krytykował jurysprudencję pojęciową, analityczną

• twierdził, że pojęcia prawne nie mają waloru ponadczasowego i ahistorycznego

• kpił z prawników, którzy uprawiają kult logiki, czyli sprowadzenie nauki o prawie do poziomu matematyki pojęć

• uważał, że dla rozumienia prawa należy zawsze zadać pytanie o cel normy prawnej (każda norma jest efektem jakiejś potrzeby społecznej, jakiegoś celu, który należy uznać za właściwego twórcę prawa)

• generalnie Ihering uważał, że celem będącym u źródeł prawa jest istnienie społeczeństwa (prawo zapewnia istnienie społeczeństwa, a społeczeństwo tworzy w tym celu państwo)

• prawo Ihering definiował następująco: „prawo są to reguły stworzone przez przymus państwa w celu zabezpieczenia warunków życiowych społeczeństwa”

• ważnym jego osiągnięciem było nadanie pozytywizmowi kierunku socjologicznego (ujmowanie prawa w kontekście jego społecznego funkcjonowania)

• domagał się realistycznego spojrzenia na prawo

• za najlepszą szkołę poszanowania prawa uważał obronę posiadania i własności, czyli prawo cywilne

• dociekania prawnicze zhierarchizował w 3 szczeblach:

• analiza, mająca na celu posegregowanie materiału i wyodrębnienie ze zdań prawdziwych kwestii ogólnych i szczególnych

• koncentracja, czyli formułowanie zasad prawnych, systematyzujących porządek prawny, stanowiących podstawę logicznych zasad konstrukcji prawa i jego celu

• szczebel konstrukcji - synteza 2 poprzednich szczebli dzięki czemu powstaje system prawny

Gwarancje przestrzegania prawa: Georg Jellinek (1851-1911)

• prawo z pozycji teleologicznej

• prawo to normy zajmujące się zewnętrznymi zachowaniami ludzi w interakcjach z innymi ludźmi, pochodzące od uznanego autorytetu i gwarantowane przez siłę

• ludzie muszą być pewni prawa

• państwo z podziałem władzy gwarantem prawa

• powtarzalność danego faktu robi z niego normę (prawo zwyczajowe)

• państwo to terytorium, społeczeństwo i władza

• państwo w ujęciu liberalnym

4. Rozwój doktryn socjologicznych

Teoria krążenia elit: Vilfred Pareto: (1848-1923)

• punktem wyjścia a zarazem głównym elementem jego socjologii była teoria nielogicznego działania (główny nacisk położył na irracjonalny charakter ludzkiego postępowania - człowiek działa pod wpływem określonych popędów, emocji, namiętności)

• takie irracjonalne zachowanie ludzi nazywał „derywacjami”, a popędy determinujące ludzkie zachowanie - „rezyduami”

• rola ideologii, jego zdaniem, ogranicza się do „logicznego” uzasadniania „nielogicznych” poczynań człowieka

• Pareto jest twórcą teorii krążenia elit (społeczeństwo składa się z elit i nie elit), twierdził, że walka jaka toczy się między nimi jest siłą napędową społecznego rozwoju i tkwi u podłoża wszystkich wydarzeń historycznych

• elity rządzące utrzymują pozostałe klasy w karbach przy pomocy terroru

• uważał on, że elity zmieniają się, gdyż „stara” elita, zamykająca się coraz bardziej na nowych członków, przyczynia się do powstania nowej ideologii, która z kolei tworzy „nową” elitę, dążącą do przejęcia władzy - cykliczność procesów historycznych („historia rozpoczyna się od nowa”)

• Pareto dokonał zjadliwej krytyki wszystkich dotychczasowych teorii rozwoju społecznego, sam opowiadał się za silną („męską”), zdecydowaną na wszystko „nową” arystokracją

Między wspólnotą a społeczeństwem: Ferdinand T'o'nnies (1855-1936)

• przedstawiciel formalizmu (socjologia powinna ograniczyć zasięg swych badań)

• wprowadzenie 2 kategorii pojęciowych na formy zbiorowisk ludzkich

• wspólnota (tworzy ją wola organiczna, naturalna, relacje tutaj są zgodne z myślą konserwatywną)

• społeczeństwo (tworzy je oderwana od uczuć i doświadczenia wola arbitralna, stosunki tutaj są sztuczne, planowane, wymagają regulacji prawnej

• miał poglądy podążające ku socjalizmowi

Fakt społeczny jako rzecz: Émil Durkheim: (1858-1917)

• nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte'a (dzięki temu sformułował szereg dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych)

• uważał, że zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze

• był twórcą koncepcji świadomości zbiorowej, społeczeństwo traktował jako coś więcej, niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek

• twierdził, że społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w jego skład nie posiadają

• wysuwał tezę solidarności społecznej - jej wyrazem jest jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa, a także podział pracy, rodzący konieczność współpracy

• organizacja państwowa, jego zdaniem, winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli

• religię pojmował jako wytwór świadomości społecznej (miał świadomość narastającego kryzysu światopoglądowego i moralnego mieszczaństwa, dlatego propagował zasady moralności świeckiej, zwalczał klerykalizm)

• krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm

• prawo jego zdaniem ucieleśniało solidaryzm społeczny (solidarność mechaniczną urzeczywistniało

Solidaryzm: Leon Duguit (1859-1928)

• próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa, zwłaszcza koncepcji E. Durkheima i A. Comte'a

• punktem wyjścia dla jego teorii była krytyka abstrakcyjnych pojęć prawnych (np. abstrakcyjnie rozumiana suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki)

• konsekwencją owej krytyki było uznanie, iż realną rzeczywistością jest nie suwerenne państwo, ale społeczeństwo (człowiek żyje w społeczeństwie, a organizacja społeczeństwa oparta jest na solidarności jednostek)

• ustalanie reguł, będących wyrazem solidarności społecznej, należy do społeczeństwa (jednostkom przyporządkowane są określone funkcje)

• Duguit protestował przeciwko pojęciu prawa podmiotowego, przeciw stwierdzeniu, że jednostce przysługują jakieś prawa

• wprowadził własną definicję wolności: wolność człowieka integralnie wiąże się z funkcją społeczną jaką on spełnia w społeczeństwie, dlatego nie można przeszkadzać mu w rozwoju jego osobowości fizycznej, intelektualnej i moralnej; człowiek z kolei nie może wybrać bierności, nie ma prawa do nieaktywności i lenistwa, jego wolność może zostać ograniczona przez rządzących, którzy mogą narzucić na „leniwego” człowieka określoną funkcję

• prawo, uważał Duguit, nie jest wyrazem woli suwerennej, jest natomiast sprecyzowanym przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, którego treść może się zmienić zależnie od etapu rozwoju społecznego

• prawo stanowi rezultat wypełniania obiektywnej normy treścią, właściwą dla danej społeczności i stopnia rozwoju

• w jego teorii widoczna jest chęć ograniczania indywidualizmu jednostki, a państwo pojmował jako organizację społeczeństwa, mającą na celu egzekwowanie reguł prawa

Pojęcie typu idealnego: Max Weber (1864-1929)

• jak Durkheim był przeciwnikiem wartościowania dokonywanego przez nauki społecznego

• teoria typu idealnego w rozważaniach

• wybitne znaczenie racjonalizmu

• uważał, że w praktyce nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy, twierdził, że jedynie partie posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie społeczne, natomiast politycy parlament traktują jako miejsce gry politycznej - miejsce realizacji własnych partykularnych interesów. Weber przeczuwając niebezpieczeństwa grożące demokracji nawoływał polityków do poczucia odpowiedzialności i kierowania się etyką.

5. „Socjalizm naukowy”

Klasycy: Marks, Engels

Karl Heinrich Marx - Marks (1818-1883)

Friedrich Engels (1820-1895)

najważniejszymi źródłami ideologicznymi marksizmu były:

1. klasyczna ekonomia angielska

2. socjalizm utopijny

3. klasyczna filozofia niemiecka

• do socjalizmu potrzebna jest rewolucja

• główny wpływ na naturę człowieka ma praca

• wykorzystywanie pracowników do jak największego zysku prowadzi do ich alienacji

• alienacja tworzy z pracy czyn automatyczny, a co za tym idzie powoduje zanik osobowości

• konieczność likwidacji własności prywatnej i podziału pracy

• rozważania na temat bazy i nadbudowy

• byt społeczny określa świadomość ludzi, nie na odwrót

• podłoże ekonomiczne definiuje „bazę” (ludzki byt) na której wyrasta „nadbudowa” (czyli kultura, nauka, ludzka świadomość)

• nadbudowa rozwija się z pewnym opóźnieniem względem bazy

• przy zmianie „podłoża ekonomicznego” odbywa się przewrót w „nadbudowie”

• wyróżnienie 5 formacji społeczno-ekonomicznych (wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm)

• społeczeństwo dzieli się na klasy, o czym decyduje stosunek do środków produkcji

• wojna klas między klasą posiadającą i nie posiadającą

• dialektyczny rozwój historii, tak jak u Hegla

• prawa rządzące tym rozwojem

• przechodzenie ilości w jakość

• walka przeciwieństw

• negacja negacji

• rewolucja może wybuchnąć tylko w kraju rozwiniętego kapitalizmu

• następnie rozleje się na inne kraje

• teza o obumieraniu państwa, jako narzędzia ucisku i przymusu, które w socjalizmie straci rację bytu

• istnieje okres przejściowy dla społeczeństwa socjalistycznego - dyktatura proletariatu - kiedy mogą zostać zachowane instytucje republikańskie z systemu parlamentarnego

• w końcu proletariat sam siebie zlikwiduje jako klasę

6. Marksizm w rewolucji rosyjskiej: Lenin

Włodzimierz Iljicz Uljanow - Lenin (1870-1924)

• „twórcze rozwijanie marksizmu” (w rzeczywistości znaczna zmiana)

• model marksistowskiej filozofii historii ma walor uniwersalny

• teoria formacji społeczno-ekonomicznych i ich dialektycznego rozwoju dotyczy całego świata (ignorowanie tezy Marksa o tzw. azjatyckim procesie produkcji)

• teoria najsłabszego ogniwa w łańcuchu państw europejskich tłumacząca wybuch rewolucji w Rosji

• rewolucja burżuazyjna może przerosnąć w rewolucję proletariacką

• rewolucja robiona przez „zawodowych rewolucjonistów”

• państwo komunistyczne nie może obumrzeć, gdy jest otoczone przez państwa kapitalistyczne

7. Darwinizm Społeczny

Ewolucjonizm: Herbert Spencer (1820-1903):

• „wzbogacił” socjologię o determinizm (wyrażał się on w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody i interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego)

• był liberałem

• społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji (współczesne sobie społeczeństwo określał jako industrialne, w którym istotnymi cechami są: wolność osobista jednostki oraz inne prawa nie naruszające dóbr innych osób)

• Spencer wyliczał czego państwo nie powinno robić:

• nie powinno interweniować w ekonomikę

• nie powinno zakładać kościoła państwowego

• nie powinno pomagać biednym, gdyż narusza to prawo doboru naturalnego

• nie powinno kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza

• państwo było najpierw społeczeństwem pierwotnym, potem państwem militarnym (militaryzm) a w końcu społeczeństwem industrialnym

Teoria podboju: Ludwik Gumplowicz (1838-1909)

• u podstaw jego socjologii tkwiła darwinowska teoria walki o byt - tzn. darwinizm społeczny (Gumplowicz nie był jednak eklektykiem, twierdził, że walka o byt nie jest uwarunkowana od cech biologicznych jednostek, ale od organizacji walczących grup, uważał również, że w społeczeństwie nie działa autonomiczne prawo doboru naturalnego)

• utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras (inaczej niż teoretycy kierunku rasowo-antropologicznego pojmował pojęcie „rasy” - uważał, że jest to historyczna zbiorowość etniczna)

• najpierw były hordy, potem szczepy, a te podbijając dalej tworzyły państwa

• konflikty wewnątrz państwowe wewnątrz państwa maleją przez mieszanie się krwi zwycięzców i podbitych

• definiował rasę kulturowo, nie biologicznie (wspólny język, kultura itp.)

• Gumplowicz twierdził, że dawne walki toczone przez hordy i gromady ludzkie przekształciły się w walki klas społecznych, tak rozważając doszedł do teorii powstania państwa, jako teorii podboju

8. Rasizm

Nierówność ras ludzkich: Artur Gobineau (1816-1882)

• szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu

• doszedł do wniosku, że o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki (ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie (tylko przy rasistowskim założeniu, wg niego, można tłumaczyć bieg ludzkich dziejów)

• rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych zdolności

• podstawowe cechy „białej rasy aryjskiej”: mała zmysłowość, wysoka inteligencja, energia, talent organizacyjny, odwaga, zmysł ładu i harmonii, poczucie honoru, bezinteresowność (rasa biała to „rasa panów” - przywódców)

• pozostałe rasy (żółta i czarna) są w różnym stopniu „upośledzone”

• Gobineau jako pierwszy skonstatował, że historia jest historią mieszania się ras (to usprawiedliwia toczone w przeszłości konflikty i wędrówki ludów)

• twierdził, że mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi (przestali być arystokratami)

• przedstawił rasistowski obraz społeczeństwa:

• arystokracja - to rasa „aryjska czysta”

• burżuazja - to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi

• lud - to niższe rasy tubylcze

• niekorzystne, jego zdaniem, „skutki” mieszania się ras to:

• szerzenie się demokracji („jej promotorami są Żydzi”)

• zastój kulturalny

• brak silnych, arystokratycznych rządów

Uzasadnienie niewolnictwa. Rasizm w Ameryce Północnej

Początki antysemityzmu rasistowskiego: Huston Stewart Chamberlain (1855-1927)

• pochwała rasy teutońskiej (Germanie, Celtowie, a na początki także Słowianie zachodni)

• antysemita

• uznawał Żydów za żywioł silny i niebezpieczny - głównego przeciwnika Teutonów

• chrześcijaństwo (twór Żydów) miało negatywny wpływ na cywilizację, propagowało bowiem uniwersalizm

• potępiał wszelkie uniwersalizmy, religijne i świeckie, gdyż osłabiały państwo

Rozdział XI: Idea sprawiedliwości społecznej

1. Tematy i spory

2. Socjalizm „utopijny”

Ustrój industrialny: Claude Henri de Saint-Simone (1760-1825)

• fascynacja angielskim parlamentaryzmem

• konieczność zjednoczenia Europy pod jednym rządem

• później zmienił poglądy odchodząc od liberalizmu

• odrzucenie historyzmu i koncepcji prawnonaturalnych

• postęp ludzkości jest stały i konieczny

• w dziejach ludzkiego rozwoju wyróżnia epokę teologiczną, metafizyczną i pozytywną

• w historii na zmianę występują epoki „krytyczne” i „organiczne”

• własność prywatna ma zostać zastąpiona własnością publiczną

• istnieje walka klas między klasą industrialną a klasą nieprodukcyjną

• wolna konkurencja zastąpiona zostanie planowaniem i podporządkowaniem polityki gospodarczej

• zniesienie zasady dziedziczenia

• sprawiedliwość społeczna

• powstanie ustrój industrialny

• na czele uczeni i bankierzy

• 3 izby władzy państwowej

• Izba Twórcza (inżynierowie, artyści)

• Izba Ocen (uczeni)

• Izba Wykonawcza (organizacja procesu produkcji, zastąpi administrację)

• przejście do nowego ustroju pokojowe

• rolę prawa postrzegał jako niezbyt znaczącą

• doceniał wpływ religii, postulował o stworzenie nowego chrześcijaństwa z prawdziwym wypełnieniem idei miłości bliźniego

Pieniądz pracy: Robert Owen (1771-1858)

• wierzył w elastyczność ludzkiej natury

• wiara w moc wiedzy

• za wiele zła obwiniał Kościół i religię głoszące, iż los człowieka zależy od niego samego, tak taż i jego cierpienie

• za Benthamem głosił idee utylitarystyczne i prawo do szczęścia

• przeciwny walce politycznej i przemocy

• ograniczenie czasu pracy

• zakaz pracy dzieci

• ograniczenie pijaństwa i kradzieży wśród robotników

• wprowadzenie higieny pracy

• reformy w jego zakładach przemysłowych przynosiły sukcesy

• zakładał osiedla robotnicze

• nie używano pieniądza

• życie codzienne stopione z pracą

• działały tam szkoły, przychodnie, szpitale, miejsca rozrywki i wypoczynku

• własność spółdzielcza

Droga do harmonii: Charles Fourier (1772-1837)

• promował falanstery

• dziwaczna retoryka

• dziecko wychowywane przez wszystkich ludzi

• wolna miłość

• ekonomia, prawo, filozofia i teologia to nauki niepewne

• nieszczęścia świata wynikają z ignorowania boskich planów przez człowieka

• sprawiedliwość nauką ścisłą

• dążenie do wyzwolenia 13 namiętności u ludzi

• w nowym świecie znikną granice, będzie jeden język

• historiozoficzna koncepcja 8 stadiów rozwoju świata (za jego życia było piąte stadium)

• epoki te mają swoje wibracje wstępujące (okresy rozwoju) i wibracje zstępujące (okresy upadku)

• każda następna epoka ma większy poziom asocjacji

• najwyższy ma ostatnia, epoka harmonii

• Fourier twierdził, że może w parę lat przeprowadzić świat przez kolejne 3 epoki do końcowej fazy

• falanstery miałyby mieć ok. 1500 osób

• system wspólnotowy

• socjalizm czystej krwi, ale pozwalający na rozwijanie indywidualności

Mięsizm: Piotr Lechowski zw. Lechem (ur. 1988)

• za podstawę swojej doktryny uważał mięso

• „mięsizm” zakłada, iż tylko mięso ma wartość, jako rzecz jadalna i będąca przeciwieństwem warzyw

• pojęcie równości Lechu wyprowadzał na podstawie skomplikowanej analizy logicznej, w której udowodnił, iż każde mięso jest jadalne, a więc równe - nie ma więc różnicy pomiędzy wieprzem, krową czy psem - w ostateczności wszystko i tak trafia do żołądka

• dotyczy to także człowieka, który nawet nie jedzony przez innych ludzi zostaje w końcu zjedzony przez robale, czyli „mięso jedzące najedzone mięso po zgonie”, jak zwał je Lechu

• wegetarianizm jest złem, znane jest hasło „dość z wegetarasizmem”

• rewolucja prowadząca do socjalizmu przebiegać powinna poprzez wybicie Wegetarian, których Lechu uważał za niezdolnych do logicznego myślenia, a co za tym idzie, sprawnego działania w przyszłym świecie

• Rewolucja powinna doprowadzić także do zniszczenia sieci McDonalds - do tego wniosku Lechu doszedł, odkąd CheeseBurgery zdrożały z 2 do 3 zł i nadal były perfidnie reklamowane w ramach „strefy niskich cen”

• „lubię zjeść coś, co miało imię, lub chociaż numer seryjny” - walka o byt jest nieunikniona, ale w socjalizmie mięsistowskim wszyscy połączą się we wspólnoty wspólnie hodujące przyszłe obiady

• „jeśli coś biegało o własnych siłach, to musi być zdrowe” - na przyszłej diecie mięsnej, wg Lecha, wyrośnie nowa rasa panów, gardzących warzywami

• w nowym świecie po rewolucji zniesiona zostanie waluta pieniężna, zastąpiona przez tuszę wołową

• „chlodo trzewna, módl się za nami” - Lechu chciał stworzyć nową religię, zgodnie z zasadą, aby „nie wierzyć w nic, czego nie da się zjeść.”

• Lenin uważał „mięsizm” za utopię, ponieważ pragnął zagarnąć całe mięso świata dla siebie

• głównym krytykiem doktryny Lecha była Kuna Stelmacha, znieważona próba zjedzenia jej przez Lecha.

3. Rewizjonizm

Ruch jest wszystkim: Eduard Bernstein (1850-1932)

• kwestionował konieczność rewolucji przy przejściu do socjalizmu

• był za stopniowymi reformami w tym kierunku

• od czasów Marksa zmieniła się według niego definicja klas -decydował o nich teraz wysokość realnego dochodu

• klasa robotnicza oprócz uczuć braterstwa z proletariatem całego świata, ma też odczucia patriotyczne do narodu (Marks nie akceptował tego)

• kapitalizm może na tyle poprawić byt robotników, że zaniknie walka klas

• polityka kolonialna korzystna dla klasy robotniczej

• chciał zniesienia pieniądza i wprowadzenia wymiany towarowej

• uważał, że Hegel i jego dialektyzm miał zły wpływ na Marksa

• kapitalizm może ewolucyjnie zmienić się w socjalizm

• nie wykluczał roli państwa także w socjalizmie

• „to co nazywamy pospolicie ostatecznym celem jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim”

• cenił prawa człowieka

• przy reformach, etap przejściowy po rewolucyjny, dyktatura proletariatu, może być niepotrzebny

Nowa hegemonia: Antonio Gramsci (1891-1937)

• kluczowym pojęciem hegemonia

• jeden z elementów rewolucji ma polegać na tworzeniu hegemonii przez przenikanie do instytucji tradycyjnych dla utrwalania panowania klasowego

• chciał przyciągnąć do socjalizmu inteligencje, w celu zdobycia hegemonii kulturalnej, niezbędnej w jego mniemaniu

• odrzucał marksistowski determinizm historyczny

• ustrój socjalistyczny chciał oprzeć na radach robotniczych

4. Teoretycy ruchu socjalistycznego i komunistycznego

Umiarkowany i radykalny nurt reformistyczny i rewolucyjny

Teoria spisku: Auguste Blanqui (1805-1881)

• w ramach rozwoju kapitalizmu pogłębiać się będzie wojna klas

• komunizm ocali wolność jednostki

• rewolucja jest konieczna

• musi zostać wykonana przez zawodowych rewolucjonistów

• radykalna rozprawa z wrogami rewolucji

• walka z Kościołem i religią

• w fazie przejściowej chciał zachować niektóre instytucje w państwie, np. prywatne zakłady pracy

• w komunizmie życie będzie oparte na wolnych zrzeszeniach wyborców

Teoria rewolucji permanentnej: Lew Trocki (1879-1940)

• nie zgadzał się ze Stalinem, że komunizm można zbudować w jednym kraju

• wyznawca tezy rewolucji permanentnej

• rewolucja może wybuchnąć w kraju słabo rozwiniętym (jak Rosja) w wyniku chwilowego sojuszu chłopstwa i robotników

• zwolennik dyskusji wewnątrzpartyjnej, a nawet wielopartyzmu, z ograniczeniem do partii robotniczych

• żądał wolności dla sztuki i nauki (po usunięciu wątków szkodliwych dla rewolucji)

• uważał, że w ZSRR potrzebna jest nowa rewolucja

• chciał powierzyć władzę radom delegatów z wyborów i różnych partii robotniczych

Sprzeciw wobec samostanowienia narodów: Róża Luksemburg (1870-1919)

• krytyczna do Lenina i rewizjonizmu

• wysunęła koncepcję akumulacji kapitału - kryzys kapitalizmu jest nieuchronny, z racji niemożności wiecznego pozyskiwania dla niego nowych rynków zbytu

• triumf kapitalizmu jest jednoznaczny z wielkim krachem

• nie dopuszczała możliwości poprawy losu robotników w kapitalizmie

• przeciwko stanowisku reformistów

• rewolucja jest spontaniczna i konieczna

• przeciwko „zawodowym rewolucjonistom” i za osłabieniem centralistycznej partii

• przeciw samostanowieniu się narodów

Polemika z Leninem: Karol Kautsky (1854-1939)

• nie zgadzał się z Leninem w kwestii imperializmu jako ostatnim stadium kapitalizmu i z koniecznością rewolucji

• wpływ darwinizmu i materializmu historycznego - państwo powstało w wyniku podboju (wbrew stanowisku Engelsa)

• dyktatura proletariatu pojmowana jako stan przejściowy w którym mogą funkcjonować stare instytucje państwa, a nie jako konkretna forma rządów, jak uważał Lenin

• teoria najsłabszego ogniwa nierealna - w Rosji powstała dyktatura biurokratyczna, centralizacja władzy i w efekcie dyktatura jednostki

5. Rosyjski socjalizmu

Negacja zachodu: Aleksander Hercen (1812-1870)

• chciał różnice w rozwoju Europy Zachodniej i Rosji przedstawić jako przewagę tej drugiej przy wprowadzaniu socjalizmu

• w tradycji staroruskiej gminy dopatrywał się głęboko zakorzenionych w świadomości ludu elementów życia komunistycznego

• inspirowany dialektyką Hegla, myślą utopijnych socjalistów i tzw. „filozofią czynu”

• dialektyczny rozwój historii - po epoce naturalnej bezpośredniej (starożytność) i epoce myśli (średniowiecze), nastąpi jako synteza epoka czynu

• stanowisko antyliberalne i antyindywidualistyczne

• Rosja odmieni świat

• brak wrogości do Polski - poparcie dla powstania styczniowego

• rozwijał zasadę osobowości - wpływ na historię mają wybitne jednostki, potem zaś warstwa społeczna, inteligencja

• rewolucja może być „odgórna”, wyjść od inteligencji a nawet od władzy

• wierzył w możliwość ominięcia stadium kapitalizmu w drodze do socjalizmu

Konieczność kapitalizmu w Rosji: Jerzy Plechanow (1856-1918)

• pierwszy poważny piewca komunizmu w Rosji

• rewolucja nie może wybuchnąć w zacofanej Rosji

• kapitalizm niezbędny w dojściu do socjalizmu (wszystkie stadia rozwoju społeczeństwa muszą się pojawić)

• nie zgadzał się z tezą o zalążkach komunizmu w staroruskich gminach

• rewolucja burżuazyjna mu wybuchnąć w Rosji przed rewolucją proletariatu, ale jedna nie może przerosnąć w drugą

• szczególna rola inteligencji - ma rozbudzić świadomość klasową robotników

• jak wielu innych zarzucał Leninowi blankizm, centralizację partii i oddanie sprawy rewolucji w ręce zawodowych rewolucjonistów

6. Polski socjalizm

Negacja walk klas: Bolesław Limanowski (1838-1935)

• pierwsze musi być wyzwolenie narodowe, później czas na reformy społeczne

• państwo powinno być bezklasowe z powszechnym prawem wyborczym

• demokracja przerośnie w socjalizm

Socjaliści w walce o niepodległość: Kazimierz Kelles-Krauz (1872-1905)

• teoria prawa retrospekcji przewrotowej - budując przyszłość, szukamy idei w przeszłości

• duży stopień samodzielności nadbudowy intelektualnej i duchowej w stosunku do bazy w sferze świadomości

• wyzwolenie państwa jest ważne dla polskiego proletariatu

Klasa robotnicza jako obrońca tradycji narodowej: Stanisław Brzozowski (1878-1911)

• wizja swobodnej, niekrępowanej przez nic pracy

• wyzwolenie proletariatu pojmował jako wyzwolenie moralne

• proletariat musi walczyć wyzwolenie swego narodu, aby nie stracić tożsamości

Socjalizm II Rzeczypospolitej: Ignacy Daszyński (1866-1936)

• zwolennik reformistów

• rozdział narodu od państwa

• nie zgadzał się z etnicznym pojmowaniem narodu

• skupiał się na poprawie losu robotników i chłopów w teraźniejszości, a nie na szczegółach przyszłego, mętnego socjalizmu w pełnej formie

7. Anarchizm

Pierwotna wersja anarchizmu: William Godwin (1756-1836)

• umowa społeczna jest wymuszona na ludziach, dlatego konieczna jest nowa, która utrwali wolność i równość i sprawiedliwość

• utylitaryzm

• zniesienie wojen, małżeństwa, kary śmierci

• wprowadzenie powszechnego systemu wychowania o wysokich kryteriach moralnych

• całkowita decentralizacja włądzy

Anarchoindywidualizm: Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

• własność to kradzież

• komunizm wymaga państwa w celu redystrybucji dóbr, a to odbiera wolność jednostkom uzależniając je

• krytykował komunizm za uderzanie w rodzinę i godność jednostki

• jego koncepcja ekonomiczna to tzw. mutualizm, czyli system wzajemnych świadczeń

• chciał zniesienia pieniądza

• nie brał pod uwagę rozwoju przemysłu, ograniczającego drobne wytwórstwo, za co był krytykowany

• droga do społeczeństwa bezpaństwowego w drodze reform

• naturalne prawa człowieka: wolność, równość, godność

Anarchizm gminny: Michaił Bakunin (1814-1877)

• rewolucja dokonana przez zawodowych rewolucjonistów

• dopuszczał terroryzmem w imię rewolucji

• nie zgadzał się z Marksem w kwestii konieczności istnienia przejściowej dyktatury proletariatu

• negatywny stosunek do nauki

• w przyszłości państwa i narody staną się po prostu ludzkością

• drogą do wolności jest zniesienie państwa, własności środków produkcji i przede wszystkim dziedziczenia

• państwo jest instytucją szkodliwą, wspieraną przez równie szkodliwą religię

• istnienie Boga wyklucza wolność

• przeciwieństwo jest tworem natury, w przeciwieństwie do sztucznego państwa

• państwo zastąpione być miało luźną federacją stowarzyszeń pracy

• istniałaby jakaś kontrola rynku, broniąca przed kryzysami

• człowiek jest z natury dobry

Anarchokomunizm: Piotr Kropotkin (1842-1921)

• wykluczenie przemocy

• negacja „walki o byt”

• Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju

• proces ten zakłócony przez powstanie państwa

• dzikość > barbarzyństwo > powstanie gmin miejskich

• w nowym stanie (w sumie w komunizmie) dobra rozdzielane wedle potrzeb

• brak podziału pracy

• rewolucja bezkrwawa, przemoc tylko na początku

• rewolucja możliwa w małym, odosobnionym miejscu (np. samym tylko Paryżu)

Anarchosyndykalizm: Georges Sorel (1847-1922)

• waga przemocy, tylko nią walczyć można z przymusem

• pojęcie Mitu wypełnianego przez ludzi, w przeciwieństwie do nierealnej Utopii

• zgodny z Marksem na temat bezsensowności reform społecznych, jako ustępstw burżuazji

• postawa antyinteligencka (kontra dziedzictwu burżuazji)

• po zwycięstwie rewolucji zlikwidowane zostanie państwo

• powstanie społeczeństwo zorganizowane w syndykatach, czyli związkach zawodowych

8. Nauczanie społeczne Kościoła

Kwestia robotnicza: Leon XIII (1878-1903)

• poglądy oparte na neotomizmie

• O kwestii robotniczej - rerum novarum - encyklika przeciwko socjalizmowi i ruchom robotniczym

• ludzie nie są równi

• własność prawem naturalnym

• plan płacy rodzinnej (godne zarobki dla robotników, w przyszłości kupno warsztatu, ziemi)

• solidaryzm zamiast walk klas

• liberalne podejście do państwa

• państwo subsydiarne (pomocnicze)

• prawem naturalnym jest możność łączenia się w prywatne stowarzyszenia robotników

• związki mogą walczyć o dobro robotników, ale nie mogą być wymierzone przeciwko istniejącemu porządkowi społeczno-politycznemu

Korporacjonizm: Pius XI (1922-1939)

• neotomizm, solidaryzm i subsydiaryzm państwa

• przeciwko komunie i socjalizmowi

• był za korporacjonizmem

• korporacje niezależne wobec subsydiarnego państwa

• robotnicy nadal mogą tworzyć związki zawodowe

• przez liberalizm powstał socjalizm, a z niego bezbożny komunizm - bolszewizm

• potępia wychowanie odległe od religii młodzieży w Niemczech, bo tworzy się kult jednostki (złamanie pierwszego przykazania)

Rozdział X: Totalitaryzm

1. Spory o istotę

2. Jednostka i masy

Skrajny indywidualizm: Max Stirner (1806-1856)

• skrajny indywidualizmu

• nie ma autorytetów zewnętrznych ani boskich

• społeczeństwo jest de facto fikcją, pojęciem teoretycznym, tak samo państwo, naród, rodzina

• egoizm

• jednostka ponad moralnością

• otaczających jednostkę ludzi traktuje się instrumentalnie

Tęsknota za nadczłowiekiem: Friedrich Nietzsche (1844-1900)

• rzeczywistość relatywna w zależności od obserwatora

• przez to powstają systemy moralne i etyczne bez wartości, relatywne

• podział na moralność panów i moralność niewolników

• panowie wyznają siłę i skuteczność

• niewolnicy wyznają pokorę, współczucie, altruizm, litość

• najwyższa wartość i cel człowieka to samo życie

• autorytetem moralnym instynkty człowieka

• nadczłowiek - człowiek akceptujący ten cel, doskonały fizycznie, posiadający wolę mocy, mogący żyć poza ogłupiającą wspólnotą (np. Dionizos)

• nie mówił nic o podporządkowaniu reszty ludzi nadludziom

• antyreligijna postawa

• koncepcja wymierzona (jak u Firnera i Carlyle) przeciw mieszczańskiemu, liberalnemu utylitaryzmowi i przeciw umowie społecznej jako źródła władzy

Kult bohatera: Thomas Carlyle (1795-1881)

• rozwój dziejów za sprawą wybitnych jednostek

• wybitna jednostka za losy organicznej wspólnoty społecznej

• taka jednostka jest w bliskim związku z Bogiem, altruista i nie egoista

• koncepcja wymierzona (jak u Firnera i Nietschego) przeciw mieszczańskiemu, liberalnemu utylitaryzmowi i przeciw umowie społecznej jako źródła władzy

• brak współczucia wobec pokonanych

• kult siły (aktywności, odwagi, energii)

• podział epok na pozytywne i negatywne

Teoria psychologii tłumu: Gustave Le Bon (1841-1931)

• jednostka działa inaczej w tłumie (państwie, narodzie, grupie)

• nie da się za pomocą racjonalnych kryteriów zanalizować działania tłumu, tylko za pomocą określeń sugestii i impulsu

• nadejdzie era mas w której dominować będzie wola zbiorowości, brak indywidualizmu

Bunt mas: Jose' Ortega y Gasset (1883-1955)

• konserwatywno-liberalne poglądy

• przeciw równości w prawie i likwidacji przywilejów

• społeczeństwo masowe niszczy indywidualność, upadek kultury, uniformizm

• krytyka rewolucji, jako rozlewająca krew dla czystych spekulacji naukowych jednostki

• przeciwnik faszyzmu Mussoliniego (był to dla niego przejaw buntu mas)

3. Faszyzm i narodowy socjalizm

• faszyzm to ustrój Włoch od 1922, objęcia władzy przez Benito Mussoliniego (1883-1945)

• nazizm (narodowy socjalizm) to ustrój III Rzeszy od 1933, gdy władzę objął Adolf Hitler (1889-1945)

• systemy eklektyczne

• krytyka demokracji, parlamentaryzmu, zasady rządów prawa

• hasła antykomunistyczne i antyliberalne

• zasada wodzostwa

• jedna słuszna dopuszczalna przez partię ideologia

• terror i inwigilacja obywateli

• biurokratyzacja, „świecka religia”

• jasny podział na to co dobre i złe

• faszyzm

• model społeczeństwa korporacyjnego (nawiązanie do Sorela)

• hasło odbudowy Imperium Romanum

• w przyszłości odwoływali się do italiano, poczucia więzi, wspólnoty, kultury

• idea nieustannej walki w celu budowy nowej moralności opartej na sile i skuteczności

• nazizm

• oparty na krytyce innych ustrojów

• hasło budowy Tysiącletniej Rzeszy niemieckiej

• dążenie do władzy nad światem, objęcia władzy przez Aryjczyków nad resztą niewolników

• zatrzymanie zasad państwa prawa, ustawodawstwa parlamentarnego - od 1933 Hitler miał pełnomocnictwo w zmianie prawa, nawet konstytucyjnego

• wątki antychrześcijańskie, dążenie do własnej germańskiej religii

• walka o przestrzeń życiową

• wątki chiliastyczne i manichejskie

4. Stalinizm

• władza Iosifa Dżugaszwili (Stalin) (1879-1953)

• służące władzy moralność rewolucyjna i praworządność rewolucyjna

• terror i czystki

• nauka radziecka najlepsza w ideologii

• kult jednostki, ale bez określeń nawiązujących do religii jak w faszyzmie czy nazizmie

• nauki humanistyczne w służbie doktryny

• gospodarka planowa

• nauka kapitalizmu (np. cybernetyka, socjologia) obdarzana mianem pseudonauk

• marksizm dogmatyczny i marksizm twórczy (ten popierał Stalin)

• wg Stalina walka klasowa zaostrzy się tuż przed ostatecznym zwycięstwem (powtórzenie myśli Trockiego)

• podążanie do nacjonalizmu i zanik proletariackiego internacjonalizmu

5. Autorytaryzm

• rozdział między totalitaryzmem a autorytaryzmem dokonane przez hiszpańskiego politologa Juana Linza

• monopolistyczna ideologia na pseudo podstawach naukowych (antropologizm rasistowski w nazizmie i materializm historyczny w stalinowskiej wersji marksizmu)

• kształtowanie określonej mentalności

• ograniczony pluralizm

• możliwe działanie związków, stowarzyszeń, fundacji

• istnieje dominująca partia, ale nie tak scentralizowana i zideologizowana jak w totalitaryzmie

• ważna rola armii

• rządy tolerują postawy bierne obywateli

• unikanie wojennej retoryki, przemocy i w ewentualnym konflikcie dążenie do neutralności

• brak monopoli ekonomicznych i brak ograniczeń własności prywatnej

• monopol w komunikacji masowej (ale mniejszy niż w totalitaryzmie)

6. Krytyka totalitaryzmu

Krytyka społeczeństwa zamkniętego: Karl Raimund Popper (1902-1994)

• Nędza historyzmu (pogląd i książka jego)

• liberał

• przeciw empirycznej metodzie badań socjologicznych

• prawidłowa droga dedukcyjna - najpierw hipoteza, a później szuka się przypadków, które mogą ją obalić

• indukcja pozwala na dostosowywanie hipotezy do nowych faktów, narzuca ludziom sposób myślenia i działania, nie dając szans na wolność decydowania

• rozwój dziejów należy od rozwoju nauki, którego nie da się przewidzieć

• nie ma możliwości stworzenia naukowego modelu rozwoju dziejów - podające się za takie doprowadziły do powstania totalitaryzmu komunistycznego i nazistowskiego

• podział na społeczeństwa otwarte (starożytne Ateny) i zamknięte (doktryny Platona, Arystotelesa, Hegla, Marksa)

• społeczeństwo otwarte

• powstanie ustroju Aten rewolucyjnym odejściem od wspólnot plemiennych ku wolności, Platona doktryna ponownie dąży do wspólnoty plemiennej

• z demokracji wynikł rozwój handlu, z tego liczne kontakty na świecie, to zwiększyło samodzielne i krytyczne myślenie jednostki

• dzięki powyższym myśl ludzka wytworzyła racjonalizm, a z niego wynikał indywidualizmu

• nie negował znaczenia władzy, nie był skrajnym liberałem 0 dopuszczał interwencjonizm państwa, ograniczenia wolnego rynku i pewne elementy planowania gospodarczego

• wolna społeczność nastawiona jest altruistycznie

• społeczeństwo zamknięte

• elita otoczona niemal boskością poza wszelką kontrolą

• stabilność, ale za to brak rozwoju

• ograniczanie wyjazdów i dostępów do myśli z zagranicy (cenzura itp.)

• sztywna, niezmienna hierarchia

• tępienie indywidualizmu, jako egoizm

• inżynierie społeczne - rewolucyjne i często utopijne doktryny

• krytykowany przez Leszka Kołakowskiego

• idealizacja społeczeństwa otwartego

• nie branie pod uwagę konfliktu między wolnością a równością

• nie branie pod uwagę konfliktu między interesem jednostki a zbiorowości

• nie branie pod uwagę konfliktu między jednostką a państwem

• ignorowanie słabości społeczeństwa pluralistycznego i demokratycznego

Korzenie totalitaryzmu: Hannah Arendt (1906-1975)

• pozytywna ocena starożytności

• krytykowała Oświecenie

• początki degeneracji człowieka

• człowiek sprowadzony do roli uczestnika w procesie produkcji

• umniejszenie, a nawet niwelacja znaczenia wspólnoty

• prywatność i subiektywność pozbawiła człowieka uczestnictwa w sferze publicznej

• unicestwiło wolność - zwolniło człowieka tylko od pewnych ograniczeń

• życie w sferze publicznej pozytywne dla poczucia tożsamości jednostki, wzbogaca ją, kształtuje jej oryginalność

• prawdziwa wolność to wolność działania, tworzenia, odpowiadania na wyzwania - możliwa tylko we wspólnocie

• bliska Platonowi, redukcja sfery prywatności do spełniania określonych funkcji przez jednostkę w państwie, przez określone miejsce w hierarchii społecznej. Miało to zaspokoić potrzeby biologiczne człowieka, więc konieczny był przymus i hierarchia.

• sfera publiczna domeną równości i swobodnej wymiany myśli

• po Rzymie historia cywilizacji europejskiej to upadek autorytetu (spora, negatywna rola chrześcijaństwa)

• krytyka totalitaryzmu:

• całkowite zaprzeczenie jej modelu (powyżej opisany)

• aktywność twórcza człowieka podporządkowana utopijnej wizji

• totalitaryzm bezpośrednim efektem nieudanej rewolucji burżuazyjnej, która poprzestała na zagwarantowaniu formalnych praw ludności, bez jej społecznego aktywowania

• określa hitleryzm mianem imperializmu rasowego

• dyktat biurokracji zastępuje sferę publiczną

• rozbicie wspólnot na zwalczające się grupy, z czego wynika totalitaryzm

• totalitaryzm sukces zawdzięcza umiejętności skupienia rozproszonych i skłłóconych mas

• nie odnajduje wszystkich znamion totalitaryzmu we Włoszech, w przeciwieństwie do Niemiec i ZSRR

Ucieczka od wolności: Erich Fromm (1900-1980)

• hitleryzm jest zjawiskiem psychologicznym, ukształtowanym jednak przez czynniki socjoekonomiczne

• znaczna część społeczeństwa w Niemczech przed dojściem do władzy Hitlera posiadała charakter autorytarny, sadomasochistyczny

• elementy tego charakteru to chęć poddania się silnej władzy i dążenie do dominacji, a także infantylizm, skłonność do wiary w mity, podatność na manipulację, nieodpowiedzialność, strach

• alienacja jednostki i ubóstwo powoduje ucieczkę od wolności

• wolność jest ciężarem

• jeden z teoretyków teorii konwergencji, mówiącej o upodabnianiu się ustrojów, komunistycznego i kapitalistycznego, w drodze ewolucji

• wizja odbudowy tożsamości człowiek, nowego społeczeństwa, podobna do delikatnej socjalistycznej utopii

CZĘŚĆ III

Rozdział XI: Świat w poszukiwaniu nowej drogi

4. Odrodzenie klasycznego liberalizmu

Konstytucja wolności: Friedrich August von Hayek (1899-1992)

• liberał (czasami określa siego jako konserwatystę, ale sam mówił inaczej)

• zarzuty wobec konserwatyzmowi

• nie formułuje programu pozytywnego, tylko hamuje rozwój pewnych tendencji, ale nie ma dla nich alternatyw

• w imię wyższego autorytetu nawet wykorzystując siłę rządu potrafi zapobiegać zmianom, ze strachu

• ład i równowagę społeczną oddaje w ręce władzy, sam nie ma żadnej teorii społecznej i ekonomicznej

• nie interesuje go zakres władzy, a fakt kto rządzi, tak samo jak w socjalizmie (Hayek na odwrót)

• tendencja do narzucania własnych idei, tak jak w socjalizmie

• przekonanie o hierarchizacji społeczeństwa (Hayek zaniepokojony sposobem wybierania tych wyżej i niżej ludzi)

• tak jak i socjalizm nastawiony imperialistycznie, prowadząc kolonialną politykę w imię niesienia ludom zależnym wyższych wartości cywilizacyjnych

• najtrafniej określa siebie wigiem, w tej tradycji upatruje prawdziwych zasad partii wolności

• nawiązywał do Adama Smitha i Dawida Hume'a, po Rewolucji liberalizm został skażony bowiem racjonalistycznymi, nacjonalistycznymi i socjalistycznymi wpływami

• nie akceptował Benthama, Spencera, i skrajnych koncepcji oświeceniowego racjonalizmu

• nie aprobował gotowych modeli państw, projektu dojścia do nich i umowy społecznej

• za spontanicznym kształtowaniem się porządku rynkowego

• koncepcja Adama Smitha niewidzialnej ręki rynku - rynek tworzy więzi między ludźmi, z jego analizy najwięcej dowiemy się o ludziach

• nie popierał pozytywizmu prawniczego, wolał angielski common law

• człowiek nie tworzy cywilizacji, a sam jest przez nią kształtowany

• zadaniem konstytucji jest ochrona wolności, miał własny projekt

• ostrożność w podejściu do rozwiązań demokratycznych

• nie zachowują one spontaniczności wolnego rynku i niosą ograniczenia dla wolności jednostki (bo w demokracjach jest wola większości)

• rozrasta się biurokracja

• władza ustawodawcza całkowicie oddzielona od funkcji wykonawczej

• jej jedyne zadanie to ustalanie generalnych zasad gwarantujących wolność

• ciało nieliczne, z wyborów pośrednich, długie kadencje, wybierane przez elektorów o wysokim cenzusie wieku (40-55 lat)

• zwolennik indywidualizmu

• tak jak i Popper, sprzeciwiał się historyzmowi

• krytykował totalitaryzm

Kult wolnego rynku: Mises, Friedman

Ludwik von Mises (1881-1973)

• planowanie gospodarcze nieefektywne i jest podstawą ustrojów totalitarnych

• przewaga wolnego rynku

• skrajnie indywidualistyczne stanowisko

• prywatna własność i gospodarka wolnorynkowa podstawami wolności

• utylitaryzm - ważny tylko indywidualny cel jednostki

• człowiek z natury aspołeczny i antyspołeczny

• człowiek jest racjonalnych

• tylko wolny rynek jest logiczny, przymus jest zaprzeczeniem logiki

• gospodarka planowana nierealna, bo bez wolnego rynku nie da się określić stanu i potrzeb gospodarki

• ludzie nie równi, z racji funkcjonowania świata na zasadzie wolnego rynku, wynikającego z wolności

• skrajny liberał, prekursor libertarian - brak poparcia dla socjalnej polityki państwa, systemu ubezpieczeń społecznych, związków zawodowych

Milton Friedman (1912)

• podstawą utylitaryzmowi

• przeciwko instytucjom państwa dobrobytu

• państwo ma zapewniać bezpieczeństwo, czuwać nad spełnianiem umów i dbać o system monetarny

• liberalne sądy na temat wolności jako najwyższego dobra, i wolnego rynku

• wykluczał koncepcje „trzeciej drogi”

• waga różnorodności - tylko tam gdzie jest ona spełniona, spełnione są kryteria etyczne

• rozciągnął zasady wolnego rynku na wymianę idei

• w totalitaryzmie jedynym źródłem finansowania działalności informacyjnej jest państwo, więc rynek idei nie istnieje

Dwie koncepcje wolności: Isaiah Berlin (1909-1997)

• problematyka wolności stawiana w opozycji do determinizmu

• ważny pluralizm

• 2 rodzaje wolności, pozytywna „do” i negatywna „od”

• pierwszeństwo wolności negatywnej, jej koncepcja nawiązuje do definicji wolności indywidualnej Benjamina Constanta

• jest ona ważniejsza, bo bez niej nie ma wolności pozytywnej, i wyznacza obszar pozostawania jednostki poza zakresem jakiejkolwiek władzy, dając jej swobodę decyzji i wyborów

• wolność łączy się z pluralizmem wartości i celów

• we wnioskach końcowych wiele systemów moralnych jest niespójnych ze sobą, ale wszystkie mają to samo minimum moralne, dzięki czemu można uniknąć nihilizmu i relatywizmu moralnego

• człowiek boi się decyzji, chętnie więc zrzeka się wolności na rzecz utopijnych ideologii

• przekonanie o znaczeniu więzi narodowej, odróżnianej od negatywnego nacjonalizmu

Zmierzch ery ideologii: Raymond Aron (1905-1983)

• wolność łączył z odpowiedzialnością

• postulat odrodzenia cnót obywatelskich w społeczeństwach powojennych

• duże znaczenie zbiorowości

• zasada podziału władz gwarantem wolności

• krytyka komunizmu i faszyzmu

• brak pluralizmu partyjnego i monopartia

• monopol ideologiczny

• atakował inteligencje zachodnią ulegającą marksizmowi

• przeciwnik historyzmu

• nie aprobował koncepcji konwergencji

• po przełomie w ZSRR w 1956 r. ogłosił zmierzch ery ideologii

• przeciwny jakiemukolwiek dogmatycznemu przyjmowania pojęć i zjawisk, także z zakresu wolności i demokracji

Polityka regulowanego konfliktu: Ralf Dahrendorf (1929)

• pod wpływem Raymonda Arona

• współcześnie konieczna jest polityka regulowanego konfliktu i ekonomika społeczna maksymalizującji indywidualnych szans życiowych

• dalsze rozwijanie produkcji bez sensu, skupić należy się na podnoszeniu poziomu życia, szans rozwoju osobowości i realizacji ambicji

• postulat zniesienia sztywnego podziału pracy z epoki industrialnej jeszcze

• w społeczeństwie ciągłe zmiany, konflikty i dążenie do dezintegracji

• zaporom przeciw konfliktów jest jedynie pluralizm idei funkcjonujący w oparciu o zasady liberalne i demokratyczne

5. Konserwatyzm po drugiej wojnie światowej

Stowarzyszenie obywatelskie: Michael Oakeshott (1901-1990)

• koncepcja stowarzyszenia obywatelskiego, tworzonego przez historię, o więzi o charakterze raczej osobistym, o wspólnym sposobie życia

• zmiany powolne, zgodne z tradycjami zachowania

• istotą rozwoju współpraca, dostosowywanie i stabilizowanie

• uznanie dla common law

• poszanowanie własności prywatnej

• krytyka racjonalizmu, a co za tym idzie doktryn opartych na analizie naukowej, głównie ekonomicznej

• społeczeństwo kształtuje się historycznie, nauki prawne mają na celu odkrycie reguł owego rozwoju, a nie jego projektowanie i kontrolowanie

• ostrzeżenie przed zbytnim wybiciem się państwa, które nie uwzględnia różnorodności i posługuje się metodami planistycznymi (elementy liberalny)

Ład historii: Vogelin, Kirk

Eric Vogelin (1901-1985)

• tradycyjne struktury społeczne uległy zniszczeniu w XVIII w.

• tradycja jest uniwersalna i globalna

• badania kulturo- i religioznawcze badają tradycję, aby pomóc w odczytaniu smboli interpretujących absolut w różnych czasach

• uczony analizując historie i kryzysy społeczne zmienia tradycje na lepszą

Russel Kirk (1918-1994)

• istnieje ład, który jest tworem Boga

• zakłada on różnorodność, hierarchiczność, poszanowanie prawa natury i tradycji

• nie ma w nim miejsca dla indywidualizmu, utylitaryzmu, egalitaryzmu i kolektywizmu (są to idee sprzeczne z chrześcijaństwem)

• akceptacja nierówności społecznej

• własność prywatna w formie zdecentralizowanej

• gospodarka oparta na rodzinnych przedsiębiorstwach, fundamencie społeczeństwa

• klasa robotnicza jest wykorzeniona, nie ma dla niej miejsca w organicznej strukturze społeczeńswa

• określał społeczeństwo USA mianem kolektywnej demokracji masowej

• krytyczny stosunek do wychowania młodzieży

• postulował przywrócenie tradycyjnych wartości, znaczenia autorytetom i Opatrzności

Neokonserwatyzm

• w USA

• liberałowie w ujęciu europejskim

• połączeni brakiem akceptacji dla kultury masowej i problemów masowych wynikających z życia w wielkich miastach (narkotyki, problemy rasowe, przestępczość zorganizowana)

• społeczeństwo powinno być zbudowane na solidnych zasadach

• wrogość do komunizmu

• wątki chrześcijańskie

7. Współczesne spory o istotę prawa

Rozdział XII: Świat po roku 1968

3. Teorie sprawiedliwości

Sprawiedliwość jako bezstronność: John Rawls (1921-2002)

• zaliczany do liberałów, ale teoria jego stawia przed sobą stworzenie systemu sprawiedliwości społecznej

• stworzył własną koncepcję dystrybutowizmu, opartą na podziale sprawiedliwości Arystotelesa (wyrównawcza (komutatywna) i rozdzielcza (dystrybutywna)), rozwiązań liberalnych, koncepcji umowy społecznej, racjonalizmu, indywidualizmu, zasady równości szans i gwarancji wolności

• określa ją hasło sprawiedliwość jako bezstronność

• ludzie dokonujący ustaleń co jest a co nie jest sprawiedliwe, pozostają za zasłoną niewiedzy (znają tylko główne informacje na temat społeczności - jest to konstrukcja jedynie hipotetyczna)

• będąc taką tabula rasa w imieniu wszystkich wybiera sprawiedliwość obiektywną

• ludzie tacy dążą do zdobycia pierwotnych dóbr pierwotnych (podstawowe prawa i wolności)

• nierówności ekonomiczne takie, aby istniały korzyści dla najbardziej upośledzonych

• urzędy i stanowiska dostępne dla wszystkich

• wolność może być ograniczona jedynie w imię wolności

• po częściowym uchyleniu zasłony niewiedzy ludzie podejmą decyzję o związaniu konstytucji względami sprawiedliwości

• następnie powierzą państwu rolę dystrybutora dóbr (wybierają więc model państwa opiekuńczego)

Teoria równego rezultatu: Ronald Dworkin (1931)

• system filozoficzny oparty na zasadach sprawiedliwości dystrybutywnej

• teoria jego łączy założenia liberalne i egalitaryzmu

• wyklucza dążenie do równości (osiągnięcia stanu równego), bo przeczy to wolności wyboru drogi życiowej

• krytyka liberalnej koncepcji neutralnego państwa

• państwo ma zmierzać do realizacji równości obywateli

• nie wyklucza wolnego rynku

• działalność redystrybutywna państwa obejmować powinna osoby nie posiadające szczególnych zdolności i szczęścia

• wg siebie samego, teoria ta może znaleźć zastosowanie w krajach postkomunistycznych

• oryginalna koncepcja aukcji, w której wszyscy mając takie same zasoby biorą udział w przetargu, kupując dobra odpowiadające jego celom. Wybory te niezależnie od jednostki nie są lepsze czy gorsze, dzięki pozytywnemu zdaniu testu zawiści. Pomaga to w ustaleniu cen wolnorynkowych i redystrybucji dóbr przez państwo.

4. Libertarianizm i komunitaryzm

Libertarianizm

• amerykański, skrajny liberalizm (określany nawet mianem liberalizmu anarchistycznego)

• wrogiem libertarian jest każda instytucja, nawet rodzina, ograniczająca wolność jednostki

• całkowity leseferyzm w ekonomii

• pochwała spontaniczności (opozycja do planowania)

• pochwała egoizmu jako obrona przed przeciętnością

Obiektywizm i egoizm: Ayn Rand (1905-1982)

• nazywała swoją filozofię obiektywizmem

• broniła kapitalizmu jako ponadczasowy, utopijny ideał

• racjonalne mechanizmy pozwalają wyłonić nową elitę rozumianą w sposób nietzscheański

• skrajna pochwała egoizmu i nagana altruizmu (sprawiającego, iż człowiek żyje tylko jako pasożyt)

• sukces jednostki uniemożliwiają roszczenia innych ludzi, wykorzystujących siłę państwa i opierających się o irracjonalne systemy filozoficzne i głównie religijne, którzy mnożą swe żądania, dopominają się udziału w dobrach.

• Konieczne jest zbudowanie przez przedsiębiorców nowego, racjonalnego świata wolnej konkurencji, etycznego i sprawiedliwego

Teoria państwa minimalnego: Robert Nozick (1938)

• polemika z teorią sprawiedliwości Rawlsa

• skrajnie indywidualistyczne stanowisko

• kwestionowanie znaczenia bytów ponadindywidualnych

• teoria uprawnień, bądź udziałów - jeżeli uznamy prawo człowieka do danych dóbr, to sprawiedliwe jest, aby tylko on dokonywał ich dystrybucji

• wszelki podział dóbr - nawet w imię ideału równości ludzkiej - narusza czyjeś uprawnienie do posiadania własności

• tak jak i Hayek, kraje socjalistyczne określał jako te, w których panuje reżim sprawiedliwości dystrybutywnej

• w państwach kapitalistycznych dominuje sprawiedliwość komutatywna (wyrównawcza)

• negacja jakiejkolwiek pozytywnej wymowy zasady sprawiedliwości społecznej

• własna koncepcja umowy społecznej - państwo wyłoniło się w wyniku ewolucji różnych agencji ochrony powoływanych przez jednostki - przeobraziły sięone w państwo minimalne, z chwilą w której uzyskały monopol na stosowanie przymusu na danym terytorium

Komunitaryzm

• obrona porządku społecznego przed libertarianizmem

• człowiek zakotwiczony jest we wspólnocie i nie jest w stanie się od niej oderwać

• nie przyznają wagi autorytetowi, hierarchii

• postulat tolerancji dla odmienności

• wyznają starą, liberalną konstrukcję społeczeństwa obywatelskiego

Dziedzictwo cnoty: Alasdair MacIntyre (1929)

• główne miejsce zajmuje problem sprawiedliwości

• etyka komunitariańska poświęca uwagę głównie wspólnocie, dobru wspólnemu, nie rozumiane jako mechaniczne podliczenie interesów jednostek, lecz normy moralne wspólnoty

• wspólnotowy styl życia powinien wyznaczać rytm życia

• braterstwo we wspólnotach

• żywe i zmienne stosunki wewnątrz wspólnot, niedające się opisać racjonalnym zasadom

• dostrzegają niebezpieczeństwo w relatywizmie moralnym i realizowaniu haseł poprawności politycznej

• zarzuca Oświeceniu zatracenie dziedzictwa cnoty, tradycji myśli ludzkiej wywodzącej się od Arystotelesa i wielkich myślicieli Kościoła (św. Tomasz), co doprowadziło do upadku tradycyjnej wspólnoty

1

---