Przemiany gospodarcze (na tle społecznych i politycznych) na ziemiach polskich w latach 1807 - 1864 (od powstania Księstwa Warszawskiego od upadku powstania styczniowego) , w podręczniku materiał rozproszony w kilku tematach, oprac. RM

1. Gospodarka Księstwa Warszawskiego

• zniesienie poddaństwa osobistego chłopów w 1807 r. (na mocy konstytucji Księstwa Warszawskiego)

gospodarcze i społeczne skutki tej reformy

- „Dekret grudniowy” Fryderyka Augusta z 21 XII 1807 r.

- postanowienia „dekretu grudniowego”:

▪ potwierdzał wolność osobistą chłopów (przyznaną im w art. 4 konstytucji KW)

▪ gwarantował ziemiaństwu (szlachcie) własność ziemi (uprawianej przez chłopów) oraz żywego

inwentarza i narzędzi, a także obowiązywanie dotychczasowych świadczeń chłopów (renty

feudalnej - czynsz, pańszczyzna),

- znaczenie „dekretu grudniowego”:

▪ był swoistą interpretacją art.4 konstytucji („znosi się niewola”) - „zniesienie niewoli”

ograniczał do wolności osobistej chłopów, utrzymując ziemię, inwentarz i narzędzia rolnicze

w rękach dotychczasowych właścicieli

▪ w przekonaniu zwolenników uwłaszczenia „dekret grudniowy” „ściągnął chłopom z nóg

kajdany, ale razem z butami” (w świetle „dekretu grudniowego” chłopi opuszczający wieś nie mogli

bowiem zabrać żywego inwentarza i narzędzi, będących nadal własnością pana feudalnego)

• zniszczenie kraju w wyniku wojen

• zadłużenie ziemiaństwa

• kryzys w rolnictwie, m. in. w wyniku przystąpienia KW do blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii

• wysokie podatki obciążające ludność KW (KW musiało samodzielnie utrzymać swoje wojsko - armię o dużej liczebności w porównaniu do obszaru państwa i liczby jego ludności - oraz stacjonujące na jego terytorium wojska francuskie)

• „sumy bajońskie” jako przejaw wyzysku gospodarczego Księstwa Warszawskiego przez napoleońską Francję

sumy bajońskie - długi polskiego ziemiaństwa (szlachty) z Księstwa Warszawskiego (zaciągane w

bankach pruskich przed powstaniem Księstwa Warszawskiego), ulokowane na hipotekach dóbr ziemskich,

przejęte w 1807 r. na własność przez Francję i odstąpione w wyniku rokowań w Bajonne w 1808 r.

rządowi Księstwa Warszawskiego za 21 mln. franków płatnych w ciągu 4 lat.

2. Przemiany gospodarcze i społeczne w zaborze pruskim w I połowie XIX wieku

1. tzw. reformy Steina - Hardenberga od 1807 r.,

przyczyny reform: dążenie do reformy, unowocześnienia i wzmocnienia państwa pruskiego,

osłabionego w wojnie z napoleońską Francją (wojna z IV koalicją 1806 - 1807), przemiany społeczne i

gospodarcze w okresie napoleońskim w krajach sąsiadujących z Prusami (wprowadzenie Kodeksu

Napoleona - wprowadzającego równość wobec prawa - w wielu krajach niemieckich, zniesienie

poddaństwa osobistego chłopów i wprowadzenie Kodeksu Napoleona w Księstwie Warszawskim)

najważniejsze „reformy Steina - Hardenberga”:

• zniesienie poddaństwa osobistego chłopów (tzw. „edykt październikowy” z 1807 r.)

• reforma uwłaszczeniowa (podstawa prawna: dekrety uwłaszczeniowe, czyli „edykty regulacyjne” z 1811, 1816 i dla W. K. Poznańskiego z 1823)

zasady reformy uwłaszczeniowej w Prusach (tzw. pruski model reformy uwłaszczeniowej) - chłopi uzyskują na własność uprawianą ziemię, za odszkodowaniem dla jej dotychczasowych właścicieli (ziemiaństwa), formą zapłaty (odszkodowania) przeważnie jest jednak część tej ziemi (od jednej trzeciej do połowy uprawianych wcześniej przez chłopów gruntów)

• równouprawnienie mieszczan ze szlachtą

• równouprawnienie ludności żydowskiej z chrześcijańską (skutki: proces asymilacji Żydów z resztą ludności

• gospodarcze i społeczne skutki zniesienia poddaństwa oraz edyktów regulacyjnych w Prusach

• na wsi pozostają wyłącznie duże i średniej wielkości gospodarstwa rolne, znikają

gospodarstwa małe, tzw. „karłowate”,

• zwiększa się ilość chłopów bezrolnych szukających pracy w miastach, pojawia się

zatem „wolna siła robocza” znajdująca zatrudnienie w powstających fabrykach,

• ziemiaństwo dzięki odszkodowaniom uzyskuje dodatkowe środki kapitałowe, co

sprzyja modernizacji majątków ziemskich i inwestycjom (akumulacja kapitału)

• reformy agrarne przyśpieszają zatem rewolucję przemysłową (uprzemysłowienie,

industrializację), urbanizację (w wyniku napływu do miast ludności pochodzenia

chłopskiego) i rozwój gospodarczy kraju (zob. pruska droga do kapitalizmu)

• pruska droga do kapitalizmu - przemiany gospodarcze i społeczne w Prusach w
XIX w.,(zainicjowane przez reformy agrarne - zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie),

przyśpieszające rewolucję przemysłową i prowadzące wraz z nią do industrializacji

kraju i rozwoju gospodarki kapitalistycznej

b) industrializacja i procesy urbanizacyjne na Górnym Śląsku (pierwsza huta w Europie

kontynentalnej stosująca koks do wytopu żelaza - Gliwice 1796), we Wrocławiu (fabryka Linkego -

wagonów kolejowych od 1840) i w Poznaniu (fabryka maszyn rolniczych Hipolita Cegielskiego od 1855)

3. Przemiany gospodarcze w Królestwie Polskim w latach 1815 - 1830

- przemiany gospodarcze w l. 1815 - 1830 i polityka ekonomiczna ministra skarbu rządu Królestwa

Polskiego, księcia Ksawerego Druckiego - Lubeckiego w l. 1821 - 1830.

• protekcjonizm - ochrona krajowej wytwórczości i handlu przed konkurencją zagraniczną

• polityka celna (np. ustanowienie wysokich ceł wwozowych na granicy Kongresówki z Prusami

oraz niskich opłat celnych na granicy Kongresówki i Rosji, sprzyjających opłacalności eksportu

przemysłu Kongresówki na rynek rosyjski)

• początki łódzkiego okręgu przemysłowego w I połowie lat 20-tych XIX w. (m .in. w wyniku

polityki gospodarczej Druckiego - Lubeckiego oraz migracji tkaczy i przedsiębiorców z

Wielkopolski do Kongresówki)

• utworzenie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (1825) i oddłużenie ziemiaństwa

• utworzenie Banku Polskiego (1828)

- początki rozwoju przemysłu: zagłębie staropolskie (w Górach Świętokrzyskich), okręg łódzki,

zagłębie dąbrowskie, okręg białostocki po powstaniu listopadowym

- książę Ksawery Drucki - Lubecki jako konserwatysta, zwolennik ugody Polaków z caratem,

prekursor pozytywizmu (uważał, że należy gospodarczo rozwijać kraj i zrezygnować z dążeń do

niepodległości) i przeciwnik irredenty (działalności konspiracyjno - niepodległościowej)

4. Kwestia włościańska (sprawa chłopska) w powstaniu listopadowym (zob. notatkę o p. listopadowym)

- władze powstania listopadowego nie przeprowadziły żadnych reform agrarnych, mimo oczekiwań

stronnictwa demokratycznego (uważało, że uwłaszczenie przyciągnie chłopów do udziału w powstaniu) i

kilku projektów reform przedstawionych w sejmie

5. Sytuacja gospodarcza w Galicji I połowie XIX w. (stagnacja ekonomiczna, „nędza galicyjska”,

poddaństwo osobiste chłopów do 1848 r.) - zacofanie gospodarcze w porównaniu do zaboru pruskiego

i Kongresówki („Golicja i Głodomeria”)

▪ Galicja I połowy XIX w. jako jedna z najbardziej zacofanych gospodarczo prowincji Cesarstwa

Austriackiego ▪ brak przemysłu w Galicji w I połowie XIX w.

▪ bardzo trudne położenie materialne chłopów galicyjskich („nędza galicyjska”) w porównaniu do

sytuacji chłopów w innych zaborach: poddaństwo osobiste chłopów (zniesione w Księstwie Warszawskim i w

zaborze pruskim już w 1807 r.), pańszczyzna, przeludnienie na wsi, małe gospodarstwa rolne, klęski głodu

na przednówku, konserwatyzm szlachty galicyjskiej (jej niechęć do reform agrarnych)

▪ rabacja chłopów w Galicji (III - IV 1846 r.) - rzeź szlachty galicyjskiej dokonana przez miejscowych

chłopów („rzeź galicyjska”), przyczyny rabacji: przyczyny pośrednie (bardzo trudne położenie materialne

chłopów galicyjskich - „nędza galicyjska”) przyczyny bezpośrednie ( podburzanie przez austriackich urzędników chłopów

galicyjskich przeciwko szlachcie, mające na celu niedopuszczenie do rozszerzenia powstania krakowskiego na Galicję)

▪ zniesienie w Galicji w okresie Wiosny Ludów w 1848 r. poddaństwa osobistego chłopów i

przeprowadzenie reformy uwłaszczeniowej (za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi

wypłacanym przez państwo).

6. Reformy agrarne w zaborze rosyjskim w latach 1861 - 1864 - początek reform agrarnych w Rosji cara Aleksandra II w okresie „odwilży posewastopolskiej”

▪ zniesienie poddaństwa osobistego chłopów i reforma uwłaszczeniowa w Rosji od 1861 r.

(dotyczyła obszarów na wschód od Kongresówki, w tym tzw. ziem zabranych: Wileńszczyzny, Wołynia,

Podola)

▪ oczynszowanie chłopów w Kongresówce w 1862 r. (jedna z reform A. Wielopolskiego)

- dekrety uwłaszczeniowe Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym (z 22 I 1863)

nie weszły w życie, na skutek upadku powstania styczniowego

▪ cele: przyciągnięcie chłopów do udziału w powstaniu styczniowym

• uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi, wypłacanym

w przyszłości ze skarbu państwa

• nadanie ziemi bezrolnym (pochodzącej z Dóbr Narodowych), którzy wezmą udział w powstaniu

- reforma uwłaszczeniowa w Kongresówce w okresie powstania styczniowego - znaczenie

carskich ukazów uwłaszczeniowych z 2 III 1864

▪ nadanie chłopom na własność ziemi, w zamian za podatek gruntowy

▪ carskie dekrety uwłaszczeniowe dla Kongresówki z 2 III 1864 r. były bardziej korzystne dla

chłopów od zasad uwłaszczenia realizowanego w Rosji od 1861 r., ale mniej korzystne od

dekretów uwłaszczeniowych rządu powstańczego z 22 I 1863

▪ cele carskiej reformy uwłaszczeniowej w Kongresówce w 1864 r.

• zniechęcenie chłopów do udziału w powstaniu styczniowym,

• podważenie pozycji majątkowej polskiego ziemiaństwa w Kongresówce, sprzyjającego powstaniu

styczniowemu

▪ skutki reformy uwłaszczeniowej w Kongresówce

• bankructwo wielu majątków ziemiańskich

• zubożałe rodziny ziemiańskie (szlacheckie), które przenoszą się do miast stają się częścią nowej warstwy

społecznej - inteligencji

• po przeprowadzeniu uwłaszczenia następują istotne przemiany w świadomości chłopów - wzrasta poziom

ich wykształcenia, stopniowo budzi się ich świadomość narodowa, następuje stopniowa integracja

warstwy chłopskiej z resztą społeczeństwa - narodu (w pewnym stopniu ma to także związek z klimatem

ideowym pozytywizmu i programem jego przedstawicieli - ideą tzw. pracy organicznej i pracy u

podstaw)

▪ rozwój przemysłu w Kongresówce (okręgi przemysłowe: łódzki, warszawski, Zagłębie Dąbrowskie)

Reformy agrarne na ziemiach polskich w XIX w. (oprac. RM)

	Zabór pruski	Galicja - zabór austriacki	Kongresówka	„ziemie zabrane” - obszar na wschód od Kongresówki
Zniesienie poddaństwa osobistego chłopów	w 1807 r. - na mocy „Edyktu Październikowego”	w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.	jeszcze zanim Kongresówka powstała - w 1807 r. w Księstwie Warszawskim	1861
Reforma uwłaszczeniowa: uzyskanie przez chłopów ziemi na własność	realizowana od ogłoszenia dekretów uwłaszczeniowych (edyktów regulacyjnych) z 1811, 1816 i 1823 r. (dla WKP), aż do Wiosny Ludów	w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.	powstańcze dekrety uwłaszczeniowe z 22 I 1863 (nie weszły w życie) carskie dekrety uwłaszczeniowe z 2 III 1864 r.	początek realizacji od 1861 r., aż do 1905 r. chłopi gospodarowali ziemią wspólnie - w ramach „wspólnot terytorialnych, prywatnymi właścicielami działek ziemi stali się dopiero w okresie rewolucji 1905 r.

2

---