Formalizm rosyjski

- Nazwa formalizm wywodzi się od nazwy metody badania literatury tzw. „Metody formalnej”, która wykorzystuje ścisłe metody lingwistyczne oraz przedkłada formę nad treść.

- Początki formalizmu związane są z działalnością dwóch grup: Moskiewskiego Koła Lingwistycznego (założył Roman Jacobson) i Towarzystwa Badania Teorii Języka Poetyckiego (W. Szkołowski, O. Brik, J. Tynianow, B. Eichenbaum, B. Tomaszewski, W. Winogradow)

- Druga dekada XX w., ośrodki: Petersburg i Moskwa

- Okoliczności historyczne związane z powstaniem formalizmu:

1. sytuacja w ówczesnym językoznawstwie

2. kryzys symbolizmu w sztuce

3. nowe zjawiska w poezji rosyjskiej

Ad. 1

- Jan Baudouin de Courtenay (polski uczony, twórca kazańskiej szkoły lingwistyki) opublikował na łamach gazety „Dzień” artykuł Pt. „Przyczynek do teorii słowa jako takiego i litery jako takiej”

- fascynował się „samodzielnie znaczącym słowem” rozumianym nie tylko jako narzędzie komunikacji, „słowem dźwięczącym i słowem-myślą”.

- Prace Courteneya kontynuował Jakubiński - w pracy „O dźwiękach języka poetyckiego” - pokazywał różnice między systemem systemem języka praktycznego, służącego so porozumiewania się, i systemem języka poetyckiego, w którym „zawiązki językowe nabierają własnej wartości”

- Eugeniusz Polwanow - różnica między poezją a prozą - poezja posiadała fonetyczną zasadę organizacji

- Formaliści kładli nacisk na fonetyczny aspekt języka, zakładali, że „dźwięki w wierszu istnieją poza wszelkimi związkami z obrazem i posiadają samodzielną funkcje językową”.

Ad. 2

- W 1913 r. Osip Mandelsztam napisał manifest nowej szkoły poetyckiej pt „Świt akmeizmu”. Oskarżył w nim symbolizm o zbyt pospieszne przechodzenie od słów do abstrakcyjnych idei.

- Nowa poezja powinna szanować samodzielną substancję słowa.

- Młodzi poeci fascynowali się glosolaliami(glosolalia-mówienie w natchnieniu językiem niezrozumiałym dla innych ludzi), mistycznym językiem pozarozumowym i dziecinnymi rymowankami, w których dźwięki usamodzielniały się od gotowych znaczeń i zaczynały żyć własnym życiem.

- W przeciwieństwie do symbolistów, którzy brali słowo i sztukę w zespoleniu z systemami religijnymi, formaliści biorą słowo jako dźwięk.

- wiara w autonomie artystycznego materiału (plamy i linie w malarstwie i samorodne, samowystarczające słowo w poezji)

- ważne jest nie co, ale jak, czyli jakie zasady kierowały twórcą (forma wazniejsza niż treść)

- Tezy formalistów uderzały w ogólna teorie sztuki, wiązało się to z kryzysem estetyki idealistycznej (Hegel - obrazy jako zmysłowe wcielenie idei) i kryzysem sztuki symbolistycznej.

Ad. 3

- Wystąpienia formalistów: „Wskrzeszenie słowa” Wiktora Szkłowskiego -w 1914 r. Petersburg - :Dziś słowa umarły i język stał się podobny do cmentarza”

Dwa sposoby postrzegania słowa:

- słowo jako wytarta klisza - w wymianie codziennej traci autonomiczną wartość i jest jedynie rozpoznawalne jako konwencjonalny znak.

- słowo samoistne pozwalające odnowić widzenie świata, na nowo ujrzeć rzeczywistość, rozszerzyć percepcje świata (utwór poetycki)

- poezja przypomina złoto - posiada wartość samoistna, nie jest konwencjonalnym użyciem języka, które można łatwo wymienić na ogólne znaczenia. Poezja to okulary, które pokazują na nowo świat.

- tekst programowy Szkłowskiego „Sztuka jako chwyt” - poezja to „mowa utrudniona lub „mowa-konstrukcja, odzwyczajania nasze widzenie świata, autonomia języka poetyckiego, nowe widzenie świata poprzez nowe słowa, sztuka ma rozbić rutynowa percepcję rzeczywistości i wprowadzić do naszego życia „efekt obcości” i odczucie „tego co niesamowite”, treść ma sens tylko wtedy, gdy posiada formę.

- Jacobson - chwyty to formy literackie (tropy retoryczne, strategie narracyjne, gatunki, style). Chwyt jest „bohaterem badań literackich. Formalistów nie interesował ideologiczne i społeczne konteksty literatury.

- Formaliści fascynowali się istota języka, tym czym jest on sam w sobie.

- Istotą literatury jest literackość, której podstawowym wyróżnikiem jest chwyt. Chwyt - zabieg formalny polegający na utrudnieniu i wydłużeniu czasu percepcji

- Literatura jako „dynamiczna konstrukcja językowa”, system definiowany przez wewnętrzne relacje elementów składowych. Jurij Tynianow mówił o zasadzie intertekstualności - nie jest możliwa doskonała autonomia tekstu literackiego, ponieważ tekst odsyła do innych tekstów oraz uczestniczy w jakiejś tradycji i rzeczywistości kulturowej. Literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstualnych. Nie da się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich wzajemnych odniesień.

Kanonizacja gatunków - Szkłowski; przesuwanie się gatunków lub stylów z peryferii systemu literackiego do jego centrum. Dekanonizacja - zjawisko odwrotne.

Język prozy

- Na początku proza nie interesowała nikogo, potem się to jednak zmieniło.

- Przedmiotem zainteresowania formalistów był nie porządek zdarzeń czyli fabuła, ale ich językowa prezentacja - artystyczne wysłowienia fabuły, które nie da się przełożyć na inny system znaków (np. obrazy) Zabiegi kompozycyjne: nowele wtrącone, kompozycje szkatułkowe, dygresje, iluzja narracji mówionej tzw. Skaz czyli forma narracji naśladującej żywa mowę.

- Z późnych rozważań formalistów narodziła się teza język praktyczny także posiada własne chwyty. Doszli do wniosku, że tak jak poetyka zajmuje się budową utworów artystycznych, tak retoryka zajmuje się budowa utworów nieartystycznych

- Formalizm był ostro krytykowany w Rosji Sowieckiej, co doprowadziło do upadku całej szkoły.

2

---