HIPOTERAPIA JAKO FORMA AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ OSÓB Z PORAŻENIAMI MÓZGOWYMI.
Zespół działań mających na celu przywracanie zdrowia i usprawnianie przy pomocy konia i jazdy konnej.
Hipoterapię stosuje się u osób:
po przebytych chorobach zostawiających trwałe ślady w sprawności fizycznej i w psychicznym,
upośledzonych umysłowo, z deficytami rozwojowymi,
z uszkodzeniami analizatorów (wzrok, słuch),
niedostosowanych społecznie.
Wyodrębnione są następujące działania hipoterapeutyczne:
1. Fizjoterapia na koniu - przywracanie sprawności fizycznej poprzez odpowiednią gimnastykę leczniczą wykonaną na koniu poruszającym się stępem, zalecana i nadzorowana przez lekarza, prowadzona przez fizjoterapeutę. Jest uzupełnieniem klasycznej fizjoterapii.
2. Psychopedagogiczna jazda konna - zespół działań podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Podczas jazdy konnej i czynności z nią związanych stosowane są działania edukacyjne, pedagogiczne, elementy psychoterapii, terapii zajęciowej i logopedii. Zajęcia prowadzone są przez pedagogów i psychologów.
3. Terapia z koniem - to umożliwienie pacjentowi poznania zwierzęcia i nawiązania z nim kontaktu. Efektem terapeutycznym jest poprawienie komunikacji pacjenta ze światem zewnętrznym. Sama jazda konna może, ale nie musi, być jednym z elementów tej formy terapii. Zajęcia prowadzone są przez pedagogów, psychologów i psychiatrów.
4. Jazda konna dla osób niepełnosprawnych - sport i rekreacja - nie stanowi części hipoterapii, ale jest z nią ściśle związana i ma aspekt terapeutyczny. Umożliwia aktywność sportową osobom niepełnosprawnym, wyrabia w nich nawyk i potrzebę aktywnego spędzenia wolnego czasu w otoczeniu przyrody. Zajęcia prowadzone są przez specjalnie przygotowanych instruktorów jazdy konnej i instruktorów hipoterapii
Cele działań hipoterapeutycznych:
1. Stymulacja rozwoju psychoruchowego dziecka, w tym:
poprawa koordynacji wzrokowo - ruchowej, orientacji przestrzennej oraz rozeznania w schemacie własnego ciała,
zwiększenie możliwości koncentracji uwagi i utrzymania zorganizowanej aktywności,
zwiększenie motywacji do wykonywania ćwiczeń,
rozwijanie samodzielności,
2. Zmniejszenie zaburzeń równowagi i poprawa reakcji obronnych,
3. Zwiększenie możliwości lokomocyjnych,
4. Zwiększenie poczucia własnej wartości,
5. Relaksacja i osłabienie reakcji nerwicowych,
6. Zapewnienie kontaktu ze zwierzęciem i przyrodą.
Terapeutyczne oddziaływanie konia:
Koń to wrażenie chodzenia
Trójwymiarowy ruch grzbietu końskiego w stępie przekazywany miednicy jeźdźca jest identyczny z ruchami miednicy prawidłowo kroczącego człowieka. W tym samym czasie barki i luźno zwisające kończyny dolne również zachowują się tak, jak u idącego człowieka. Daje to możliwość nauki chodzenia "bez chodzenia".
Koń hamuje przetrwałe odruchy postawy
Nieprawidłowe, mimowolne odruchy towarzyszące niektórym postaciom mózgowego porażenia dziecięcego utrudniają usprawnianie. Hipoterapia stwarza możliwość stopniowego eliminowania tych automatyzmów.
Koń przywraca zaburzoną symetrię mięśni tułowia
Łagodne, rytmiczne, równomierne kołysanie w stępie, na przemian napina i rozluźnia mięśnie posturalne prawej i lewej strony ciała. Napięte i przykurczone mięśnie ulegają stopniowemu rozluźnieniu i rozciągnięciu, mięśnie słabszej strony ulegają wzmocnieniu - dochodzi do symetrycznej równowagi mięśniowej.
Koń koryguje postawę
Utrzymywanie prawidłowego dosiadu zmusza do aktywnego prostowania się. Wzmocnieniu ulegają mięśnie grzbietu, brzucha i obręczy biodrowej, szczególnie pośladków, zmniejsza to tak zwane przodopochylenie miednicy, wyrabia nową, prawidłową postawę, wzmacnia mięśnie gorsetu tułowia.
Koń rozluźnia spastyczne mięśnie
Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego może spowodować wzmożone napięcie mięśni (spastyczność), szczególnie w kończynach. Podstawowym warunkiem usprawniania jest obniżenie spastyczności.
Podczas hipoterapii dzieje się to automatycznie i jest możliwe dzięki:
rozgrzaniu mięśni,
rytmicznemu kołysaniu w stępie,
przeciwstawnym skrętom biodra-barki,
ułożeniu kończyn dolnych w trójzgięciu i odwiedzeniu podczas dosiadania konia.
Koń chroni przed przykurczami i ograniczaniem ruchomości w stawach
Wspomniany łańcuch ruchów grzbiet konia - miednica jeźdźca - jego kręgosłup - bark - kończyny jeźdźca uruchamia rytmicznie i łagodnie kolejno wszystkie mięśnie i stawy. Hipoterapia i jazda konna zmniejsza przede wszystkim przykurcze, ograniczenia ruchomości przywodzicieli i obręczy miednicy.
Koń może usprawniać bardzo łagodnie
Jest to możliwe dzięki jego specyficznej budowie i łagodnemu oddziaływaniu ruchu konia w stępie. W hipoterapii istnieje cały szereg odpowiednich ułożeń, podporów i technik asekuracji, regulujących stopień uruchamiania, wysiłku i bodźcowania organizmu. Dzięki temu hipoterapię można zaoferować nawet pacjentom ze znacznymi deficytami fizycznymi i psychicznymi.
Koń zwiększa możliwości lokomocyjne
Osoby niepełnosprawne cierpią na ogół z powodu ograniczonych możliwości ruchowych. Siedząc na koniu, popędzając go pracą bioder, kręgosłupa - odbierają wrażenie prawidłowego chodu i mogą go ćwiczyć. Koń oddaje do dyspozycji osoby niepełnosprawnej swoje cztery, zdrowe nogi stwarzając tym samym nieograniczone możliwości lokomocyjne. Takie przeszkody jak odległość, nierówność terenu, piasek czy woda przestają istnieć. Jest to przeżycie piękne i niezapomniane.
Koń drażni zmysły
Dotyk końskiej sierści, łaskotanie grzywy, rozmaitość kształtów, odgłos kroków, przyjazne parskanie i mile kojarzony zapach stymulują zmysły dotyku, słuchu, wzroku i węchu. Towarzyszy temu ciągłe wytrącanie z równowagi i konieczność jej natychmiastowego odnajdywania, jeżeli nie chcemy zbyt prędko rozstać się z tym bogactwem wrażeń. Czucie głębokie (proprioceptywne) jest stymulowane przez nieustające przeciwstawne bodźce dopływające z mięśni, ścięgien i stawów całego ciała. Wszystko to niezwykle rozwija zaburzoną zdolność równoczesnego odbierania bodźców i ich kojarzenia. Dzięki temu kształtuje się poczucie własnego ciała i orientacji przestrzennej.
Koń stanowi źródło bodźców równoważnych
Hipoterapia daje nieograniczone możliwości stopniowania i różnicowania bodźców równoważnych. Dzięki przyspieszeniom poziomym i pionowym: kołysaniu, zmianom kierunku jazd, zatrzymaniu się, ruszaniu, przyspieszaniu i zwalnianiu tempa jazdy, zastosowaniu specjalnych ułożeń, odpowiednich ćwiczeń i zabaw - ruch konia staje się potężnym generatorem bodźców równoważnych.
Koń uaktywnia i otwiera nas
Rytmiczne pobudzające ruchy towarzyszące jeździe konnej wzmagają wydzielanie hormonów (szczególnie adrenaliny i endorfin), stymulujących układ wegetatywny. Następuje wyraźny wzrost aktywności ruchowej, koncentracji uwagi i dobrego samopoczucia. Ma to szczególne znaczenie w terapii u tych niesprawnych osób, które przeżywają stany lekowe oraz stany zahamowania, szczególnie zaś u dzieci. Pomaga temu kontakt wzrokowy "na równi", przyjemność płynąca z zajęć, "niewidoczność" kalectwa i subiektywna łatwość sukcesu.
Koń usprawnia pracę naszych organów
Dzięki stymulacji układu hormonalnego i wegetatywnego, jazda konna poprawia krążenie, oddychanie, pracę jelit a nawet pracę układu odpornościowego. Działanie to jest szczególnie aktywne podczas jazdy stępem.
Koń mobilizuje i nie nudzi
Koń żywy i reagujący na otoczenie wymaga od osoby niepełnosprawnej aktywności, nie pozwala jej na pozostanie biernym, jak to bywa w niektórych innych formach terapii. Osoby niepełnosprawne, szczególnie dzieci poddawane żmudnemu i systematycznemu usprawnianiu często ulegają zniechęceniu i nie chcą współpracować z terapeutą. Problemu tego nie obserwujemy podczas zajęć z hipoterapii. Tutaj zaangażowanie pacjenta w terapię jest olbrzymie i nieprzemijające. Trud usprawniania staje się prawie niezauważalny, a sama terapia przez swoją atrakcyjność jest jednocześnie nagrodą.
Koń uczy
Podczas zajęć z hipoterapii pacjent dzięki aktywizacji i pozytywnemu nastawieniu do współpracy z terapeutą może opanować szereg umiejętności i pojęć. Koń jest pomocny w pracy pedagoga specjalnego, psychologa, logopedy. Obcowanie z koniem i jego otoczeniem nie tylko wzbogaca wiedzę pacjenta o świecie ale uczy go również samodzielności, odpowiedzialności i współpracy z innymi.
Koń relaksuje
Kontakt z koniem, poddanie się jego łagodnym, kołyszącym ruchom sprzyja relaksowi i odprężeniu. Świat widziany z końskiego grzbietu jest większy i piękniejszy. Obcowanie z tym dużym, imponującym, przyjacielskim zwierzęciem ma wpływ na równowagę emocjonalną i powoduje osłabienie reakcji nerwicowych.
Wskazania do hipoterapii:
mózgowe porażenia dziecięce (najlepszy moment na rozpoczęcie terapii to ten, w którym dziecko rozpoczyna lub doskonali siadanie, wstawanie lub chodzenie),
inne niż MPD porażenia i niedowłady spastyczne, wiotkie i dyskinezy (np.pourazowe),
dystrofie mięśniowe,
rozszczep kręgosłupa, przepuklina oponowa, oponowo - rdzeniowa z wodogłowiem,
urazy czaszkowo - mózgowe,
nieutrwalony przykurcz mm przywodzicieli uda,
zespół Downa,
autyzmy dziecięce,
upośledzenia umysłowe w stopniu lekkim i średnim,
dzieci niewidome i głuchonieme,
wady postawy (oprócz rozpoznań: plecy płaskie, plecy wklęsłe),
skoliozy I stopnia (do 20 stopni wg Coba),
dysplazje bioder,
stany po urazach kręgosłupa i rdzenia (późna faza usprawniania, nie w uszkodzeniach części szyjnej),
przykurcze i ograniczenia ruchomości mm i stawów (po urazach, operacjach, unieruchomieniach, szczególnie dotyczące pasa biodrowego),
kręcz karku,
wrodzone lub nabyte zniekształcenia lub usztywnienie kończyn.
Przeciwwskazania do stosowania hipoterapii:
ciężkie upośledzenia umysłowe, skrajne autyzmy, krytyczne bunty zwłaszcza z towarzyszącymi krzykami, niepokojem ruchowym i agresją,
brak kontroli głowy w rozwoju motorycznym,
silne uczulenie na sierść lub pot koński z astmą oskrzelową włącznie,
niezagojone rany od drobnych skaleczeń po duże odleżyny (koń rezerwuarem tężca!),
utrwalony przykurcz mm przywodzicieli uda,
podwichnięte i zwichnięte stawy biodrowe,
dysplazje z częstymi incydentami zwichnięć,
zły stan ogólny zdrowia, skrajne wyniszczenia np. w trakcie choroby nowotworowej,
duże skoliozy - II,III,IV stopnia o kącie skrzywienia powyżej 20 stopni wg Cobba,
plecy płaskie, plecy wklęsłe, szpotawość kolan,
mięśniowe stany ostre,
skłonność do dyskopatii,
kręgozmyk,
osteoporoza dużego stopnia lub inna przyczyna łamliwości kości np. przerzuty nowotworowe do kości, wrodzona łamliwość kości,
bardzo częste i ciężkie napady padaczkowe, niewyrównane mimo farmakoterapii (więcej jazd z wyzwolonym napadem niż bez),
hemofilia i inne skazy krwotoczne,
trwałe zniekształcenia dużego stopnia układu kostno-stawowego,
stany po złamaniach i operacjach kończyn nie wcześniej niż 1 miesiąc po zdjęciu unieruchomienia (decyduje ortopeda),
ostre infekcje i stany gorączkowe, w tym częste infekcje dróg moczowych,
Cele i założenia terapii
Celem terapii dziecka z m.p.dz. jest hamowanie przetrwałych odruchów patologicznych, torowanie odruchów fizjologicznych, normalizacja napięcia mięśniowego, poprawa koordynacji ruchowej, stymulacja rozwoju psychofizycznego i społecznego. Hipoterapia stwarza warunki sprzyjające osiąganiu tych celów.
Łagodny, kołyszący ruch grzbietu konia, ciepło jego ciała, ułożenie kończyn dolnych pacjenta w odwiedzeniu i trójzgięciu przyczynia się do zmniejszenia napięcia mięśniowego. Zastosowanie w warunkach rozluźnienia specyficznych pozycji ułożeniowych lub doprowadzenie do uzyskania przez dziecko prawidłowego dosiadu umożliwia hamowanie przetrwałych odruchów postawy i kształtowanie prawidłowych reakcji równoważnych.
Najczęściej wykorzystywanym w terapii elementem jazdy konnej jest trójwymiarowy ruch chodu konia, dający jeźdźcowi wrażenie chodu ludzkiego. Poruszający się stępem koń przenosi impulsy ruchowe na miednicę, a następnie na tułów, barki i głowę siedzącego na nim dziecka. Opadanie grzbietu konia w momencie wysunięcia w tył tylnej kończyny i wysklepianie grzbietu w czasie podsuwania jej pod tułów powoduje ruchy jeźdźca góra — dół. Podparcie na lewej (lub prawej) bocznej parze nóg (w czasie przenoszenia drugiej pary) wywołuje naprzemienne opadanie niepodpartej strony ciała konia, co powoduje ruchy boczne jeźdźca z charakterystycznym dla chodu ludzkiego obniżaniem się raz jednej, raz drugiej strony miednicy.
Naprzemienne wysuwanie nóg konia jest źródłem mchów rotacyjnych miednicy jeźdźca, również obecnych podczas chodu człowieka. Podobnie jak w czasie prawidłowego chodu, posuwający się do przodu koń powoduje, że na dziecko działa siła nośna, a przy skrętach także sita odśrodkowa i dośrodkowa. Takie warunki biomechaniczne pozwalają na trening tułowia w sytuacji typowej dla chodu z odciążeniem stawów biodrowych i nóg (odciążenie stóp jest bardzo istotne dla dzieci z przetrwałym odruchem podparcia).
Podczas hipoterapii mamy ogromne możliwości stopniowania i różnicowania bodźców równoważnych. Samo utrzymanie się na koniu wymaga odnajdywania, traconej z każdym jego krokiem, równowagi. Zmiany kierunku jazd, zatrzymanie się, ruszanie, przyspieszanie i zwalnianie tempa jazdy to dodatkowe bodźce wykorzystywane podczas zajęć. Zachowanie równowagi podczas jazdy jest możliwe, jeśli we wszystkich fazach ruchu środek ciężkości jeźdźca pokrywa się ze środkiem ciężkości konia. Czasami dla zwiększenia efektu terapeutycznego można umieścić dziecko przed lub za środkiem ciężkości konia lub zmienić warunki oddziaływania poszczególnych sił przez posadzenie dziecka tyłem do kierunku jazdy.
Warunkiem skutecznie prowadzonej hipoterapii jest uzyskanie przez dziecko prawidłowego dosiadu, tzn. takiego, w którym naturalne krzywizny kręgosłupa nie są w żadnej fazie ruchu nadmiernie zwiększone a miednica znajduje się w pozycji pośredniej (nie w przodo - ani tyłopochyleniu).
Zasady prowadzenia ćwiczeń
Przed ćwiczeniami należy dziecko oswoić z koniem, tak by kontakt z nim sprawiał dziecku przyjemność, nie wywoływał strachu. Podczas pierwszych jazd wykorzystuje się terapeutyczne działanie samego ruchu konia, bez wprowadzania konkretnych ćwiczeń lub zadań ruchowych.
Do terapeutycznych działań wywoływanych ruchem konia należą:
normalizacja napięcia mięśni wywołana łagodnym, rytmicznym kołysaniem podczas chodu konia oraz ciepłem jego ciała,
hamowanie odruchów patologicznych przez odpowiednie ułożenie lub posadzenie dziecka na koniu,
kształtowanie reakcji równoważnych - konieczność utrzymania się na ruchomym podłożu,
wyzwalanie reakcji podparcia - opieranie rąk na grzbiecie konia,
przygotowanie do chodzenia dzięki charakterystycznym, trójpłaszczyznowym ruchom konia przenoszonym na tułów dziecka,
działanie na kilka zmysłów jednocześnie: dotyk, słuch, wzrok.
Zasady:
W zależności od stanu dziecka terapeuta zapewnia odpowiednią asekurację. Do prowadzenia konia wymagana jest trzecia osoba,
Zajęcia powinny rozpoczynać się od uzyskania przez dziecko prawidłowego dosiadu,
Podczas zajęć na ujeżdżalni lub ringu należy kilkakrotnie zmieniać kierunek jazdy,
Czas i rodzaj prowadzonych ćwiczeń zależny jest od stanu funkcjonalnego oraz możliwości ruchowych i psychicznych dziecka,
Korzystnie jest, jeśli ćwiczenia wykonywane podczas jazdy konnej są kontynuacją ćwiczeń stosowanych na sali lub w domu (i na odwrót),
Ponieważ terapia z koniem nie jest osobno istniejącą formą terapii, lecz włącza się w kompleksową rehabilitację, wskazane jest korzystanie podczas zajęć z ćwiczeń zaczerpniętych z metod usprawniania. Z metody NDT wykorzystujemy więc wzory odruchowego hamowania (terapia ułożeniowa na koniu), z metody Domana stosujemy bodźcowanie wielozmysłowe oraz wprowadzanie elementów edukacyjnych do zajęć na koniu, natomiast z metody Pęto wykorzystujemy ćwiczenia czynności życia codziennego oraz metodę werbalizacji,
Podczas ćwiczeń dziecko nie powinno odczuwać żadnego bólu, dlatego nie stosujemy redresji oprócz naturalnej redresji przywodzicieli uda spowodowanej pozycją siedzącą na koniu,
Zajęcia nie powinny trwać dłużej niż 30 min, gdyż, wbrew pozorom, utrzymanie się na końskim grzbiecie dla dziecka niepełnosprawnego stanowi niełatwą pracę. Nie powinny też odbywać się rzadziej niż dwa razy tygodniowo. Taka częstotliwość zapewnia podstawowy efekt terapeutyczny,
Pomoc terapeuty lub osoby asekurującej powinna być adekwatna do możliwości dziecka,
Przynajmniej część ćwiczeń podczas zajęć powinno się przeprowadzić w formie zabawy.
Metodyka zajęć
1. Organizacja zajęć
Zajęcia prowadzone są przez co najmniej dwie osoby: terapeutę (rehabilitanta z dodatkowym przeszkoleniem zdobytym na kursie hipoterapii) oraz osobę prowadzącą konia. Osoba ta powinna znać konia, umieć go prawidłowo prowadzić, trzymać podczas wsiadania jeźdźca, podprowadzać do rampy i czuwać nad jego zachowaniem podczas ćwiczeń dziecka.
Zajęcia składają się z trzech części:
część wstępna
- przygotowanie dojazdy, powitanie,
- wsiadanie,
- oswojenie z ruchem konia, skorygowanie dosiadu;
część główna
- ćwiczenia indywidualne realizujące cel zajęć;
część końcowa
- ćwiczenia uspokajające (mogą to być rozluźniające pozycje ułożeniowe),
- zsiadanie,
- pomoc przy czyszczeniu koni.
2. Sprzęt specjalny
Podczas zajęć hipoterapeutycznych dla dzieci z m.p.dz. wykorzystuje się przede wszystkim pasy woltyżerskie oraz wodze ze znacznikami, ewentualnie wodze drabinkowe. Jazdy odbywają się zazwyczaj na oklep i bez strzemion, jeżeli jednak terapeuta uzna za stosowne, może skorzystać z siodła lub derki z popręgiem, a także ze specjalnych strzemion, które utrzymują stopę w prawidłowym ustawieniu. Również rampy i schodki pomocne przy wsiadaniu należą do sprzętu specjalnego.
3. Pierwsze zajęcia
Na ogół nie rozpoczynają się one od jazdy. Aby oswoić dziecko z koniem zajęcia zaczyna się od oglądania go i głaskania oraz zwiedzania ujeżdżalni, stajni i siodłami. Jeśli dziecko okazuje zainteresowanie i nie boi się może spróbować „pomóc" terapeucie wyczyścić konia, a następnie wsiąść na niego i przejechać kilka okrążeń wokół ujeżdżalni.
W późniejszym okresie niektóre czynności dotyczące pielęgnacji i karmienia konia mogą stać się stałą częścią zajęć. Dają one dziecku zadowolenie i pozwalają czuć się potrzebnym i odpowiedzialnym.
4. Kolejne zajęcia
Po dokonaniu oceny możliwości ruchowych dziecka terapeuta określa sposób wykonania wszystkich czynności związanych z zajęciami. Każda z nich, w zależności od stopnia trudności, może być wykonana na kilka sposobów:
sposoby wsiadania:
dosadzanie, dziecko niemające żadnej możliwości samodzielnego wsiadania jest wsadzane na konia przez rodzica lub osobę asekurującą,
wsiadanie z rampy, z pomocą lub samodzielne,
wsiadanie metodą klasyczną, z pomocą lub samodzielnie.
sposoby asekuracji:
terapeuta siedzi na koniu za dzieckiem, tzw. asekuracja z góry; stosując ten rodzaj asekuracji, szczególnie dzieci starszych, wskazane jest by w zajęciach uczestniczyła trzecia osoba zabezpieczająca dziecko i terapeutę z dołu,
terapeuta idzie obok konia i przytrzymuje dziecko z boku, tzw. asekuracja z dołu.
rodzaje ćwiczeń:
ćwiczenia indywidualne, dostosowane do potrzeb i możliwości dziecka,
zabawy i gry, indywidualne i grupowe,
wycieczki w teren, mogą być tematyczne, połączone z wykonaniem jakiegoś zadania.
sposoby zsiadania:
z przeniesieniem nogi nad szyją konia,
z przeniesieniem nogi nad zadem konia; oba sposoby dziecko może wykonać z pomocą lub samodzielnie.
Siodło BABS
Dzięki hipoterapii powstał pomysł skonstruowania urządzenia, które ma naśladować ruchy konia oraz pozwoli uzupełniać program zajęć z naturalnym koniem. Przeprowadzono szczegółowe badania mające na celu odwzorowanie naturalnego chodu konia w urządzeniu mechanicznym, co zaowocowało skonstruowaniem siodła BABS. Jedyny egzemplarz urządzenia umieszczono w ośrodku rehabilitacyjnym dla Dzieci z Porażeniem Mózgowym w Mikoszowie gdzie jest wykorzystywany do rehabilitacji dzieci. Dzięki temu możliwa jest kontynuacja badań dotycząca poprawy stanu zdrowia dzieci z mpd, które korzystają z konika podczas
rehabilitacji.
Szczególną uwagę poświęcono badaniom równowagi i chodu.
Potwierdzenie podobieństwa chodu konia do ruchu mechanicznego konika oraz pozytywnego wpływu ruchu grzbietu konia na nabywanie prawidłowych nawyków ruchowych u dzieci z porażeniem mózgowym pozwala uruchomić produkcję siodeł BABS w Polsce. Pierwsze egzemplarze będą dostępne już pod koniec bieżącego roku.
Zgodnie z założeniami, siodło BABS będzie naśladować ruchy grzbietu konia, jakie występują przy poruszaniu się konia w stępie. Urządzenie powinno być proste, niedrogie i łatwo dostępne dla wszystkich ośrodków rehabilitacyjnych. Dzięki temu możliwe będzie codzienne wykorzystanie pozytywnego oddziaływania ruchu konia między kolejnymi zajęciami z hipoterapii.