Henryk Sienkiewicz Wybor nowel


HENRYK SIENKIEWICZ, WYBÓR NOWEL I OPOWIADAŃ (BN) oprac. Tadeusz Bujnicki

W OKRESIE DEBIUTU

Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 r. w Woli Okrzejskiej. W 1861 jego rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie nabyli kamienicę czynszową. Mieli jednak długi i już w gimnazjum Henryk musiał zarabiać korepetycjami.

Sienkiewicz czytał lektury przygodowe (Cooper, Defoe), ale też pisarzy XVII wieku, Homera, Szekspira, Juliana Ursyna Niemcewicza i romantyków.

Pozytywizm czerpał z:

Gdy zbuntowano się przeciw lit. tendencyjnej, nowela stała się zalążkiem nowej - realistycznej. Uważano je za wprawki i eksperymenty, bo ambicją była raczej powieść.

W wieku 19 lat Sienkiewicz napisał powieść Ofiara, ale zniszczył ją, bo części składowe były nieproporcjonalne do całości, a styl jednostajny.

W 1866 r. Sienkiewicz zdał na wydział prawa w Szkole Głównej. Potem przeszedł na medycynę, a następnie - filologię. Studiował do 1871 r. m.in. z Prusem, Świętochowskim, Dygasińskim, Chmielowskim. Pisali gł. w „Przeglądzie Tygodniowym”.

„W POZYTYWISTYCZNYM SŁONECZNIKU”

Właściwym debiutem (jeszcze przed Na marne) są Humoreski z teki Worszyłły (Nikt nie jest prorokiem między swymi i Dwie drogi) wydane nakładem „Przeklądu Tygodniowego”. Był to szczytowy okres publicystyki „młodych”, którzy postulowali:

Mimo schematyzmu, tendencyjność doceniła walory intelektualne, zajęła się ważkimi sprawami.

W Humoreskach Sienkiewicz stworzył (obok Orzeszkowej) klasyczny typ tendencyjnego opowiadania, od razu w wersji z happy-endem i w wersji tragicznej.

Humoreski... pisarz podporządkował ideom młodych, dlatego potem je lekceważył, gdy odszedł już z obozu pozytywistów.

Od 1872 r. Sienkiewicz (jako Litwos) zaczął publikować recenzje literackie i teatralne w „Wieńcu” i „Niwie”. Od 1873 pisał felietony Bez tytułu do „Gazety Polskiej”. Potem „Niwa” publikowała Sprawy bieżące, a „Gazeta...” Chwilę obecną. W sumie kilkaset tekstów w latach 1873-75.

NA PRZEDPOLU NOWELI

W czasach Sienkiewicza nie dostrzegano różnic jakościowych między powieścią a nowelą. Nowela to mała powieść, również realistyczna, ale ukazuje epizody, a nie całościowy obraz życia. Nazywaną ją inaczej: obrazek, powiastka, szkic, gawęda. Drukowano często w czasopismach.

Historia noweli w Polsce w XIX wieku:

Polska powieść rozwinęła się dopiero w latach 80., w Europie już od 30. Nowela polska rozwijała się współbieżnie do europejskiej (np. fr. Maupassant)!

Ostateczne cechy noweli: zamknięta kompozycja, wyraźne i spointowane zakończenie, jednowątkowość, kondensacja czasu, wyrazistość sylwetki bohatera, kontur dramatyczny (perypetie, punkt kulminacyjny, poprzedzony złudzeniem możliwości innych rozwiązań).

Środki techniczne: zróżnicowane tempo relacji i zdarzeń, retardacja, paralela, kontrast, stopniowanie kompozycyjne i stylistyczne, motyw zaskakującej niespodzianki, motywy statyczne.

W noweli gł. funkcję może posiadać zdarzenie lub postać bohatera.

Sienkiewicz zaczynał od noweli-gawędy. Na zbiór Szkice z natury i życia („mała trylogia”) składają się: Stary sługa (1875, „Gazeta Polska”), Hania (1876, „GP”) i Selim Mirza (1876, „GP”):

SIENKIEWICZ - TWÓRCĄ POLSKIEJ NOWELI

Lata 1876-78 Sienkiewicz spędził w Stanach. Doskonalił warsztat i nabrał dystansu do kraju.

Wyjechał 19 lutego, z ramienia „GP” na wystawę filadelfijską. Drugim celem było stworzenie punktu, gdzie można by wydawać bez rosyjskiej cenzury. Wyjechali z nim: Helena Modrzejewska z mężem, Karolem Chłapowskim, Juliusz Sypniewski i inni.

W Listach z podróży widać, że jechał z wizją Ameryki, która ulegała zmianom pod wpływem rzeczywistości - od stereotypów przeszedł do własnego osądu. Stany uznał za społ. wzorcowe.

Między lipcem a wrześniem 1876 r. powstało opowiadanie SZKICE WĘGLEM.

Ameryka zadecydowała o tym, że autor tradycjonalistyczny przesunął się „na lewo” - zwraca się ku współczesności, gł. ku ludowi polskiemu. Ujawnia wyraźniej swój światopoglądowy sceptycyzm.

W latach 1878/79 Sienkiewicz przebywał we Francji. Zachwycił go lud paryski, odkrył w nim siły moralne i socjalne (był blisko socjalizmu, czytywał Lasalla).

Ludowi polskiemu odmawia samodzielności społecznej, skupia się na ciemnocie chłopa, niesamodzielności, półbiologicznych podstawach bytowania.

W Paryżu powstały pierwsze klasyczne nowele. Utwory z lat 1878-82 utworzyły kręgi tematyczne:

  1. ludowy (Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem)

  2. amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem)

  3. patriotyczny (Z pamiętnika..., Latarnik, Niewola tatarska)

Tematy nachodzą na siebie, część jest paraboliczna (Sachem), część łączy postać dziecka-bohatera. Mają ujęcie realistyczne, ale dotyczą uniwersalnych problemów.

Zaczynają dominować nowele krótkie, skondensowane (Jamioł, Latarnik, Sachem). Powstają też „szkice powieściowe” (Przez stepy, Za chlebem, Niewola..., Bartek Zwycięzca).

Cechy noweli klasycznych Sienkiewicza:

Pierwsze nowele klasyczne to Jamioł (1878, Paryż), JANKO MUZYKANT (1879, Paryż) i Orso.

Przełom lat 70. i 80. wysunął na plan pierwszy wątki patriotyczne w nowelistyce Sienkiewicza. Powody: sytuacja w kraju (spotęgowanie działań germanizacyjnych i rusyfikacyjnych, kryzys pozytywizmu i pojawienie się ideologii ugodowej) i zwrot pisarza ku tradycji historycznej.

W noweli Z PAMIĘTNIKA... widać symbiozę przekonań narodowych i pozytywistycznych.

Pisarz wrócił do kraju w czasie tzw. przełomy antypozytywistycznego. Wracał niemal jako radykalista, a wpadł w obóz neokonserwatystów. Umiał połączyć tradycjonalizm i postępowość. Związał się z „Niwą” i redagował „Słowo”.

Powstały wtedy: Niewola..., Latarnik, Bartek..., Wspomnienia z Maripozy, Sachem.

Za najwybitniejszą nowelę Sienkiewicza uważa się LATARNIKA (1880, „Niwa”).

W 1882 r. Sienkiewicz został redaktorem neokonserwatywnego „Słowa”. Chciał zachować kierunek umiarkowanie postępowy, przy mocnym stanowisku patriotycznym. W publicystyce prezentował się jako zwolennik klasowego solidaryzmu, odrzucał opinie o krzywdzie społecznej. W nowelach jednak zawierał społeczne akcenty (Wspomnienie..., Bartek..., Sachem).

BARTEK ZWYCIĘZCA, drukowany w „Słowie” zamknął cykl nowel o ludowym temacie.

SACHEM to powrót do skondensowanej noweli klasycznej.

Sachem zamyka po mistrzowsku w dorobku Sienkiewicza okres dominowania nowelistyki. W tym czasie pracował już nad Ogniem i mieczem.

W CIENIU POWIEŚCI „DLA POKRZEPIENIA SERC”

Trylogia to suma dokonań na polu powieści historycznej (Scotta, Jeża, Kraszewskiego). Wykorzystuje epopeję, baśń, powieść przygodową i współczesną powieść realistyczną.

Wiele scen powieściowych i kreacji bohaterów ma swoje pierwowzory w nowelach. Inne takie elementy to: szablony postaci kobiecych, humorystyka, schematy batalistyczne.

Kompozycja Trylogii zawiera fragmenty o strukturze nowelistycznej, czemu sprzyjało wydawanie książki w odcinkach, np. pointowość, wyodrębnianie zakończenia (koniec uczty kiejdańskiej w Potopie).

Trylogia zaciążyła na nowelach lat 1883-87 (tylko Legenda żeglarska z 1884 jest znacząca). Dopiero po 1888 r. można mówić o powrocie Sienkiewicza do noweli.

Kolejny etap to utwory alegoryczne, czerpiące z mitologii oraz historii greckiej i rzymskiej (Diokles, Na Olimpie, Wesele, Biesiada, Przygoda Arystoklesa), rzadziej egipskiej (Sąd Ozyrysa) i hinduskiej (Dwie łąki).

PRÓBA PODSUMOWANIA

Dwie fazy nowelistyki Sienkiewicza:

  1. przed Trylogią (1871-82) - podstawowy gatunek o zróżnicowanych odmianach

  • po Trylogii - drugoplanowa, ale wyrazista forma wypowiedzi

  • Sienkiewicz, Prus i Orzeszkowa stworzyli podwaliny nowelistyki. Chwilę potem dołączyli Konopnicka i Dygasiński. Lata 90. to bujny rozwój nowelistyki inspirowanej naturalizmem (Żeromski, Reymont).

    Zdanie Antoniego Potockiego: Gdyby całą twórczość Sienkiewicza zredukowano jakimś fatum do tej jedynie doby, w której pod tym młodzieńczym pseudonimem [Litwos] stworzył polską nowellę - nazwisko jego miałoby już na zawsze utrwaloną w literaturze kartę.

    ** E.Z.**

    Cechy noweli:

    Sienkiewicz - jeden z pionierów nowoczesnej polskiej nowelistyki.

    Nowele odwołujące się do tradycji gawędy szlacheckiej: Stary sługa (1875), Hania (1876), Selina Mirza. Te trzy opowiadania zatytułowano zbiorczo Szkice z natury i życia (podpisane pseudonimem Litwos). Potem nazwano je „małą trylogią”.

    Lata 1876-1878 Sienkiewicz spędził w USA. Wyjechał tam jako korespondent „Gazety Polskiej”. W tym okresie powstały Listy z podróży - cykl reportaży.

    Najważniejszy tekst napisany w pierwszym roku pobytu w Stanach - Szkice węglem. Prus, Chmielowski, Bogusławski ocenili nowelę wysoko, poza tym negatywne opinie. Sienkiewicza oskarżano o pesymizm, brak wiary, nihilizm moralny. Niepokój budził radykalizm utworu. Najwnikliwiej przedstawił autor kwestię chłopską - główny boh. pochodzi z ludu. Budowa nie odpowiada klasycznej noweli - rozpiętość fabuły, liczne dygresje, rozbudowany komentarz odautorski - forma bliższa małej powieści.

    Utwory napisane w latach 1878-1882, układają się w 3 podstawowe kręgi tematyczne:

    1. ludowy (Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem)

    2. amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem)

    3. patriotyczny (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Latarnik, Nowela tatarska)

    Obszerniejsze nowele nazywa się tzw. „szkicami powieściowymi”.

    Pierwsze próby unowocześnienia noweli: Jamioł (1878), Janko Muzykant (1879) - napisane w Paryżu i nieco późniejszy Orso. Dwie pierwsze łączy temat ludowy i dziecięcy zarazem. Orso - na poły baśniowy i sentymentalny; opowiada o złym dyrektorze cyrku i krzywdzonych przez niego dzieciach Jenny i Orsie.

    Jamioł i Janko Muzykant­ - brak pozytywistycznego programu. Świat przedstawiony sprowadzony do prostych i laboratoryjnych ujęć wiejskiego środowiska.

    JAMIOŁ - metoda realistyczna połączona z naturalizmem; elementy prozy eksperymentalnej - w Zolowskim rozumieniu terminu. Koncepcja utworu oparta na darwinowskiej tezie o zniszczeniu słabych i bezbronnych w bezwzględnej walce o byt (trudny los dziecka). Nie ma tu interwencji opatrzności, o rozwoju wydarzeń decydują prawa przyrody.

    Narracja skondensowana, eliptyczność zdarzeń - fabuła obejmuje tylko kilka godzin. Akcja toczy się we wsi Łupiskóry. Wszystko skupia się wokół 3 sytuacji: w kościele (nieszpory po pogrzebie Kalinstowskiej, która osierociła 10-letnią córkę Marysię), karczmie (baby po pogrzebie przychodzą tam z Marysią, mówią jej, że zawsze będzie nad nią czuwał anioł) i lesie (powrót dziewczynki do domu przez las - tragiczny finał).

    W podtytule „obrazek wiejski”, a więc przewaga elementów statycznych, obrazkowa malarskość i plastyczność - scena I w kościele.

    Scena ost. - w lesie to kulminacja utworu, najmocniej zdynamizowana.

    Las i przyroda są upersonifikowana, pół baśniowe, pół poetyckie, łudzą czytelnika optymistycznym zakończeniem.

    JANKO MUZYKANT - metoda realistyczna łączy się tu z tradycją romantyczną. Utwór posiada cechy małej biografii odmieńca. Narodziny i śmierć - ramy noweli. Uschematyzowane i powtarzalne sceny z życia chłopca, podporządkowane jego wrażliwości na muzykę.

    Fabuła koncentruje się wokół 3 wydarzeń: nocnej wyprawy Janka do kredensu, sądu u wójta i śmierci Janka. Są to jakby mini nowele w obrębie całości.

    Motyw przewodni - statyczne skrzypce. Pełnią 2 funkcje: są elementem sprawczym zdarzeń i pośrednio przyczyną śmierci Janka, a także przedmiotem marzeń chłopca.

    Z PAMIĘTNIKA POZNAŃSKIEGO NAUCZYCIELA - nowela patriotyczna (powodem powrotu do takiej tematyki jest sytuacja polityczna kraju - działalność germanizacyjna i rusyfikacyjna). Narratorem w noweli jest Wawrzynkiewicz - nauczyciel domowy. Pojawiają się motywy szykan narodowych, a także działań przeciwko nim - nauczanie ojczystej historii, wpajanie patriotyzmu.

    Ujęcie problematyki narodowej w ramy motywacji pedagogicznej - funkcja tuszująca antyzaborowe akcenty i nadaje utworowi sens ogólniejszy.

    Artystyczna struktura narracji - relacja pamiętnikarska, kreacja narratora-nauczyciela, świadka i uczestnika wydarzeń. Narrator przekształca się tu w pedagoga-pozytywistę.

    3 podstawowe cechy gatunkowe noweli - fikcja fragmentaryczności (sugeruje ją sam tytuł „z'), wyeksponowanie postaci narratora, mocno wyodrębniona i zindywidualizowana sytuacja końcowa - śmierć Michasia. Nowela ma jednak charakter zamknięty i całościowy. Cechuje ją aktualność problematyki.

    NOWELA TATARSKA - wprowadzenie do historyczności w Trylogii. Ujawniają się tu nowe właściwości stylu pisarskiego Sienkiewicza - stylizacja, umiejętnie zrekonstruowana mentalność XVII wiecznego szlachcica. Bohatera zarazem posiada cechy ponadczasowe i uniwersalne, co pozwala wiązać go z epoką współczesną pisarzowi.

    Szereg aluzji do Księcia niezłomnego Słowackiego.

    Splatają się tu motywy patriotyczne i religijne - sarmacki światopogląd.

    Wykorzystana struktura „staropolskiej kroniki - diariusza”.

    Konstrukcja zdarzeń podobna do przygodowego modelu powieści historycznej Waltera Scotta.

    Narrator - Aleksy Zdanoborski, szlachcic, przekonany o wyjątkowości swojego urodzenia - ideologia szlachecka. Kieruje to czynami i decyzjami boh. Sienkiewicz rekonstruuje sarmacką mentalność - idealizuję postawę bohatera.

    Zdarzenie w noweli dwu różnych rzeczywistości i dwu odmiennych epok historycznych. Współczesność przeciwstawiona epoce wielkich czynów i wielkich ludzi.

    LATARNIK - najwybitniejsza nowela Sienkiewicza i arcydzieło polskiej nowelistyki. Powstała pod koniec 1880 r., opublikowana w „Niwie”. Niezbyt pochlebnie przyjęta przez współczesnych, docenili ją dopiero krytycy młodopolscy (nawet Brzozowski - jeden z najostrzejszych krytyków Sienkiewicz).

    Latarnik - jedno z ogniw cyklu nowel patriotycznych.

    Pomysł fabularny powstał z anegdoty (korespondencja Juliana Horaina), której boh. był emigrant Siellawa. Utracił posadę latarnika z powodu zaczytania się w powieść Kaczkowskiego Murdelio.

    Model patriotyczny opiera się tu na wykorzystaniu inspirującego wpływu Inwokacji z Pana Tadeusza.

    Boh. noweli skupia w sobie losy patriotycznej i żołnierskiej emigracji, jest też plebeliuszem - pokrewieństwo z bohaterami ludowej nowelistyki.

    Nowele o wysokich walorach artystycznych, powstałe po Latarniku: Wspomnienie z Maripozy, Bartek Zwycięzca, Sachem. Dominują tu motywy narodowe i społeczne zagadnienia.

    1882 r. - Sienkiewicz zostaje redaktorem neokonserwatywnego „Słowa”.

    WSPOMNIENIE Z MARIPOZY - publikowana w 3 odcinkach w „Słowie”.

    Nowela stanowi treściową paralelę Latarnika. Samotny starzec (Putrament), zrywający kontakty z rodakami, nadal pozostaje w duchowym związku z ojczystą ziemią i mową. Przyczyną ugruntowania tego związku jest Biblia w tłum. Jakuba Wujka.

    Budowa noweli jest luźna, gawędowa.

    BARTEK ZWYCIĘZCA - opublikowany w „Słowie”; tym utworem Sienkiewicz zamknął cykl o ludowym temacie. W obrębie tego cyklu Bartka najwięcej łączy ze Szkicami węglem i Za chlebem.

    W noweli akcent położony na ucisk narodowy, wyobcowanie z własnego rodzinnego środowiska.

    Bartek Słowik - ulega wynarodowieniu. Stale akcentowana głupota Bartka.

    Gatunkowo Bartek to rodzaj „małej powieści” o dość rozbudowanej fabule i rozpiętości czasu zdarzenia.

    Zestawienie tragiczności losu bohatera z groteskowością jego zachowań.

    SACHEM - klasyczna nowela o skondensowanej fabule. Budowa utworu - logiczna, koncentrująca się na fabule.

    Paralele między ginącą społecznością indiańską a losami Polaków (teza o parabolicznym charakterze noweli Samuela Sandlera).

    Tematem są dzieje miasta - Chiawatty (napad na indiańską osadę i wymordowanie wszystkich mieszkańców)

    Występuje gradacja napięcia, retardacje. Napięcie budowane jest kontrapunktowo - obok ciągu widowiska cyrkowego (w Antylopie - miasto niemieckich osadników), przedstawione są reakcje widzów.

    Punkt kulminacyjny - śpiew Sachema (syna wodza Czarnych Wężów, którego po śmierci całego szczepu przygarnął i wychował właściciel cyrku)

    Sachem zamyka w twórczości Sienkiewicza okres dominowania noweli, stanowi cezurę w jego pisarstwie. Odtąd dominować będzie wielka powieść.

    Praca nad Ogniem i mieczem - punkt zwrotny w twórczości Sienkiewicza. Sięgając po powieść historyczną, wystąpił jak gdyby wbrew duchowi epoki. Ramy gatunkowe powieści historycznej sprecyzowane zostały już wcześniej (Walter Scott, polska gawęda szlachecka, powieści Jeża, Kraszewskiego). Jednak Sienkiewicz syntetyzuje ten gatunek, i synkretyzuje zarazem. Łączy elementy epopei, baśni, powieści przygodowej, współczesnej powieści realistycznej.

    Początkowo Sienkiewicz nie chciał stworzyć wielkiej powieści, zamierzał napisać 6-odcinkową powieść Wilcze gniazdo.

    Nie oznacza to, że Sienkiewicz całkowicie zerwał z nowelistyką. Powstały jeszcze Legenda żeglarska, Na jasnym brzegu, Organista z Ponikły, Dzwonnik, Ta trzecia.

    11



    Wyszukiwarka

    Podobne podstrony:
    HENRYK SIENKIEWICZ WYBÓR NOWEL I OPOWIADAŃ (LATA 70 80 doc
    28 Henryk Sienkiewicz Wybór nowel i opowiadań
    28 Henryk Sienkiewicz Wybór nowel i opowiadań
    Sienkiewicz Wybór nowel i opowiadań, Polonistyka
    Sienkiewicz Wybór nowel i opowiadan, Opracowania
    Wybór Nowel Henryk Sienkiewicz
    Sienkiewicz Henryk Wybór nowel i opowiadań
    Sienkiewicz Henryk Wybór nowel i opowiadań
    Sienkiewicz Henryk Wybór nowel i opowiadań(1)
    wybór nowel i opowiadań- Sienkiewicz, Filologia polska, Młoda Polska
    Wybór nowel, H Sienkiewicz WSTĘP BN
    Omówienie lektur, Henryk Sienkiewicz - Pan Wolodyjowski, Henryk Sienkiewicz “Pan Wołodyjowski&

    więcej podobnych podstron