HENRYK SIENKIEWICZ, WYBÓR NOWEL I OPOWIADAŃ (BN) oprac. Tadeusz Bujnicki
W OKRESIE DEBIUTU
Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 r. w Woli Okrzejskiej. W 1861 jego rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie nabyli kamienicę czynszową. Mieli jednak długi i już w gimnazjum Henryk musiał zarabiać korepetycjami.
Sienkiewicz czytał lektury przygodowe (Cooper, Defoe), ale też pisarzy XVII wieku, Homera, Szekspira, Juliana Ursyna Niemcewicza i romantyków.
Pozytywizm czerpał z:
obcych wzorów (August Comte, Herbert Spencer, John Stuart Mill)
polskiego oświecenia: działalność Stanisława Staszica i ekonoma Józefa Supińskiego (praca organiczna), koncepcja literackiego dydaktyzmu, uznanie dla racjonalizmu i empiryzmu
inteligencji lwowskiej (przedburzowcy) lat 50. i 60.
koncepcji „metody realnej” w literaturze lat 40.-60., np. Kraszewskiego, Korzeniowskiego, Bałuckiego, Jeża i in. (obywatelski model lit. tendencyjnej - wyostrzano tendencję i antyromantyczność)
Gdy zbuntowano się przeciw lit. tendencyjnej, nowela stała się zalążkiem nowej - realistycznej. Uważano je za wprawki i eksperymenty, bo ambicją była raczej powieść.
W wieku 19 lat Sienkiewicz napisał powieść Ofiara, ale zniszczył ją, bo części składowe były nieproporcjonalne do całości, a styl jednostajny.
W 1866 r. Sienkiewicz zdał na wydział prawa w Szkole Głównej. Potem przeszedł na medycynę, a następnie - filologię. Studiował do 1871 r. m.in. z Prusem, Świętochowskim, Dygasińskim, Chmielowskim. Pisali gł. w „Przeglądzie Tygodniowym”.
pierwsze teksty Henryka to recenzja teatralna w „Przeglądzie Tygodniowym” i rozprawki o Szarzyńskim i Miaskowskim w „Tygodniku Ilustrowanym” (wg metody Taine'a zwracał uwagę na historyczne i socjalne uwarunkowania twórczości obu poetów)
wg Świętochowskiego Henryk nie angażował się w spory ideowe i społeczne, ale za to śledził je uważnie
na kanwie stosunków studenckich powstała pierwsza opublikowana powieść Na marne - pisał ją w latach 1869-71, wydał w „Wieńcu” w 1872, a wydrukował w 1876 tradycyjny wątek romantyczny wplótł w środowisko studenckie i tematykę pozytywistyczną; motywy nie są dobrze powiązane, za dużo komentarza narratora i dygresji
„W POZYTYWISTYCZNYM SŁONECZNIKU”
Właściwym debiutem (jeszcze przed Na marne) są Humoreski z teki Worszyłły (Nikt nie jest prorokiem między swymi i Dwie drogi) wydane nakładem „Przeklądu Tygodniowego”. Był to szczytowy okres publicystyki „młodych”, którzy postulowali:
utwory tendencyjne i pisane metodą realną, tj. o temacie ważkim i współczesnym
dzieło sztuki zbliżone do naukowego, pisane dla uczuć i dla intelektu (~ powieść)
cechy powieści tendencyjnej: aktualność problemy, antyfeudalizm, mieszczańska koncepcja postępu, reprezentatywność bohatera, czarno-białe przedstawienie, ideowy komentarz
tezowość uzasadniać ma konstrukcję losu postaci, chwyty kompozycyjne i stylowe
jednoznaczność założonej z góry tezy wymagała kompozycji zamkniętej
Mimo schematyzmu, tendencyjność doceniła walory intelektualne, zajęła się ważkimi sprawami.
W Humoreskach Sienkiewicz stworzył (obok Orzeszkowej) klasyczny typ tendencyjnego opowiadania, od razu w wersji z happy-endem i w wersji tragicznej.
broszurowość (publicystyczność) i przykładowość (ilustracyjność) nad literackością
schemat oparty na kontraście aprobata (nowe: Wilk i Iwaszkiewicz) - krytyka (stare, grupa)
tendencji są podporządkowane tradycyjne wątki erotyczne
motywy antyarystokratyczne w ujęciu demaskatorskim - środowisko konserwatywne to zespół jednostek uzależnionych od siebie, są schematyczni, o rysach uwypuklonych satyrycznie, często autocharakteryzują się bardzo szczerze
interpretacja różnych zakończeń: decydująca rola układu sił społecznych lub osobistych predyspozycji (przy czym Wilk jest bardziej realny ze swymi „staroszlacheckimi zębami”)
bohaterowie mają typowe pozytywistyczne wykształcenie, w typie wiejskim i miejskim
brak dynamiki zdarzeń, jest tu raczej szereg epizodów-scen
narracja: konkretna i podmiotowa relacja; autokompromitacja konserwatywnego narratora, której pomagają jednoznacznie wiarygodne fakty podane na sposób reporterski, z listów, rozmów, opinii (Nikt nie jest...) zobiektywizowany i abstrakcyjny komentarz odautorski jest wiarygodny (Dwie drogi)
humor uwypukla tendencyjność: sytuacyjny, słowny (poważna mowa Misia o roli arystokracji jest parodią angielskiego speechu), „pozorna aprobata”, nieporozumienia, dygresje, porównania, przysłowia, stylizacje językowe
humoreska dla Sienkiewicza to krótki utwór o ujęciu żartobliwym i satyrycznym
humoreska gatunkowo to synteza gawędy (luźność kompozycji, dygresyjność, komentarze narracyjne), felietonu i reportażu (wyeksponowanie znaczącej anegdoty, konstrukcja scenki-epizodu, sposób kontaktu z czytelnikiem, reporterska narracja) i noweli (kontrasty, paralele, technika gradacji)
kompozycja: zamknięta, silna pointa w silnie eksponowanym rozwiązaniu, celowość akcji
Humoreski... pisarz podporządkował ideom młodych, dlatego potem je lekceważył, gdy odszedł już z obozu pozytywistów.
Od 1872 r. Sienkiewicz (jako Litwos) zaczął publikować recenzje literackie i teatralne w „Wieńcu” i „Niwie”. Od 1873 pisał felietony Bez tytułu do „Gazety Polskiej”. Potem „Niwa” publikowała Sprawy bieżące, a „Gazeta...” Chwilę obecną. W sumie kilkaset tekstów w latach 1873-75.
Sienkiewicz nie był drapieżny jak młodzi, propagował zasadę złotego środka
obok postulatów „trzeźwości” bronił historycznej tradycji
w felietonach można znaleźć zawiązki tematów nowel i zarysy ich epizodów i scen
kształtował tu styl i język: klarowność, komunikatywność, celowość środków
NA PRZEDPOLU NOWELI
W czasach Sienkiewicza nie dostrzegano różnic jakościowych między powieścią a nowelą. Nowela to mała powieść, również realistyczna, ale ukazuje epizody, a nie całościowy obraz życia. Nazywaną ją inaczej: obrazek, powiastka, szkic, gawęda. Drukowano często w czasopismach.
Historia noweli w Polsce w XIX wieku:
lata 30.: gawęda - swobodna i dygresyjna opowieść, stylizowana na formę mówioną, o tematyce szlacheckiej, np. Henryk Rzewuski Pamiątki Soplicy, Ignacy Chodźko, Zygmunt Kaczkowski, Kazimierz W. Wójcicki
obrazek - krótkie, opisowe opowiadanie, nastawione na szczegół przedmiotowy, portret postaci czy zbiorowości, gatunek „reportażowy”, odmiany to szkic, scenka, fizjologia, np. Józef Dzierzkowski, Paulina Wilkońska, Wacław Szymanowski, J. I. Kraszewski
początki nowoczesnej noweli - gradacja, kontrast, ciążenie ku zakończeniu, narracyjna iluzja na wypowiedź mówioną, wciąż jest to forma krótkiej powieści, np. Kraszewski
po powstaniach jest więcej nowel, ale bardzo schematycznych: obyczajowe lub sensacyjne
lit. tendencyjna uprzywilejowała takie cechy noweli, jak zamknięta kompozycja, wyraźne zakończenie, paralela, kontrast; nowela inspirowała się reportażem i felietonem
nowela uformowała się, gdy wyszła spod presji doktryny, gdy metoda realistyczna usamodzielniła się i wyzwoliła spod komentarzowych uogólnień
Polska powieść rozwinęła się dopiero w latach 80., w Europie już od 30. Nowela polska rozwijała się współbieżnie do europejskiej (np. fr. Maupassant)!
Ostateczne cechy noweli: zamknięta kompozycja, wyraźne i spointowane zakończenie, jednowątkowość, kondensacja czasu, wyrazistość sylwetki bohatera, kontur dramatyczny (perypetie, punkt kulminacyjny, poprzedzony złudzeniem możliwości innych rozwiązań).
Środki techniczne: zróżnicowane tempo relacji i zdarzeń, retardacja, paralela, kontrast, stopniowanie kompozycyjne i stylistyczne, motyw zaskakującej niespodzianki, motywy statyczne.
W noweli gł. funkcję może posiadać zdarzenie lub postać bohatera.
Sienkiewicz zaczynał od noweli-gawędy. Na zbiór Szkice z natury i życia („mała trylogia”) składają się: Stary sługa (1875, „Gazeta Polska”), Hania (1876, „GP”) i Selim Mirza (1876, „GP”):
podpisał je „Litwos”, łączy je osoba narratora - Henryka i występujący bohaterowie
narrator posiada cechy autobiograficzne, autor sięga do przeszłości, którą ceni (lata 60.) i przeciwstawia świat starych - młodym (Henryk, Selim, Hania)
Stary sługa to typowa gawęda, w Hani widać elementy powiastki psychologicznej, fabuły przygodowej i konflikt miłosny, Selim to kopia nowel buduarowych, o sensacyjnej akcji
SIENKIEWICZ - TWÓRCĄ POLSKIEJ NOWELI
Lata 1876-78 Sienkiewicz spędził w Stanach. Doskonalił warsztat i nabrał dystansu do kraju.
Wyjechał 19 lutego, z ramienia „GP” na wystawę filadelfijską. Drugim celem było stworzenie punktu, gdzie można by wydawać bez rosyjskiej cenzury. Wyjechali z nim: Helena Modrzejewska z mężem, Karolem Chłapowskim, Juliusz Sypniewski i inni.
W Listach z podróży widać, że jechał z wizją Ameryki, która ulegała zmianom pod wpływem rzeczywistości - od stereotypów przeszedł do własnego osądu. Stany uznał za społ. wzorcowe.
Między lipcem a wrześniem 1876 r. powstało opowiadanie SZKICE WĘGLEM.
powstało w związku z tzw. „kwestią włościańską” eksponowaną w polskiej prasie przy okazji wydania przez władze carskie Ustawy o sądach gminnych (1 VII 1876)
tendencją pisarza była krytyka zasady nieinterwencji
ukazywał krzywdę chłopską, eksponując gł. ciemnotę ludu, który nie potrafi uświadomić sobie swojej sytuacji i jej przyczyn - stąd bezwyjściowość losu i tragiczny finał
za sytuację wsi pouwłaszczeniowych są współodpowiedzialni: dwór, kościół i urząd
technika naturalistyczna: dokumentaryzm, werystyczność, biologiczna motywacja
kompozycja małej powieści: rozpiętość fabuły, dygresje, rozbudowany komentarz, szereg epizodów (o schematach miniaturowych nowel, często zamkniętych pointą) przy typowo nowelistycznej technice: sygnały dramatycznego rozwiązania, paralela, kontrast, narracja pod koniec utworu staje się rzeczową relacją
szkicowość zaznaczona jest już w tytule: problematyka ujęta szkicowo i szablonowo, uwypuklono rysy charakterystyczne, tendencja syntetyzująca zastąpiła analizę
ironiczno-humorystyczny komentarz, satyryczna konstrukcja postaci i sytuacji, heroikomiczna hiperbolika i parodia (na wzór Lama) obok tragizmu (Szekspirowskie połączenie groteski z tragizmem)
Ameryka zadecydowała o tym, że autor tradycjonalistyczny przesunął się „na lewo” - zwraca się ku współczesności, gł. ku ludowi polskiemu. Ujawnia wyraźniej swój światopoglądowy sceptycyzm.
W latach 1878/79 Sienkiewicz przebywał we Francji. Zachwycił go lud paryski, odkrył w nim siły moralne i socjalne (był blisko socjalizmu, czytywał Lasalla).
Ludowi polskiemu odmawia samodzielności społecznej, skupia się na ciemnocie chłopa, niesamodzielności, półbiologicznych podstawach bytowania.
W Paryżu powstały pierwsze klasyczne nowele. Utwory z lat 1878-82 utworzyły kręgi tematyczne:
ludowy (Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem)
amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem)
patriotyczny (Z pamiętnika..., Latarnik, Niewola tatarska)
Tematy nachodzą na siebie, część jest paraboliczna (Sachem), część łączy postać dziecka-bohatera. Mają ujęcie realistyczne, ale dotyczą uniwersalnych problemów.
Zaczynają dominować nowele krótkie, skondensowane (Jamioł, Latarnik, Sachem). Powstają też „szkice powieściowe” (Przez stepy, Za chlebem, Niewola..., Bartek Zwycięzca).
Cechy noweli klasycznych Sienkiewicza:
metoda realizmu krytycznego: zasada prawdopodobieństwa w sposobach motywowania zdarzeń i postaci
świat przedstawiony: los jednostkowy bohatera wyraża się w najistotniejszym zdarzeniu lub serii zdarzeń (często w obliczu śmierci); jednostkowość ta uzyskuje ogólniejszy sens społeczny, patriotyczny, światopoglądowy czy etyczny (minimalny komentarz narracyjny)
iluzja prawdy powiązana jest z systemem wartości i ocen
przeważnie sytuacja i zdarzenie dominują nad postacią, bohater nie ma prawa wyboru
narrator: od 1-osobowej narracji wspomnienia po latach (Z pamiętnika...), przez stylizacje na pamiętnik historyczny (Niewola...), po zróżnicowaną narrację 3-osobową
czytelnik ma ważną rolę, np. musi odpowiednio interpretować naiwny punkt widzenia
fabuła jest uwiarygodniona, przy ograniczeniu odpowiedzialności narratora osobowego: tekst jest często wielkim cytatem z cudzej opowieści
kompozycja: istotna rola ekspozycji (wprowadzenie sytuacji), punktu kulminacyjnego (celowe zwalnianie i przyspieszanie tempa zdarzeń, łudzenie czytelnika, zaskoczenie, gradacja, kontrast i paralela) i zakończenia (kontrast, pointa)
czas podlega dwóm wymiarom: jednostajny upływ kolejnych dni i czas kulminacji (subiektywny, łączy się z wyrazistością składników przestrzeni)
Pierwsze nowele klasyczne to Jamioł (1878, Paryż), JANKO MUZYKANT (1879, Paryż) i Orso.
brak tu pozytywistycznego programu, punktem ciężkości jest płaszczyzna poznawcza
metoda realistyczna połączona z naturalizmem (Jamioł) lub tradycją romantyczną (Janko...)
Janko... to mała biografia odmieńca, w której wszystkie wydarzenia są podporządkowane jego wrażliwości na muzykę
fabuła koncentruje się wokół 3 wydarzeń: nocna wyprawa do kredensu, sąd, śmierć - wszystkie są mikronowelkami
tło opisowe służy liryzacji tekstu i nadaniu mu cech wzruszeniowych
skrzypce są konkretnym elementem sprawczym zdarzenia oraz krystalizacją zdolności Janka, jego marzeniem - wartość symboliczna
Przełom lat 70. i 80. wysunął na plan pierwszy wątki patriotyczne w nowelistyce Sienkiewicza. Powody: sytuacja w kraju (spotęgowanie działań germanizacyjnych i rusyfikacyjnych, kryzys pozytywizmu i pojawienie się ideologii ugodowej) i zwrot pisarza ku tradycji historycznej.
W noweli Z PAMIĘTNIKA... widać symbiozę przekonań narodowych i pozytywistycznych.
jedna płaszczyzna to problem psychiki dziecięcej zniszczonej przez zły system nauczania
druga - problem germanizacji (w wersji Z pam. korepetytora - rusyfikacji); pisarz ukazuje szykany narodowe, ale też tajne nauczanie w domu historii i patriotyzmu
bezpośrednie i uczuciowe formy protestu połączone są z naukową dyscypliną i rzeczową, pedagogiczną motywacją
narracja: narratorem jest pedagog, więc wszelkie postulaty w jego ustach mają charakter pedagogicznego wykładu, w którym doświadczenie poświadczone jest przykładem Michasia
gł. cechy tej noweli: fikcja fragmentaryczności (sugerowana tytułem, już pierwsze zdanie jest jakby wyrwane z większej całości, ale fabuła jest zamknięta), ekspozycja postaci narratora, mocno zindywidualizowane i wyodrębnione zakończenie śmiercią
Pisarz wrócił do kraju w czasie tzw. przełomy antypozytywistycznego. Wracał niemal jako radykalista, a wpadł w obóz neokonserwatystów. Umiał połączyć tradycjonalizm i postępowość. Związał się z „Niwą” i redagował „Słowo”.
historia dla Sienkiewicza to źródło tożsamości narodowej, a literatura - również pocieszycielka, twórczyni innych, lepszych światów
Powstały wtedy: Niewola..., Latarnik, Bartek..., Wspomnienia z Maripozy, Sachem.
Za najwybitniejszą nowelę Sienkiewicza uważa się LATARNIKA (1880, „Niwa”).
pomysł wziął się z anegdoty zupełnie nie patriotycznej: emigrant Siellawa stracił miejsce w latarni, bo zaczytał się w powieści Zygmunta Kaczkowskiego Murdelio (we wstępie noweli autor zaznacza, że opiera się na tej anegdocie Juliana Horaina z Ameryki)
autor stosuje znamienne dla siebie w tym okresie aluzje: do dzieła Mickiewicza, sonetu Cisza morska, Beniowskiego, Mazurka Dąbrowskiego
model patriotyzmu opiera się na inwokacji Pana Tadeusza, czyli miłości ojczyzny, a także na ciągłości warunkującej ideał wytrwania
fabuła ma w zakończeniu nadzieję (vs. Niewola tatarska)
Skawiński jest typowym emigrantem (jak z Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego), który bije się tam, gdzie trwa walka o wolność; jego klęski wynikają z wpływu Rosji, ale też wrogości natury i nieprzystosowania
bohater to plebejusz (pokrewny postaciom nowelistyki ludowej), ale żołnierz
nowela psychologiczna: wnętrze bohatera jest dostępne uważnemu obserwatorowi, możliwe do narracyjnego opisania jako system relacji między materialną zewn. a psychiką; rzeczywistość zewn. jest modyfikowana przez punkt widzenia bohatera
napięcie nowelistyczne tworzą sprzeczne uczucia: chęć odpoczynku i uczucia patriotyczne
kompozycja: ekspozycja (zwolnione tempo relacji, wstawki retrospektywne) i skontrastowana z nią eksplozja pojedynczego zdarzenia w momencie kulminacji
1. część utworu to powolna rezygnacja (monotonny czas, ocean i tropikalna puszcza), prowadząca do nirwany, pozwolenia na ogarnięcie się przez naturę
w momencie kulminacji w uśpioną psychikę bohatera wkracza zespół wartości humanistycznych, narodowych, ale też przez przyrodę (pejzaż ojczysty)
idea przewodnia: integracja narodowa wsparta na tradycji hist. i micie ziemi ojczystej
niezwykłością budowy noweli jest syntetyczność - skupienie wielu spraw w niezwykle pojemnym przeżyciu bohatera
W 1882 r. Sienkiewicz został redaktorem neokonserwatywnego „Słowa”. Chciał zachować kierunek umiarkowanie postępowy, przy mocnym stanowisku patriotycznym. W publicystyce prezentował się jako zwolennik klasowego solidaryzmu, odrzucał opinie o krzywdzie społecznej. W nowelach jednak zawierał społeczne akcenty (Wspomnienie..., Bartek..., Sachem).
BARTEK ZWYCIĘZCA, drukowany w „Słowie” zamknął cykl nowel o ludowym temacie.
akcent pada na nacisk zewn., narodowy i wyobcowanie z własnego środowiska
nowela wyrosła z aktualnej tematyki - Kulturkampf, 10. rocznica wojny fr.-pruskiej
podobnie jak Szkice... i Za chlebem, ta nowela jest rodzajem „małej powieści” o rozbudowanej fabule i rozpiętości czasu zdarzeń
ujęcia dysonansowe: realny tragizm a groteskowość poczynań bohatera
heroikomiczna stylizacja odbiera Bartkowi „aurę” współczucia
SACHEM to powrót do skondensowanej noweli klasycznej.
czytelnik jest konsekwentnie pozbawiany złudzeń
utwór ma charakter paraboliczny: los Indian przypomina los Polaków; eksponuje się elementy niemieckie, bo to zaborca wyniszcza i wynaradawia Polaków
ekspozycja: reportażowa relacja z dziejów dawnej Chiawatty i obecnej Antylopy, ironiczny cudzysłów dla określeń „cywilizacja” i „prawo”, zbrodniarze jako poczciwi mieszczanie
kulminacja: napięcie udziela się czytelnikowi, ale i widzowi w książce, przy równoczesnej retardacji; Sachemowi nie wraca tożsamość narodowa (jak w Latarniku), ale mieszkańcy Antylopy odzyskują świadomość winy
końcowa wizja totalnej zagłady - fizycznej i duchowej
koneksje romantyczne: Sachem to Wallenrod a rebours - konflikt niemiecko-litewski, rola języka ojczystego (arki przymierza), którego wyzbywa się Sachem (śpiewa po niemiecku)
Sachem zamyka po mistrzowsku w dorobku Sienkiewicza okres dominowania nowelistyki. W tym czasie pracował już nad Ogniem i mieczem.
W CIENIU POWIEŚCI „DLA POKRZEPIENIA SERC”
Trylogia to suma dokonań na polu powieści historycznej (Scotta, Jeża, Kraszewskiego). Wykorzystuje epopeję, baśń, powieść przygodową i współczesną powieść realistyczną.
Wiele scen powieściowych i kreacji bohaterów ma swoje pierwowzory w nowelach. Inne takie elementy to: szablony postaci kobiecych, humorystyka, schematy batalistyczne.
Kompozycja Trylogii zawiera fragmenty o strukturze nowelistycznej, czemu sprzyjało wydawanie książki w odcinkach, np. pointowość, wyodrębnianie zakończenia (koniec uczty kiejdańskiej w Potopie).
Trylogia zaciążyła na nowelach lat 1883-87 (tylko Legenda żeglarska z 1884 jest znacząca). Dopiero po 1888 r. można mówić o powrocie Sienkiewicza do noweli.
kontynuują nurt noweli realistycznej: Na jasnym brzegu, Organista z Ponikły, Dzwonnik, Ta trzecia
wiele posiada alegoryczną fantastykę, tematy baśniowe i legendowe, metafizyczne motywacje reakcji i działań postaci; kwestie obyczajowe przeważają nad społecznymi; bohaterami i narratorami stają się artyści (~ Młoda Polska), motyw artystyczny ma dużą wagę nawet, gdy bohaterami są plebejusze (organista Kleń to „dorosły” Janko Muzykant)
modernistyczne ślady: pierwiastki nastrojowo-symboliczne i impresjonistyczne, między fatalizmem a mistyczną konsolacją, motywy widzenia sennego, wizji i halucynacji, paraboliczność, stylizacje legendowe, eksponowanie wartości uczucia (często zw. z motywem śmierci lub gorączkowej wizji, spełnia się we śnie) - autor był przeciwnikiem modernizmu, ale lubił eksperymentować z nowymi metodami
wizyjność była próbą ucieczki (jak historyzm), ale też wyobraźnia pisarza nie umiała ująć transcendencji inaczej, niż w kształtach zmysłowo uchwytnych, realnych (jak sen)
Kolejny etap to utwory alegoryczne, czerpiące z mitologii oraz historii greckiej i rzymskiej (Diokles, Na Olimpie, Wesele, Biesiada, Przygoda Arystoklesa), rzadziej egipskiej (Sąd Ozyrysa) i hinduskiej (Dwie łąki).
motywacją znów była chęć ucieczki od barbarzyńskiej rzeczywistości
pojawiają się elementy moralizatorskie, oparte na uporządkowanym systemie zasad
brak wątpliwości, realistycznego obrazu społecznego
tematyka narodowa przeniosła się w metafizyczny wymiar, łączący cud z ojczyzną
schemat baśni, legendy służy egzemplaryczności o wyraźnej tendencji, wydobytej często przez dopowiedziany morał
akcja ograniczona jest na rzecz partii liryczno-opisowych i interpretacyjno-oceniających
PRÓBA PODSUMOWANIA
Dwie fazy nowelistyki Sienkiewicza:
przed Trylogią (1871-82) - podstawowy gatunek o zróżnicowanych odmianach
eksperymentatorski sposób tworzenia: różne tematy, różne środki artystyczne
od gawędy, przez obrazki, szkice, do nowel klasycznych
osobowe kreacje narratorów z różnych pozycji społ., zawodowych i pokoleniowych, różne typy narracji o strukturze „wszechwiedzącej”
od postaci skrzywdzonej (dziecko, chłop) do kreacji samodzielnych, o eksponowanych cechach rycerskich
elementy tendencyjności, koncepcja romantyczna, wpływ naturalizmu (lata 1876-79) i zasady realizmu krytycznego
po Trylogii - drugoplanowa, ale wyrazista forma wypowiedzi
tendencja neoromantyczna, aspekty modernizmu
wykorzystał w nowelistyce metody, które w publicystyce zwalczał !
Sienkiewicz, Prus i Orzeszkowa stworzyli podwaliny nowelistyki. Chwilę potem dołączyli Konopnicka i Dygasiński. Lata 90. to bujny rozwój nowelistyki inspirowanej naturalizmem (Żeromski, Reymont).
Zdanie Antoniego Potockiego: Gdyby całą twórczość Sienkiewicza zredukowano jakimś fatum do tej jedynie doby, w której pod tym młodzieńczym pseudonimem [Litwos] stworzył polską nowellę - nazwisko jego miałoby już na zawsze utrwaloną w literaturze kartę.
** E.Z.**
Cechy noweli:
kompozycja zamknięta o wyrazistym zakończeniu
jednowątkowość - skupienie na jednym ważnym wydarzeniu
ograniczenie i kondensacja czasu
wyrazistość sylwetki bohatera
często pojawia się kontur dramatyczny
wyraźny punkt kulminacyjny
czasem pojawia się retardacja, by opóźnić główne punkty akcji
posługiwanie się paralelą, kontrastem, stopniowaniem w sensie kompozycyjnym i stylistycznym
wprowadzenie zaskakującej niespodzianki
dynamiczna konstrukcja, ale czasem wykorzystanie motywów statycznych
czasem uwaga zamiast na zdarzeniu, skupiona na bohaterze (podkreślone przez tytuł noweli).
Sienkiewicz - jeden z pionierów nowoczesnej polskiej nowelistyki.
Nowele odwołujące się do tradycji gawędy szlacheckiej: Stary sługa (1875), Hania (1876), Selina Mirza. Te trzy opowiadania zatytułowano zbiorczo Szkice z natury i życia (podpisane pseudonimem Litwos). Potem nazwano je „małą trylogią”.
Lata 1876-1878 Sienkiewicz spędził w USA. Wyjechał tam jako korespondent „Gazety Polskiej”. W tym okresie powstały Listy z podróży - cykl reportaży.
Najważniejszy tekst napisany w pierwszym roku pobytu w Stanach - Szkice węglem. Prus, Chmielowski, Bogusławski ocenili nowelę wysoko, poza tym negatywne opinie. Sienkiewicza oskarżano o pesymizm, brak wiary, nihilizm moralny. Niepokój budził radykalizm utworu. Najwnikliwiej przedstawił autor kwestię chłopską - główny boh. pochodzi z ludu. Budowa nie odpowiada klasycznej noweli - rozpiętość fabuły, liczne dygresje, rozbudowany komentarz odautorski - forma bliższa małej powieści.
Utwory napisane w latach 1878-1882, układają się w 3 podstawowe kręgi tematyczne:
ludowy (Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem)
amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem)
patriotyczny (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Latarnik, Nowela tatarska)
Obszerniejsze nowele nazywa się tzw. „szkicami powieściowymi”.
Pierwsze próby unowocześnienia noweli: Jamioł (1878), Janko Muzykant (1879) - napisane w Paryżu i nieco późniejszy Orso. Dwie pierwsze łączy temat ludowy i dziecięcy zarazem. Orso - na poły baśniowy i sentymentalny; opowiada o złym dyrektorze cyrku i krzywdzonych przez niego dzieciach Jenny i Orsie.
Jamioł i Janko Muzykant - brak pozytywistycznego programu. Świat przedstawiony sprowadzony do prostych i laboratoryjnych ujęć wiejskiego środowiska.
JAMIOŁ - metoda realistyczna połączona z naturalizmem; elementy prozy eksperymentalnej - w Zolowskim rozumieniu terminu. Koncepcja utworu oparta na darwinowskiej tezie o zniszczeniu słabych i bezbronnych w bezwzględnej walce o byt (trudny los dziecka). Nie ma tu interwencji opatrzności, o rozwoju wydarzeń decydują prawa przyrody.
Narracja skondensowana, eliptyczność zdarzeń - fabuła obejmuje tylko kilka godzin. Akcja toczy się we wsi Łupiskóry. Wszystko skupia się wokół 3 sytuacji: w kościele (nieszpory po pogrzebie Kalinstowskiej, która osierociła 10-letnią córkę Marysię), karczmie (baby po pogrzebie przychodzą tam z Marysią, mówią jej, że zawsze będzie nad nią czuwał anioł) i lesie (powrót dziewczynki do domu przez las - tragiczny finał).
W podtytule „obrazek wiejski”, a więc przewaga elementów statycznych, obrazkowa malarskość i plastyczność - scena I w kościele.
Scena ost. - w lesie to kulminacja utworu, najmocniej zdynamizowana.
Las i przyroda są upersonifikowana, pół baśniowe, pół poetyckie, łudzą czytelnika optymistycznym zakończeniem.
JANKO MUZYKANT - metoda realistyczna łączy się tu z tradycją romantyczną. Utwór posiada cechy małej biografii odmieńca. Narodziny i śmierć - ramy noweli. Uschematyzowane i powtarzalne sceny z życia chłopca, podporządkowane jego wrażliwości na muzykę.
Fabuła koncentruje się wokół 3 wydarzeń: nocnej wyprawy Janka do kredensu, sądu u wójta i śmierci Janka. Są to jakby mini nowele w obrębie całości.
Motyw przewodni - statyczne skrzypce. Pełnią 2 funkcje: są elementem sprawczym zdarzeń i pośrednio przyczyną śmierci Janka, a także przedmiotem marzeń chłopca.
Z PAMIĘTNIKA POZNAŃSKIEGO NAUCZYCIELA - nowela patriotyczna (powodem powrotu do takiej tematyki jest sytuacja polityczna kraju - działalność germanizacyjna i rusyfikacyjna). Narratorem w noweli jest Wawrzynkiewicz - nauczyciel domowy. Pojawiają się motywy szykan narodowych, a także działań przeciwko nim - nauczanie ojczystej historii, wpajanie patriotyzmu.
Ujęcie problematyki narodowej w ramy motywacji pedagogicznej - funkcja tuszująca antyzaborowe akcenty i nadaje utworowi sens ogólniejszy.
Artystyczna struktura narracji - relacja pamiętnikarska, kreacja narratora-nauczyciela, świadka i uczestnika wydarzeń. Narrator przekształca się tu w pedagoga-pozytywistę.
3 podstawowe cechy gatunkowe noweli - fikcja fragmentaryczności (sugeruje ją sam tytuł „z'), wyeksponowanie postaci narratora, mocno wyodrębniona i zindywidualizowana sytuacja końcowa - śmierć Michasia. Nowela ma jednak charakter zamknięty i całościowy. Cechuje ją aktualność problematyki.
NOWELA TATARSKA - wprowadzenie do historyczności w Trylogii. Ujawniają się tu nowe właściwości stylu pisarskiego Sienkiewicza - stylizacja, umiejętnie zrekonstruowana mentalność XVII wiecznego szlachcica. Bohatera zarazem posiada cechy ponadczasowe i uniwersalne, co pozwala wiązać go z epoką współczesną pisarzowi.
Szereg aluzji do Księcia niezłomnego Słowackiego.
Splatają się tu motywy patriotyczne i religijne - sarmacki światopogląd.
Wykorzystana struktura „staropolskiej kroniki - diariusza”.
Konstrukcja zdarzeń podobna do przygodowego modelu powieści historycznej Waltera Scotta.
Narrator - Aleksy Zdanoborski, szlachcic, przekonany o wyjątkowości swojego urodzenia - ideologia szlachecka. Kieruje to czynami i decyzjami boh. Sienkiewicz rekonstruuje sarmacką mentalność - idealizuję postawę bohatera.
Zdarzenie w noweli dwu różnych rzeczywistości i dwu odmiennych epok historycznych. Współczesność przeciwstawiona epoce wielkich czynów i wielkich ludzi.
LATARNIK - najwybitniejsza nowela Sienkiewicza i arcydzieło polskiej nowelistyki. Powstała pod koniec 1880 r., opublikowana w „Niwie”. Niezbyt pochlebnie przyjęta przez współczesnych, docenili ją dopiero krytycy młodopolscy (nawet Brzozowski - jeden z najostrzejszych krytyków Sienkiewicz).
Latarnik - jedno z ogniw cyklu nowel patriotycznych.
Pomysł fabularny powstał z anegdoty (korespondencja Juliana Horaina), której boh. był emigrant Siellawa. Utracił posadę latarnika z powodu zaczytania się w powieść Kaczkowskiego Murdelio.
Model patriotyczny opiera się tu na wykorzystaniu inspirującego wpływu Inwokacji z Pana Tadeusza.
Boh. noweli skupia w sobie losy patriotycznej i żołnierskiej emigracji, jest też plebeliuszem - pokrewieństwo z bohaterami ludowej nowelistyki.
Nowele o wysokich walorach artystycznych, powstałe po Latarniku: Wspomnienie z Maripozy, Bartek Zwycięzca, Sachem. Dominują tu motywy narodowe i społeczne zagadnienia.
1882 r. - Sienkiewicz zostaje redaktorem neokonserwatywnego „Słowa”.
WSPOMNIENIE Z MARIPOZY - publikowana w 3 odcinkach w „Słowie”.
Nowela stanowi treściową paralelę Latarnika. Samotny starzec (Putrament), zrywający kontakty z rodakami, nadal pozostaje w duchowym związku z ojczystą ziemią i mową. Przyczyną ugruntowania tego związku jest Biblia w tłum. Jakuba Wujka.
Budowa noweli jest luźna, gawędowa.
BARTEK ZWYCIĘZCA - opublikowany w „Słowie”; tym utworem Sienkiewicz zamknął cykl o ludowym temacie. W obrębie tego cyklu Bartka najwięcej łączy ze Szkicami węglem i Za chlebem.
W noweli akcent położony na ucisk narodowy, wyobcowanie z własnego rodzinnego środowiska.
Bartek Słowik - ulega wynarodowieniu. Stale akcentowana głupota Bartka.
Gatunkowo Bartek to rodzaj „małej powieści” o dość rozbudowanej fabule i rozpiętości czasu zdarzenia.
Zestawienie tragiczności losu bohatera z groteskowością jego zachowań.
SACHEM - klasyczna nowela o skondensowanej fabule. Budowa utworu - logiczna, koncentrująca się na fabule.
Paralele między ginącą społecznością indiańską a losami Polaków (teza o parabolicznym charakterze noweli Samuela Sandlera).
Tematem są dzieje miasta - Chiawatty (napad na indiańską osadę i wymordowanie wszystkich mieszkańców)
Występuje gradacja napięcia, retardacje. Napięcie budowane jest kontrapunktowo - obok ciągu widowiska cyrkowego (w Antylopie - miasto niemieckich osadników), przedstawione są reakcje widzów.
Punkt kulminacyjny - śpiew Sachema (syna wodza Czarnych Wężów, którego po śmierci całego szczepu przygarnął i wychował właściciel cyrku)
Sachem zamyka w twórczości Sienkiewicza okres dominowania noweli, stanowi cezurę w jego pisarstwie. Odtąd dominować będzie wielka powieść.
Praca nad Ogniem i mieczem - punkt zwrotny w twórczości Sienkiewicza. Sięgając po powieść historyczną, wystąpił jak gdyby wbrew duchowi epoki. Ramy gatunkowe powieści historycznej sprecyzowane zostały już wcześniej (Walter Scott, polska gawęda szlachecka, powieści Jeża, Kraszewskiego). Jednak Sienkiewicz syntetyzuje ten gatunek, i synkretyzuje zarazem. Łączy elementy epopei, baśni, powieści przygodowej, współczesnej powieści realistycznej.
Początkowo Sienkiewicz nie chciał stworzyć wielkiej powieści, zamierzał napisać 6-odcinkową powieść Wilcze gniazdo.
Nie oznacza to, że Sienkiewicz całkowicie zerwał z nowelistyką. Powstały jeszcze Legenda żeglarska, Na jasnym brzegu, Organista z Ponikły, Dzwonnik, Ta trzecia.
11