82 mm moździerz wz. 1937

Współczesne moździerze są obok armato-haubic, drugim podstawowym środkiem rażenia artylerii. Współcześnie wyróżnia się podział na moździerze lekkie, średnie i ciężkie.

Średni moździerz piechoty wz. 1937 kal. 82 mm którego tyczy się artykuł, był zasadniczo przeznaczony do zwalczania siły żywej, zadymiania i rozświetlania pola walki, oraz w pewnym stopniu do wykonywania przejść w polach minowych i prowadzenia akcji propagandowych.

Terminu moździerz (z francuskiego -mortier) po raz pierwszy użyto w XIV wieku w Europie, wobec najkrótszych odmian bombard, z lufami długości 1,5-2 kalibrów, które ustawiano pod dużymi kątami. Wraz z rozwojem armat rozwijały się również moździerze, na początku XV zaczęto odlewać je z brązu, i osadzać na wahadłowych łożyskach. Swój wyłącznie oblężniczy charakter moździerze zachowały do końca XIX. Co prawda moździerze oblężnicze powstawały nadal, a swoją szczytową fazę rozwoju osiągnęły podczas I Wojny światowej, kiedy odgrywały kluczowe role przy zdobywaniu licznych twierdz i fortów, jednak podczas toczącej się w latach 1094-1905 wojny rosyjsko-japońskiej dostrzeżono potrzebę posiadania lekkiej broni artyleryjskiej mogącej strzelać stromotorowo na niewielkie odległości do znajdującej się w okopach piechoty. Pierwsze konstrukcje typu powstały w obleganej przez Japończyków twierdzy Port Artur. Jako pierwsi doświadczenia Rosjan wykorzystali Niemcy, wprowadzając jeszcze przed Wielką Wojną stromotorową broń wsparcia piechoty. Podczas wojny zapotrzebowanie na tego typu broń wzrosło, i obok niemieckich konstrukcji pojawiły się francuskie, brytyjskie, włoskie i austriackie odpowiedniki.

Największym uznaniem cieszył się brytyjski wz. 1918 kalibru 81 mm ( 3,2 cala ), opracowany w 1915 r. przez Williama Stockesa. Kaliber wywodzi się stąd, iż posiadana przez Stockesa fabryka maszyn rolniczych posiadała spory zapas rur o średnicy wewnętrznej 81 mm .

Piechota przenosiła moździerze za pomocą juków.

Moździerz składał się z trzech zasadniczych zespołów: cienkościennej, gładkoprzewodowej lufy, podstawy z dwójnogiem wyposażony w mechanizm kierunkowy i podniesieniowy oraz płyty oporowej. Wszystkie elementy były łatworozłączalne i można było je przenosić osobno. Taki układ konstrukcyjny uznano za klasyczny.

Francuzi opracowali do tego granat kroplowy (Brytyjczycy stosowali skorupę cylindryczną) wyposażony w brzechwy stabilizujące i zapalnik natychmiastowego działania, co opatentowali i również zostało uznane za konstrukcję klasyczną.

Moździerze stosowano w skali masowej, w tendencji wzrostowej, np. podczas walk w Szampanii i pod Artois w 1915 r. Francuzi ustawili po 10 moździerzy na każdy kilometr frontu, na każdy metr niemieckich okopów upadło po 40 kg pocisków, a już 1917 r. podczas natarcia na Rygę, Niemcy na froncie o długości 4500 m ustawili aż 550 moździerzy, po jednym na 8 m frontu.

Geneza moździerza wz. 37

Moździerze piechoty, mimo masowego wykorzystania, wciąż nie spełniały wszystkich oczekiwać, zbyt duża masa własna utrudniała przenoszenie przez piechotę, a niedostateczny zasięg szybko prowadził do pozbawienia piechoty wsparcia. Po Wielkiej Wojnie, w krajach byłej Ententy i Centralnych pracowano na poprawieniem tych parametrów. W ZSRR rozpoczęto program rozwoju uzbrojenia moździerzowego, który miała realizować tzw. grupa "D" Naukowo-Badawczego Instytutu Gazodynamiki Laboratorium Artyleryjskiego, złożona z konstruktorów pod kierownictwem inż. N. A. Dorowlewa. Prace te zaowocowały powstaniem moździerza wz. 1927 kal. 76 mm o masie 96 kg i donośności 3 km. W 1931 r. ustalono dwa kierunki prac, nad moździerzami wsparcia piechoty, oraz ciężkimi do zwalczania umocnień i fortyfikacji. Opracowano około 20-stu wzorów w kalibrach od 60 mm do 120 mm . Doprowadziło to do zarysowania się ostatecznej koncepcji przyszłego podstawowego moździerza Armii Czerwonej. Koncepcja nie odbiegała od ogólnych trendów, nowy moździerz miał być lekkim działem gładkolufowym kalibru 82 mm , strzelającym pociskiem stabilizowanym brzechwowo, prosta konstrukcja, mała masa, niewielkie ciśnienie gazów zapobiegające nadmiernemu przegrzewaniu i zużywaniu oraz niewielka siła odrzutu nie wymuszająca stosowania skomplikowanych urządzeń oporowych.

Przełom przyniosło sprowadzenie z Francji moździerzy wz. 1930 kal. 81 mm , z charakterystyczną prostokątną płytą oporową. Rosjanie postanowili zmienić kaliber na 82 mm , by umożliwić własnym oddziałom korzystanie ze zdobycznej amunicji 81 mm , ale przeciwnikowi odwrotny zabieg uniemożliwić. Moździerz, po wprowadzeniu zmian zaprezentowano w 1934 r., w następnym przebadano, a następnie przyjęto do uzbrojenia pod oznaczeniem wz. 1936, jednak produkcję wkrótce przerwano, gdyż pojawił się jego doskonalszy odpowiednik z krajowym rodowodem.

W 1936 r., pod kierownictwem Borysa Iwanowicza Szawyrina rozpoczęto prace nad nowym moździerzem batalionowym. Efekt był widoczny już po roku, na pierwszy rzut oka, nowy wz. 1937 różnił się od poprzednika kompensatorem wylotowy połączonym z zabezpieczeniem chroniącym przed podwójnym załadowaniem, oraz okrągłą płytą oporową. Poza tym mniejszą o 7 kg masą i doskonalszymi mechanizmami.

Ostatnia wersja moździerza kal. 82 mm wprowadzona do Armii Radzieckiej

Konstruktor nie spoczął na laurach, bogatszy o doświadczenia uczestniczył w pracach nad moździerzem kompanijnym 50 mm przyjętym jako wz. 1938., 107 mm moździerzem półkowym wz. 1938, i 120 mm moździerzem półkowym wz. 1938. Za każdym razem, obok parametrów bojowych i eksploatacyjnych, o przyjęciu do służby decydowały możliwie najniższe koszta wytwarzania, sprzyjające masowej produkcji.

Konstrukcja

Moździerz wz. 1937 o konstrukcji klasycznej, składa się z czterech podzespołów: lufy, podstawy, płyty oporowej i celownika.

Lufa składa się z gładkościennej rury, zamkniętej z jednej strony nakręcanym dnem zwanym zamkiem, połączenie jest uszczelniane miedzianym pierścieniem, który rozpłaszcza się podczas nakręcania zamka.

Zamek jest wyposażony w piętę kulistą, łączącą lufę z płytą oporową, oraz w Kiecaną iglicę z na stałe wystającym grotem.

Bezpiecznik przed podwójny załadowaniem połączony z kompensatorem mocuje się na zgrubieniu wylotowym lufy. Korpus wsuwanego do lufy pocisku powoduje upuszczenie łopatki bezpiecznika, wystrzeliwany pocisk przywraca zapadkę do pierwotnego położenia.

Podstawa, oporowniki oraz celownik były łączone z lufą za pomocą dźwigara.

Podstawa będąca podpora lufy umożliwia naprowadzanie moździerza w obu płaszczyznach oraz wypoziomowanie. By osłabić siłę odrzutu działającą na podstawę zastosowano sprężynowe oporowniki.

Do zgrubnego poziomowania poprzecznego służyła poziomica dźwigara, a do dokładnego poziomica celownika. Śrubowy mechanizm poziomujący umieszczono w nodze podstawy.

Płyta oporowa ma kształt koła, przekazuje ona energię odrzutu na podłoże. Możliwe jest prowadzenie ognia w zakresie 360 stopni, konieczne jest w tedy przestawianie dwójnogu.

Gniazdo pięty kulistej jest przesunięte względem środka w kierunku strzału, co sprzyja wytworzeniu momentu stabilizującego.

Do celowania wykorzystywano najczęściej lunetki optyczne lub celowniki przeziernikowe. Do określenia odległości celowania używano kątomierza. Ogólnie stosowano czterech typów celowników optyczny, największa popularność zdobył model MPM-44, z lunetą o przybliżeniu 2,5.

Z czasem wprowadzano pewne modyfikacje, zastosowano lżejszą o 3 kg płytę oporową, nowe mechanizmy poziomujące czy listwy podwyższające celownik dla zapewnienia lepszej widoczności.

Większe zmiany zaszły w 1941 r., za sprawą nowego dwójnogu ze zdejmowanymi do strzelania kołami, które doczepiano w położeniu transportowym i umożliwiały holowanie. Istotną nowością był też bezpiecznik mimośrodowy, pozwalający w razie niewypały podnieść nabój ponad iglicę, ze zwieszało bezpieczeństwo rozładowywania. Dalsze modyfikacje dotyczyły osłabiacza odrzutu, płyty oporowej i mechanizmów poziomujących. Tak zmodyfikowany moździerz otrzymał oznaczenie wz. 1941.

Kolejną istotną datą w historii moździerza, która przyniosła zmianę oznaczenia był rok 1943. Nowością był dwójnóg z lżejszymi i resorowanymi kołami, przymocowanymi na stałe, oraz pomniejsze modyfikacje mechanizmów.

Działon w trakcie zmiany stanowiska ogniowego w czasie wykonywania zadania ogniowego

Do strzelania służy amunicji odłamkowa, zadymiająca, rozświetlająca oraz agitacyjna (rozrzucał ulotki). Pociski o klasycznej budowie, do dwóch pierwszych stosowano zapalniki natychmiastowego działania M-5, ich niewielka zwłoka powodowała, że pocisk wybuchał jeszcze nad powierzchnią i jego skuteczność praktycznie nie zależała od rodzaju podłoża. Do dwóch pozostałych używano zapalników czasowych typu OM-82. Nabój zadymiający był elaborowany białym fosforem, miał również właściwości odłamkowe.

Do miotania służył ładunek zasadniczy, w postaci prochu nitrocelulozowego zamkniętego w owalnej kartonowej tubce, okutej od strony spłonki (jak nabój od strzelby), wkładany od tyły do stabilizatora.

Do stabilizacji w locie używa się dwóch typów stabilizatorów brzechwowych, sześciu-skrzydełkowych, i nowszych dziesięcino-skrzydełkowych. Głowna różnica między nimi, polega na typie dodatkowych ładunków miotających. Do stabilizatora sześciu-skrzydełkowego, można stosować maksymalnie cześć ładunków w powłokach nitrocelulozowych, mocowanych między skrzydełkami. Do nowszych stabilizatorów dziesięcio-skrzydełkowych stosuje się do trzech pierścieni z prochu nitroglicerynowego

Transport pieszy wymagał trzech, w najgorszym razie dwóch ludzi. Moździe rozkładano na trzy zasadnicze części, które noszona na plecach za pomocą juków. Juk nr. 1 to lufa, nr. 2 podstawa i 3 płyta oporowa, skrzynki amunicyjne również przenoszono na specjalnych jukach.

Zastosowanie

Moździerz 82 mm wz. 1937 po raz pierwszy użyto w boju niemal natychmiast po przyjęciu do służby, bo już podczas walk z Japończykami w 1937 r. nad jeziorem Charan, a potem w 1939 r. w walkach nad rzeką Chałchyn-Goł.

Kolejną kuźnią dla rosyjskich strategów była Wojna Zimowa (1939-1940 r.), walka w trudnym terenie z fińską piechotą potwierdziła konieczność posiadania moździerza batalionowego. Moździerze były szczególnie przydatne, gdy przeciwnik znajdował się za przeszkodami terenowymi, na przeciwstokach, w wąwozach lub na terenie zurbanizowanym.

Moździerze piechoty były bardzo mobilną bronią. Rosjanie wypracowali taktykę, polegającą na stałym zmienianiu pozycji przez wszystkie obsługi, co uniemożliwiało zlokalizowanie, i odpowiedz ogniową.

Uważa się, iż Rosjanie opanowali sztukę użycia moździerzy w najwyższym stopniu, jak nikt inny.

W czasie Wojny Zimowej, typowa Dywizja piechoty dzieliła się na trzy pólki, każdy z nich na trzy bataliony, a te na trzy kompanie, był to najniższy szabel na którym występowały moździerze. Każda kompania posiadała po dwa moździerze 50 mm w niewielkiej sekcji moździerzowej dowodzonej przez szefa kompanii. Sekcje te nie cieszyły się większym uznaniem dowódców, aż w 1943 r. zostały zlikwidowane, a moździerze 50 mm stopniowo wycofane.

Moździerz wz. 1937 w górach Afganistanu

Batalion wspierała kompania moździerzy, licząca 61 osób oraz dziewięć moździerzy 82 mm w trzech plutonach. Na szczeblu półkowym występowała 70-cio osobowa bateria moździerzy, dzieląca się na dwa plutony, a te na dwie sekcje, po dwa moździerze 120 mm , łącznie osiem. Moździerzy nie mogło zabraknąć również na szczeblu dywizji, brygada moździerzy była wyekwipowana w nie miej niż 100 szt. wz. 1938 120 mm , a z czasem wz. 1943.

W 1943 r. moździerze 82 mm znalazły się na stanie Wojska Polskiego. Jako pierwsza, otrzymała je 1 Dywizja Piechoty mi. Tadeusza Kościuszki. W 1945 WP posiadało 2424 moździerze, z czego 846 kalibru 82 mm . Część z nich zachowano w uzbrojeniu do lat 80. Batalion piechoty posiadał dwa plutony po trzy moździerze 120 mm wz. 1943, oraz jeden z moździerzami 82 mm wz. 1943, które wycofano bez następstwa.

Dane taktyczno-techniczne:

• Kaliber: 82 mm / 82 mm / 82 mm

• Największy (najmniejszy) kąt podniesienia: 85 (45)

• Kąt poziomego strzału bez przestawiania dwójnogu: 6 / 10 / 10

• Czas przejścia z położenia marszowego do bojowego: 30 sek.

• Obsługa: optymalnie 5 osób

• Szybkostrzelność [szt./min]: do 30

• Prędkość początkowa [m/s]: 70 - 211

• Maksymalna donośność [m]: 3000

• Minimalna donośność: 85 m

• Ogień skuteczny [m]

• Do celów żywych: 2500

• Do środków ogniowych: 2000

• Do transzei i zapór drutowych: 1200

• Promień rażenia odłamków [m]:

• Cel stojący: 30

• Cel leżący: 18

• Masa w położeniu bojowym [kg]: 56 / 52 / 58

• Masa naboju odłamkowego [kg]: 3,2

• Masa ładunku kruszącego (TNT) [g]: 400

• Masa naboju dymnego [kg]: 3,4 kg

Bibliografia:

• A. Ciepliński, R. Woźniak, "82 mm moździerz średni wz. 1937" , TBiU nr. 153 / 1993

• J. Morris, Infantry Mortars of Word War II, Osprey 2002

---