cz.1 W gromadzie Wilczków
Kiedy dziś mówimy o harcerstwie mamy również na myśli najmłodszych członków tej organizacji - zuchy. Jednak przed pierwszą Wojną Światową do harcerstwa polskiego mogły należeć jedynie dzieci powyżej dwunastego roku życia. Pierwsze próby stworzenia drużyn zuchowych wzorowanych na angielskich gromadach Wolf Cubs (wilcząt) podjęto tuż przed pierwszą wojną światową.
Historia ruchu zuchowego cz.1
„W gromadzie Wilczków"
W 1914 roku Olga Małkowska założyła w Zakopanem żeńską gromadę „krasnoludków", co w historii ZHP oznaczało moment narodzin polskiego ruchu zuchowego dziewcząt.
Przystąpiono do opracowania nowego systemu wychowawczego dla najmłodszych członków Związku. Nazwę „zuch" zaproponował w 1917 roku hm. Jan Mauersberger. Jaki miał być zuch? Odważnym, zaradnym i energicznym, ale jednocześnie koleżeńskim i skorym do pomocy młodym człowiekiem, przyszłym harcerzem lub harcerką ZHP.
Od tego czasu w Polsce powstawały pierwsze gromady Wilcząt. Obrzędowość oparta była na powieści Rudyarda Kiplinga „Księga Dżungli", a dzieci naśladowały odwagę i spryt poznając przygody głównego bohatera książki - Mowgliego. Wilczkiem mógł zostać chłopiec w wieku od 8 do 12 roku życia, na berecie nosił odznakę przynależności do gromady, metalową główkę wilczka. Natomiast ruch zuchowy żeński rozwijał się intensywnie dopiero po 1920 roku. Wtedy też wprowadzono oznaczenia stopni zuchowych, które aktualne są do dnia dzisiejszego. Zuchy - dziewczynki nosiły srebrne gwiazdki nad górną kieszonką mundurka. Również w 1920 roku przyjęto słowa Obietnicy Zuchowej: Obiecuję być dobrym zuchem.
W 1921 roku odbyły się pierwsze konferencje instruktorek pracujących w gromadach. Do rozwoju żeńskiego ruchu zuchowego przyczyniła się Jadwiga Falkowska. Powołała ona specjalną komisję przy Wydziale Programowym Głównej Kwatery Żeńskiej, która opracowała regulaminy zuchowe, Prawo Zucha, programy gwiazdek a także system sprawności. Z inicjatywy druhny Jadwigi w 1926 roku powstał Wydział Zuchowy Głównej Kwatery Żeńskiej.
W kolejnych latach ujednolicono regulaminy mundurowe dla dziewczynek - zuchów. I tak dziewczynki nosiły szare mundurki z harcerskimi kołnierzami, a pod szyją wiązały kokardę w kolorze jednolitym dla całej gromady.
W 1929 roku w harcerskim piśmie „Na Tropie" wydrukowano opowiadanie Aleksandra Kamińskiego „Jak Antek Cwaniak wilczków kształcił". Wybitny harcmistrz przez wiele miesięcy myślał nad dostosowaniem angielskich metod pracy z wilczkami do potrzeb polskich dzieci. Jego koncepcje okazały się najdoskonalsze i w tym samym roku podczas kursów instruktorskich zaczęto na nowo pracę nad metodyką zuchową. Efektem prac było ogłoszenie nowych regulaminów zuchowych dla dziewcząt.
W 1931 roku zaczęto przekształcać gromady wilcząt w gromady zuchowe chłopców. Wtedy też opracowano tekst Obietnicy Zuchowej i Prawa Zucha oraz dostosowano je do potrzeb gromad. Rok 1931 uważa się za przełomowy w historii chłopięcego ruchu zuchowego.
cz.2 Kamykowe zuchy
Lata 1927-34 to czas wzmożonej pracy nad rozwojem ruchu zuchowego. Ważną rolę w tych wydarzeniach odegrał Aleksander Kamiński, wybitny pedagog i wieloletni instruktor harcerski. To on w swoich książkach przedstawił najważniejsze zasady pracy z dziećmi w wieku 7-11 lat. Jakie były zuchy Aleksandra Kamińskiego, o tym przeczytacie w drugim odcinku „Historii ruchu zuchowego" pt.:
Historia ruchu zuchowego cz. 2
„Kamykowe zuchy"
Podczas obradującego w Krakowie w 1931 roku XI Zjazdu Walnego ZHP trwały intensywne prace nad tekstem Obietnicy i Prawa Zuchów, opracowano także próby na gwiazdki i wymagania na sprawności dla chłopców. Już wówczas funkcjonowała metodyka zuchowa opracowana przez Aleksandra Kamińskiego w latach 1927-29. Zachował on „istotne w zabawach wilczęcych formę >> zabawy w coś <<. Tematykę tej zabawy przeniósł na grunt polski i dodał do niej inne ciekawe formy zabawy, takie jak kominek i teatr samorodny."[1] Metodyka zuchowa Aleksandra Kamińskiego opierała się na prostych zabawach nawiązujących do polskich tradycji, a także na nowoczesnej strukturze gromad. To właśnie Kamiński nazwał drużynowego gromady wodzem zuchowym, podzielił gromadę na szóstki, na czele których stali szóstkowi. Według jego założeń „pracą gromad w hufcach kierowali namiestnicy zuchowi, a w chorągwiach - kierownicy wydziałów zuchowych."[2]
Również wtedy postawiono na szkolenie wodzów gromad. Kursy prowadziła Główna Kwatera Męska. Instruktorzy zuchowi mogli też czerpać pomoc metodyczną z kącika zuchowego, który regularnie ukazywał się w harcerskim wydawnictwie „Na Tropie".
W rozwoju ruchu zuchowego pokładano wielkie nadzieje. Chciano podnieść ilość gromad w chorągwiach tak, by zrównały się z ilością drużyn harcerskich. „Zalecano organizowanie krótkich parodniowych kursów zimowych dla wodzów. Nocne gry, ćwiczenia, nieznane majsterkowanie, tańce, piosenki, stanowiły najważniejszą treść kursów."[3]
W połowie 1932 roku liczba zuchów wzrosła do 15 tysięcy i stale się zwiększała. W 1933 roku zuchy stanowiły prawie 1/3 ogólnego stanu harcerzy. Oba Wydziały Zuchowe Głównej Kwatery starały się utrzymać taki sam wysoki poziom liczebnościowy poprzez ciągłe udzielanie wodzom i kierownikom zuchowym chorągwi pomocy metodycznych i materiałów do pracy z zuchami.
Wszystkie założenia metodyki zuchowej zostały zawarte przez Kamińskiego w książce „Antek Cwaniak", która ukazała się w 1932 roku i była niewyczerpanym źródłem pomysłów i inspiracji do zuchowych zabaw. Rok później ukazała się kolejna książka wybitnego harcmistrza: „Książka wodza zuchów". Kamiński ujął w niej całokształt zagadnień metodyki zuchowej. Był to jeden z podstawowych podręczników dla wodza gromady. Wtedy też Główna Kwatera Harcerek wydała podobny podręcznik w opracowaniu zbiorowym pod redakcją Jadwigi Zwolakowskiej pt.: „W gromadzie zuchów". Wielkim sukcesem okazało się otworzenie w 1933 roku pierwszej, stałej Szkoły Instruktorów Zuchowych w Nierodzimiu. Komendantem szkoły został Aleksander Kamiński, pełniący wówczas funkcję kierownika Wydziału Zuchowego Głównej Kwatery Harcerzy. Szkołę ukończyło wielu nauczycieli oraz instruktorów harcerskich, chcących pracować metodyka zuchową.
W 1934 roku Rada Naczelna zatwierdziła jednolity tekst Prawa Zucha, zarówno dla gromad żeńskich jak i męskich:
1. Zuch kocha Boga i Polskę.
2. Zuch jest dzielny.
3. Wszystkim jest z zuchem dobrze.
4. Zuch stara się być coraz lepszy.
Obietnica: Obiecuję być dobrym zuchem I (II, III) gwiazdki.
„Aleksander Kamiński należał do instruktorów otwartych, którzy widzieli potrzebę gruntownych zmian w ZHP, dysponował odpowiednią wiedzą i doświadczeniem. I choć pierwszą gromadę Krasnoludków zorganizowała w 1914 roku Olga Małkowska, wzorując się na brytyjskich wilczętach, dopiero Aleksander Kamiński znalazł odpowiednie rozwiązania metodyczne i uczynił z ruchu zuchowego poważną gałąź działalności harcerstwa."[4]
cz.3 Najdroższa Rzeczpospolita!
Ruch zuchowy w Polsce rozwijał się coraz prężniej. Z roku na rok wzrastała liczba gromad i w ten sposób pod koniec 1934 roku ruch zuchowy mógł pochwalić się 35000 dziećmi skupionymi w 1209 gromadach! Założenia wychowawcze wypracowane przez polskich instruktorów zuchowych zyskiwały coraz większe uznanie za granicą. Podczas odbywającego się w 1934 roku w Brennej Międzynarodowego Kursu Zuchowego cudzoziemcy po raz pierwszy zapoznali się „z nowymi pomysłami w zakresie pracy zuchowej w Polsce. Oryginalna metoda zuchowa różniła się od wzorów wilczęcych stosowanych w Anglii."[1] Intensywny rozwój zuchowej gałęzi harcerstwa był wzorem dla odradzających się dziecięcych organizacji w innych krajach europejskich.
Historia ruchu zuchowego cz.3
"Najdroższa Rzeczpospolita!"
Do roku 1937 działająca w Nierodzimiu szkoła instruktorów zuchowych wychowała kilkuset zuchmistrzów. W tym czasie by zaspokoić rosnący głód wiedzy drużynowych, wydziały zuchowe przy komendach chorągwi zaczęły wydawać „Wici Zuchowe" - informatory, w których oprócz rozkazów z mianowaniem instruktorów, rejestracjami gromad, znaleźć było można „materiały do gawęd, zabaw i gier zuchowych, do zdobywania sprawności oraz pomysły obrzędów, piosenki i pląsy zuchowe."[2] W wielu pismach harcerskich ukazywały się dodatki zuchowe. I tak w czasopiśmie „Skaut" był „Leśny Duszek", w „Na Tropie" drukowano dodatek dla wodzów pod nazwą „Na tropie zuchów", a od 1937 roku połączono wszystkie dotychczas wydawane materiały metodyczne w samodzielne pismo „Zuch" pod redakcją Zarządu Oddziału Lwowskiego ZHP.
Cofnijmy się jeszcze wstecz do roku 1935, bo właśnie wtedy ukazał się „Krąg Rady" Aleksandra Kamińskiego, trzecia część tzw. trylogii zuchmistrzowskiej. Książka będąca esejem na temat założeń metodyki i idei zuchowej była jednocześnie podstawowym źródłem wiedzy dla każdego początkującego wodza gromady.
W latach trzydziestych „harcerstwo stało się najpotężniejszą polską organizacją młodzieży, której wpływ coraz silniej zaznaczał się w życiu społeczeństw i to nie tylko liczbowo, ale przede wszystkim dzięki wszechstronności pracy wychowawczej."[3]
Na uwagę zasługuje odbywająca się w 1938 roku Międzynarodowa Konferencja Instruktorów Wilczęcych w Gilwell Park (Anglia), w której wzięło udział dziesięciu polskich delegatów. Aleksander Kamiński przewodnicząc zespołowi instruktorów zuchowych opracował kilka referatów i przygotował film obrazujący pracę polskich zuchów. Przygotował też w języku angielskim książkę pod tytułem „Zuchy - Polish Wolff Cubs" będącą streszczeniem poprzednio wydanej w Polsce „Książki wodza zuchów". Prezentacja dorobku polskiego ruchu zuchowego spotkała się po raz kolejny z wielkim zainteresowaniem uczestników konferencji.
Tymczasem wojna zbliżała się nieuchronnie. Harcerskie lato 1939 roku przebiegało pod znakiem wyczekiwania i niepokoju. Ze względu na ciężka sytuację polityczną utrudnione było organizowanie obozów, dlatego też kandydaci na przyszłych komendantów obozów i kolonii już od kwietnia szkoleni byli do pełnienia swych funkcji. Latem Główne Kwatery harcerek i harcerzy opublikowały specjalne wytyczne dotyczące organizacji obozów. „Było już jasne, że zbliża się wojna. Harcerstwo przygotowywało się do swojej nowej służby."[4]
„Harcerze! Obejmujecie służbę pogotowia harcerskiego...Każdy staje na wyznaczonym stanowisku. Macie zużyć te umiejętności, które zdobywaliście przez wiele lat harcerskiego życia i harcerskich ćwiczeń(...) Wierzę, że godnie będziecie kontynuować polskie tradycje skautowskiej służby, w której poprzednicy Wasi żadnego trudu ani nawet życia nie szczędzili."[5] To fragment rozkazu naczelnictwa ZHP wydanego 2 września 1939 roku do młodzieży harcerskiej. Już w pierwszych dniach wojny zamordowano w Gdańsku namiestnika zuchowego, Jana Ożdżyńskiego. Wielu wybitnych zuchmistrzów wywieziono i zgładzono w obozach koncentracyjnych. II wojna światowa przerwała wciąż intensywny rozwój i pracę instruktorów na rzecz ruchu zuchowego. Powołani do służby, harcerki i harcerze walczyli z okupantem przelewając swoją krew zarówno w kraju jak i za granicą. Zuchy, które jeszcze przed wybuchem wojny przeszły do drużyn harcerskich mogły wstąpić do „Zawiszy" - ruchu chłopięcego, który miał wychowywać przez walkę. Atmosferę „Zawiszy" powstałej pod koniec 1942 roku kształtowała bogata harcerska obrzędowość, służba pomocnicza, a także gra będąca podstawową treścią programu. Tak dobiegła końca pierwsza młodość ruchu zuchowego.[6]