PROZA STANISŁAWA DYGATA
Dygat Stanisław (1914-1978), polski prozaik, dramaturg, felietonista.
Bohaterem twórczości Dygata jest z reguły inteligent-indywidualista zagubiony w świecie, sceptyczny i ironiczny, walczący z krępującymi go więzami i konwenansami środowiskowymi oraz tradycjonalnymi stereotypami patriotycznymi i historycznymi, uciekający przed zatomizowanym światem powojennym, zwłaszcza w powieściach: Jezioro Bodeńskie (1946), Pożegnania (1948, ekranizacja 1958), Podróż (1958), Disneyland (1965), Dworzec w Monachium (1973).
Felietony i opowiadania, m.in. w zbiorach Pola Elizejskie (1949), Różowy kajecik (1958), Rozmyślania przy goleniu (1959).
PROZA TADEUSZA KONWICKIEGO
Konwicki Tadeusz (1926-), polski prozaik. Początkowo publicystyka i proza w duchu tzw. socrealizmu, tendencyjnie polityczna: Przy budowie (1950), Władza (1954). Nurt historyczno-rozrachunkowy z wojenną przeszłością oraz rzeczywistością społeczno-polityczną po wojnie, nierzadko w formie metaforyczno-groteskowej, w powieściach: Sennik współczesny (1963), Wniebowstąpienie (1967), Nic albo nic (1971), Kompleks polski (1977), Mała apokalipsa (1979). Romans Bohiń (1987).
Proza nawiązująca do wątków autobiograficznych, szczególnie z okresu dzieciństwa, pełna refleksji o dramatycznych losach ludzkich: Dziura w niebie (1959), Zwierzoczłekoupiór (1969), Kronika wypadków miłosnych (1974), Kalendarz i klepsydra (1976), Nowy świat i okolice (1986). Wybór scenariuszy filmowych pt. Ostatni dzień lata (1971).
W powieściach powraca ustawicznie do problematyki okupacyjnej. Wojna zaciążyła na osobowości jego bohaterów, deformując ich psychikę i determinując postawy życiowe.
Jeden z pisarzy, którzy odcisnęli najtrwalsze piętno na literaturze i kulturze Polski powojennej, uznawany za wyraziciela dążeń, postaw, nadziei i wściekłości kilku pokoleń.
Początkowy okres jego pisarstwa (1948-1956) stał pod znakiem tendencyjności, służącej zarówno obrachunkowi z przeszłością - np. partyzancką, deheroizowaną w powieści ROJSTY (powst. 1948; prwdr. 1956) - jak i włączeniu się w komunistyczną ideologię.
Z OBLĘŻONEGO MIASTA (1956), w której pisarz oddzielił kwestię obowiązku solidaryzowania się z pokrzywdzonymi od posłuszeństwa partii. W powieści tej po raz pierwszy pojawia się też obraz wileńskiej krainy jako przestrzeni ucieczki ze współczesności, przestrzeni, gdzie podstawowe dla życia ludzkiego relacje wobec drugiego człowieka i wobec przyrody miały charakter arkadyjski.
Utwory ewokowały wileńszczyznę jako krainę dojrzewania, przestrzeń, w której dokonało się wtajemniczenie w sens życia, poznanie miłości i śmierci, w której narodziło się uczucie i w której nastąpiło pojednanie z istnieniem, faustowska akceptacja trwania. Portretowanie współczesności, jałowego obszaru i wytrawionego czasu najsilniej dochodzi do głosu w cyklu powieści psychologicznych, do których należą: SENNIK WSPÓŁCZESNY (1963), WNIEBOWSTĄPIENIE (1967) i NIC ALBO NIC (1971). Wspólna im jest analiza społecznej pamięci, w której spoczywają wojenne i stalinowskie zło, a także konstrukcja bohatera, który najpierw nie może pogodzić się ze swoją tożsamością, gdyż na jej dnie leży wina, potem zaś nie może owej tożsamości ustalić, gdyż na drodze do niej stoi brak związku między własną osobą i otaczającą go teraźniejszością. Teraźniejszość ta to wizja kraju policyjnego, w którym społeczeństwo, poddawane stałej inwigilacji, traci z wolna swoje kontury i rozpada się w bezkształtną masę.
MAŁA APOKALIPSA (1979) Były to powieści-przestrogi, utwory utrzymane w tonacji groteski politycznej, ukazujące społeczeństwo na granicy rozpadu powodowanego rozmyciem kluczowych pojęć (wolności, patriotyzmu, zdrady, niewoli).
NIC ALBO NIC należących do pisania niezobowiązującego, nie zaangażowanego ani w politykę, ani w literaturę, nie dającego się odczytywać ani fikcyjnie, ani prawdziwościowo, niejednolitych pod względem gatunkowym i estetycznym. Wchodzące w skład tego cyklu utwory to zapisy, obejmujące dziennikowe notki i eseistyczne wstawki, fragmenty utworów literackich i towarzyskie niedyskrecje.
O randze Konwickiego w powojennej literaturze polskiej decyduje umiejętność przechodzenia od dystansu do zaangażowania w sprawy społeczności, a także zdolność wynajdywania form literackich, które wyrażając stan społecznego rozproszenia, sugerowały zarazem drogi odnowienia znaczeń i wartości.