Istota ryzyka kredytowego banku i jego konsekwencje
Ryzyko towarzyszące działalności gospodarczej utożsamiane jest z niepewnością, zagrożeniem nie osiągnięcia zamierzonych celów. Według V. Joga i C. Suczyńskiego „Ryzyko czy też niepewność charakteryzuje sytuację, w której przychody z tytułu danej inwestycji nie są z góry przewidziane z absolutną pewnością, tym niemniej można określić zestaw alternatywnych wielkości tych przychodów oraz odpowiadające im prawdopodobieństwo ich uzyskania”. Wynika to z faktu, iż w działalności ekonomicznej nie można uniknąć ryzyka, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się całkowitą, kompletną informacją oraz nie zawsze trafnie można przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń. Nie można również wykluczyć celowych bądź nieświadomych zafałszowań w informacjach oraz ich interpretacji.
Specyfika działalności banków jako pośredników finansowych, łączących podmioty dysponujące nadwyżkami środków finansowych, z podmiotami odczuwającymi niedobory finansowe, jest obarczona szczególnym ryzykiem. Sam fakt obrotu cudzymi środkami pieniężnymi powoduje ryzyko i nakłada na bank dużą odpowiedzialność. Odbicie ryzyka banku, obrazuje między innymi struktura jego bilansu. Bank bowiem angażuje środki własne akcjonariuszy i udziałowców oraz przyjęte depozyty i lokaty od klientów oraz innych banków i instytucji (pasywa)- w działalność kredytową, inwestuje w papiery wartościowe (aktywa).
Rozmiar ryzyka występującego w działalności bankowej zależny jest od wielu oddziałujących na siebie czynników, wśród których można wyróżnić dwie grupy.
Pierwsze z nich tkwią w samej instytucji bankowej - wewnętrzne (endogeniczne); można do nich zaliczyć poziom organizacji i zarządzania, technologii, kwalifikacje kadry, kondycję ekonomiczną banku.
Drugie zaś mają charakter zewnętrznych czynników (egzogeniczne), spośród których należałoby wyróżnić takie jak: uwarunkowania polityczno-prawne, ekonomiczne, technologiczne oraz socjo- kulturalne determinujące ogół działalności gospodarczej, a także procesy dokonujące się na współczesnych rynkach finansowych, takie jak:
Procesy koncentracji polegającej na fuzjach i przejęciach przedsiębiorstw oraz tworzeniu wielkich międzynarodowych korporacji;
Procesy internalizacji polegającej na umiędzynarodawianiu stosunków gospodarczych w tym stosunków finansowych poprzez umiędzynarodowienie własności bądź transakcji;
Procesy globalizacji rozumianej w sensie ekonomicznym jako przenoszenie zjawisk i skutków działań gospodarczych podejmowanych w jednym państwie bądź regionie świata na inne państwa bądź regiony świata.
Umiędzynarodowienie rynków finansowych, rozwój procesów koncentracji, internalizacji oraz globalizacji były możliwe dzięki liberalizacji rynków finansowych, czyli znoszeniu barier w ich funkcjonowaniu, integracji ekonomicznej gospodarek, postępowi informatyki i telekomunikacji, zmianom struktury klientów oraz rozwojowi nowych transakcji bankowych.
W efekcie procesy te przyczyniły się do wzrostu konkurencji, niepewności działania oraz szczególnej intensyfikacji ryzyka w działalności bankowej.
Ryzyko bankowe jest zagadnieniem złożonym, obejmującym różne płaszczyzny funkcjonowania przedsiębiorstwa bankowego. Stąd też klasyfikacja tego ryzyka może przebiegać na wielu różnych płaszczyznach. G. Borys oraz Z. Zawadzka klasyfikują ryzyko bankowe w zależności od przyjętego horyzontu czasowego analizy na ryzyko strategiczne oraz ryzyko operacyjne. Systematykę ryzyk bankowych prezentuje rysunek 4.
Ryzyko strategiczne wynika z wielkości i struktury kapitału, związane jest również ze strukturą właścicieli i zarządu. Ryzyko związane ze strukturą właścicieli dotyczy wyposażenia banku w kapitał niezbędny do sprawnego funkcjonowania tej instytucji. Ryzyko związane ze sferą zarządzania jest bardziej złożone i wynika z szeregu kluczowych decyzji podejmowanych przez zarząd.
Ryzyka strategiczne znajdują odzwierciedlenie w działalności operacyjnej, są ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie zależne. Zagrożenie strategiczne wpłynie na działalność operacyjną banku i odwrotnie wyniki operacyjne osiągnięte w danym roku mogą wpływać na decyzje o charakterze strategicznym.
Rysunek 4
Systematyka ryzyk bankowych
Ryzyka operacyjne można podzielić na ryzyka finansowe i przedsiębiorstwa bankowego. Ryzyka finansowe obejmują ryzyka strat i ryzyka cenowe.
Ryzyka strat to ostateczne, jak również częściowe straty związane z odsetkami i spłatami w ramach uzgodnionych warunków odstąpienia kapitału. Natomiast ryzyka cenowe obejmują:
ryzyka zmiany stopy procentowej, czyli niebezpieczeństwo negatywnego wpływu zmian rynkowej stopy procentowej na sytuację banku;
ryzyka związane z wymianą walut , to niebezpieczeństwo niekorzystnych zmian kursu waluty krajowej do kursu walut zagranicznych;
inne ryzyka cenowe związane z ryzykiem spadku kursu akcji, pogorszeniem się indeksu giełdowego, spadku cen metali szlachetnych na giełdach światowych oraz ryzyka cenowe z tytułu transakcji pozabilansowych np. operacje swapowe.
Ryzyka przedsiębiorstwa bankowego w odróżnieniu od ryzyk finansowych charakterystycznych dla instytucji bankowych, występują również w innych przedsiębiorstwach, związane są ze zgodnością współdziałania czynników osobowych i rzeczowych. Wśród nich wyróżnia się ryzyka realizacyjne i kosztowe.
Ryzyka realizacyjne wynikają głównie z błędów bądź nieefektywnego współdziałania czynników.
Ryzyka kosztowe związane są z podziałem kosztów na:
pierwotne-odnoszą się do długookresowego kształtowania się kosztów;
pochodne, które są odpowiedzialne za spadek dochodów banku. Wystąpienie innych rodzajów ryzyk powodujących spadek dochodów banku uruchamia konieczność redukcji kosztów. Ryzyko to ma charakter czasowy, odnosi się do krótkiego okresu.
Kolejną płaszczyzną klasyfikacji ryzyka bankowego jest płaszczyzna skutków, która obejmuje ryzyka wynikowe oraz płynności.
Ryzyka wyniku to niebezpieczeństwo nieosiągnięcia planowanego wyniku finansowego. Jest ono następstwem wystąpienia wcześniej omówionych ryzyk, które mogą być spowodowane np. niewypłacalnością dłużnika, niekorzystną stopą procentową czy kursem walutowym.
Ryzyko płynności wiąże się ze zdolnością banku do sprostania w odpowiednim czasie i bez dodatkowych obciążeń , zobowiązaniom wobec klientów i innych podmiotów, z którymi jest w kontakcie w trakcie rozwijania swej aktywności.
Pomiędzy ryzykiem wyniku a ryzykiem płynności następują wzajemne relacje. Wystąpienie ryzyk wyniku na większą skalę może doprowadzić do utraty płynności lub bankructwa banku.
Najbardziej charakterystycznym rodzajem ryzyka bankowego jest ryzyko kredytowe. Związane jest ono bezpośrednio z działalnością kredytową , stanowiącą podstawową funkcję ekonomiczną banków. Ustawa „Prawo bankowe” stanowi, że udzielanie kredytów jest zaliczane do podstawowej działalności banków i wchodzi w zakres ich operacji czynnych. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w strukturze przychodów banków operacyjnych, co przedstawia tabela.
Tabela
Struktura przychodów banków operacyjnych w Polsce w latach 1998-2000
LATA
PRZYCHODY |
1998 |
1999 |
2000 |
|
Udział w % |
||
Przychody z działalności bankowej |
94,0 |
93,1 |
91,8 |
Przychody z tytułu odsetek |
63,2 |
49,5 |
50,9 |
W tym kredytowych |
34,5 |
28,6 |
29,5 |
-od instytucji finansowych |
7,4 |
6,1 |
8,3 |
-od klientów |
33,0 |
25,9 |
27,4 |
-od sektora budżetowego |
1,5 |
2,7 |
2,0 |
-od papierów wartościowych |
18,4 |
12,9 |
11,2 |
-pozostałe |
2,9 |
1,9 |
1,8 |
Przychody z tytułu prowizji |
5,7 |
6,6 |
6,2 |
Przychody z akcji, udziałów i innych papierów wartościowych |
0,7 |
1,4 |
0,4 |
Przychody z operacji finansowych i wymiany walut |
24,4 |
35,6 |
34,3 |
Pozostałe przychody operacyjne |
1,0 |
1,1 |
1,1 |
Przychody z rozwiązanych rezerw i zmniejszenia dotyczące aktualizacji wartości |
5,0 |
5,8 |
7,1 |
Ogółem |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
Jak wynika z tabeli dla większości banków odsetki kredytowe są jednym z podstawowych źródeł ich przychodów. Udział odsetek od kredytów w ogólnej wartości przychodów banków odpowiednio kształtował się w badanym okresie na poziomie od 28,6 % w roku 1999 do 34,5 % w roku 1998.
Ryzyko kredytowe oznacza prawdopodobieństwo powstania sytuacji, w której klient banku nie spłaca w terminie podjętych zobowiązań w całości lub części wraz z odsetkami i prowizjami.
Ryzyko kredytowe dotyczy wszystkich aktywów bilansowych, do których bank ma tytuł prawny oraz pozycji pozabilansowych. Ryzyko kredytowe obejmuje następujący zakres działalności banku:
udzielone kredyty,
przyznane, a nie pobrane kredyty,
gwarancje i akcepty bankowe,
akredytywy,
lokaty międzybankowe,
instrumenty rynku kapitałowego.
Ryzyko kredytowe w zależności od elementów bilansu dzieli się na ryzyko aktywne i ryzyko pasywne. Podział ten przedstawia związek z klasyfikacją operacji bankowych na:
operacje pasywne (bierne)- polegające na gromadzeniu wkładów i emitowaniu papierów wartościowych,
operacje aktywne (czynne)- polegają na wykorzystaniu zgromadzonych środków do udzielania kredytów i lokowania ich w korzystnych przedsięwzięciach.
Podział ryzyka kredytowego przedstawia rysunek .
Aktywne ryzyko kredytowe stanowi zagrożenie niespłacenia przez kredytobiorcę płatności kredytowych (rat kapitałowych i odsetek) w terminie i wysokości określonej w umowie kredytowej. Ryzyko to jest w znacznej mierze kształtowane przez bank, jakkolwiek duża część tego ryzyka ma charakter zewnętrzny i nie daje się w pełni kontrolować.
Pasywne ryzyko kredytowe związane jest z pozyskiwanymi przez bank środkami pieniężnymi od ludności, przedsiębiorstw (depozyty), banku centralnego (kredyt refinansowy) lub z emisją papierów wartościowych. Ryzyko to występuje w przypadku, gdy bank pozyskał środki na niekorzystnych warunkach bądź też następuje wycofanie depozytów przed umownie ustalonym terminem.
Rysunek 5
Podstawowy podział ryzyka kredytowego
Pojedyncze ryzyka określają wysokość możliwej straty oraz prawdopodobieństwo jej wystąpienia podczas realizowania aktywnej bądź pasywnej operacji bankowej. Natomiast ryzyka łączne są zagregowanymi wartościami poszczególnych ryzyk.
Pojedyncze ryzyko kredytowe można również rozpatrywać w aspekcie czasu i dotyczyć ono będzie: momentu udzielania kredytu oraz trwania umowy kredytowej.
Biorąc pod uwagę natężenie ryzyka kredytowego należy wyróżnić ryzyko ostre oraz utajone. Ryzyko ostre oznacza sytuację, gdy powstają uzasadnione wątpliwości, czy bank odzyska bez straty swoje należności od kredytobiorcy. Ryzyko utajone to sytuacja w której prawdopodobieństwo niezgodnego z oczekiwaniami złego rozwoju sytuacji kredytobiorcy jest niższe niż prawdopodobieństwo sytuacji dobrej. Ryzyko ostre występuje zawsze w pojedynczym zaangażowaniu kredytowym, natomiast o ryzyku utajonym mówi się z reguły tylko w odniesieniu do całkowitego stanu należności.
Przechodząc do bardziej szczegółowych klasyfikacji ryzyka kredytowego można wyodrębnić jego podział na:
ryzyko wypłacalności (straty) wiąże się z niepewnością co do przyszłego rozwoju przedsiębiorstwa i obejmuje niebezpieczeństwo nieuregulowania w całości lub części zobowiązania kredytowego,
ryzyko zabezpieczenia określa niebezpieczeństwo, które wynika z samego zabezpieczenia przyjętego w celu ograniczenia tego ryzyka,
ryzyko zmiany stopy procentowej dotyczy ryzyka, że w okresie spłaty kredytu rozpiętość między rynkową stopa procentową a stopą procentową uzgodnioną dla kredytu zmniejsza się, bądź nawet procent rynkowy wzrasta powyżej uzgodnionej stopy procentowej (dotyczy kredytów o stałym oprocentowaniu),
ryzyko wartości pieniądza odnosi się do niebezpieczeństwa, że realna wartość zwróconego kredytu zmniejszy się wskutek inflacji,
ryzyko kursu walutowego- uwzględnia niebezpieczeństwo, że wartość spłaconego kredytu zmniejszy się z powodu zmian kursu walutowego (dotyczy kredytów dewizowych),
ryzyko płynności wiąże się z niebezpieczeństwem spłaty kredytu niezgodnie z przewidywanym w umowie terminem tzn. niedopasowania terminów zapadalności i wymagalności aktywów i pasywów.
Wśród przyczyn tkwiących w intensywności ryzyka kredytowego wymienia się:
generalny wzrost ryzyka finansowego w gospodarce wynikającego ze zmniejszenia udziału kapitału własnego w finansowaniu inwestycji,
rosnące zapotrzebowanie na kredyt ze strony małych i średnich przedsiębiorstw o nieugruntowanej pozycji finansowej,
szybkie zmiany w otoczeniu powodujące konieczność szybkich, kosztownych dostosowań podmiotów gospodarczych do tych zmian,
wzrost liczby bankrutujących przedsiębiorstw w wyniku zwiększenia liczby firm powstałych w celu uzyskania w krótkim czasie wysokich dochodów, realizujących swoje cele poprzez środki spekulacyjne bądź niezgodne z prawem,
rosnące ryzyko w obrotach z zagranicą związanych ze wzrostem państw znacznie zadłużonych, narażonych na wysoką inflację i częste wahania kursów walutowych.
Ryzyko praktycznie jest nie do uniknięcia w działalności kredytowej. Towarzyszy ono bankom przez cały okres ich funkcjonowania. Zwłaszcza obecnie jest ono duże, jego źródła i skutki mają zróżnicowany i wieloaspektowy charakter. Trudności w działalności kredytowej mają znaczny wpływ na kondycję całego banku. Zaburzenia w regulowaniu zobowiązań wobec banku powodują bowiem zmiany przewidywanych wpływów środków pieniężnych. W razie poważniejszych problemów prowadzą one do konieczności restrukturyzacji przyszłych spłat kredytu, tworzenia rezerw celowych na kredyt, które wchodzą w ciężar kosztów, a w sytuacji krańcowej do spisania kredytu na straty. Wysoki poziom zagrożonych kredytów pogarsza płynność banku ( poprzez konieczność zmiany należności krótkookresowych na długookresowe).
Ryzyko kredytowe wiąże się nie tylko z ryzykiem dla pojedynczego banku lecz może również stanowić ryzyko dla całego sektora bankowego. Jak wynika z analizy przyczyn kryzysów bankowych, które miały miejsce m.in. w USA , krajach skandynawskich czy Japonii były one następstwem niewypłacalności dłużników banku na większą skalę.
Graficzne przedstawienie konsekwencji ryzyka kredytowego obrazuje rysunek 6.
Rysunek 6
Konsekwencje ryzyka kredytowego
Nadwerężenie reputacji banku podważa zaufanie podmiotów utrzymujących depozyty w tej instytucji a w perspektywie może podnieść koszty działania poprzez konieczność zaoferowania wyższego oprocentowania. Mogą również zdarzyć się okoliczności w których wycofywanie środków przez deponentów spowoduje utratę płynności czy w skrajnym przypadku będzie prowadzić do niewypłacalności i bankructwa banku.
Reasumując ryzyko kredytowe ma istotne znaczenie dla sukcesu działalności i funkcjonowania banku ponieważ kredyty stanowią jedno z głównych źródeł przychodów banków. Mogą stać się źródłem rozwoju banku, mogą wreszcie stanowić dla niego zagrożenie. Czynniki występowania ryzyka kredytowego mają zróżnicowany charakter i wielokierunkowy zakres oddziaływania. Należy jednak podkreślić, że o ile bankructwo przedsiębiorstwa przemysłowego, czy handlowego wywołuje negatywne skutki dla stosunkowo wąskiego kręgu podmiotów bądź osób, o tyle bankructwo banku ma wpływ na szerszą grupę społeczną. Perturbacje w systemie bankowym będące następstwem ryzyka kredytowego pojedynczego banku mogą spowodować zakłócenia w całym systemie gospodarczym.
Ryzyko kredytowe
Aktywne ryzyko kredytowe
Ryzyko łączne
Ryzyko pojedynczej transakcji
Ryzyko pojedynczego kredytu
Pasywne ryzyko kredytowe
Ryzyko łącznego zaangażowania kredytu
(ryzyko łączne)
Ryzyko kredytowe
Możliwość utraty części bądź całości wartości kredytu
Nadwerężenie reputacji banku
Utrata płynności
Niewypłacalność i bankructwo
Wyszukiwarka