historia urbanistyki 2


1.3. Sztuka helladzka.

Sztuka helladzka rozwijała się na terenach Grecji lądowej od drugiej połowy III tysiąclecia p.n.e. do 1100 p.n.e., czyli podboju ziem Achajów przez Dorów. Termin sztuka helladzka został wprowadzony przez badaczy Waces^a i Charlesa Blegena. Ostatnia faza rozwoju sztuki helladzkiej. datowana od około 1600 p.n.e. często nazywana jest sztuką mykeńską. Najstarszymi ośrodkami rozw oju sztuki helladzkiej są osady odkryte w Zygouries, Prosymna, Lema: groby w Hiagos Kosmas, ceramika z Sejdo. DimmL Orchomemenos, Hagia Marina. Do najstarszych znalezisk należą wykonane z terakoty figurki postaci kobiet. Ich forma jest mocno zbliżona do figurek odnalezionych na wyspach cykladzkich, tzw. idoli. Są to figurki niewielkich rozmiarów o mocno uproszczonej formie.

Charakterystyczne dla kultury helladzkiej najwcześniejszego okresu są budowle na planie kola wznoszone z gliny na podbudowie z łupanego kamienia. Ceramika wypalana bez ozdób lub z prostymi ornamentami w kształcie plecionki, (w tym okresie na Cykladach wyrabiano naczynia z kamienia).

Najw iększy rozkwit kultury i sztuki helladzkiej rozpoczął się około 1600 p.n.e. Zbiega się w czasie z ekspansją Achajów na sąsiadujące z nimi tereny. Mykeńczycy podbili Knossos w połowie XV wiek p.n.e.. Najprawdopodobniej tam poznali pismo linearne B, które przystosowali do swoich potrzeb. Zatrudnili artystów kreteńskich. Sztuka tego okresu, mimo silnego wpływu sztuki kreteńskiej zachowała wiele cech indywidualnych.

Sztuka mykeóska to najpóźniejszy okres rozwoju sztuki hełladzkiej, datowany od 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e.. Czas trwania sztuki mykeńskiej został zakończony wraz z najazdem plemion doiyckich i podbój ziem zajmowanych przez Achajów.

Rozkwit sztuki mykeńskiej wiązany jest z ekspansją plemion achaj skich na sąsiednie wyspy. Zwłaszcza z podbojem Krety i szerszym poznaniem osiągnięć tamtejszych artystów. Najważniejszym elementem rozwoju było pobudowanie obronnych twierdz zwanych cytadelami. Były one ośrodkami władzy i centralnymi ośrodkami rozwoju sztuki.

• Założenia urbanistyczno - architektoniczne.

Do największych odkrytych zamków związanych z sztuką mykeńską należą twierdze w Mykenach, Pylos i Tirynsie. Były to położone najczęściej na pagórkach, otoczone potężnymi murami obronnymi warownie budowane na planie zbliżonym do prostokąta. Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na wieki XVI - XI p.n.e. Mury obronne staw iane były w konstrukcji murów cyklopowych.

Mur cyklopowy - mur skonstruowany z w ielkich; nie obrobionych kamieni dopasowanych do siebie w miarę możliwości. Luki między nimi wypełnione są ziemią oraz drobnymi kamieniami Dawniej - konstrukcja z okresu kultury egejskiej i mykeńskiej, zbudowana z potężnych bloków skalnych układanych poziomo. Ich powstanie przypisywano Cyklopom.

Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się mesaron,usytuowany na głównej osi założenia cytadeli. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko. Posadzki pomieszczeń wyłożone były kamiennymi płytami.

Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny w ewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkow e zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prow adziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się megaron, usytuow any na głównej osi założenia cytadeli. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko. Posadzki pomieszczeń reprezentacyjnych oraz megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami. Megaron ikr. uźyapoy - "duża izba") — w starożytności początkowo jednoizbowy, prostokątny• budynek użytkowany przez mężczy zn. Jego forma przypominała perystyL do którego wchodziło się przez kolumnowy przedsionek umieszczony na krótszej ścianie. Pośrodku izby umieszczano palenisko, nad który m znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu. W takiej formie znany był w V tysiącleciu p.n.e. Z czasem został przekształcony w reprezentacyjną część pałaców i ok 1400 p.n.e. - 1100 p.n.e.). Miał tylko jedno pomieszczenie podparte czterema kolumnami dymnik w dachu oraz otwarty przedsionek wa krótszym boku z dwoma kolumnami między ścianami z antami Ta budów i a najprawdopodobniej bvł pierwowzorem świątyni greckiej disnlos in antis. Czasami przed budynkiem umieszczano portyk Przez dodanie ściany przedniej z otworem drzw iowym można było utworzyć dodatkowe pomieszczenie poprzedzające główną izbę.

Ściany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione byty freskami wykonanymi w tej samej technice, co malowidła odkryte w Knossos. Podobna jest paleta barw i stroje kobiet, jednak tematyka jest inna. Sceny przedstawiają polowania, wymarsz oddziałów wojsk.

Na terenie cytadeli znajdowały się także wydzielone pomieszczenia dla królowej, łazienki, kapliczki, archiwa z tabliczkami, magazyny, pomieszczenia gospodarcze, i Do architektury sepulkralnej należą groby szybowe (odnalezione w Mykenach, XVI - XV wiek p.n.e.) zdobione stelami, groby przekryte pozornymi kopułami, częściowo wbudowane w zbocza gór. poprzedzone dłusim korytarzem (tzw. dromosem). zakończonym ozdobnym ponalem, np. grób Agamemnona zwany też skarbcem Ateusza,grób Klitajmestry)

• Rzeźba,

Rzeźbiarstwo mykeńskie nie należy do największych osiągnięć sztuki tego okresu. Najczęściej spotykane są małe figurki (od kilkunastu do około 70 cm) przedstawiające postacie kobiet (wyobrażenia mężczyzn i zwierząt należą do rzadkości). Przypominają one znaleziska kreteńskie. Największy rozwój rzeźby nastąpił około 1300 - 1200 p.n.e. Związany jest ze znaczną stylizacją i uproszczeniem kształtu. Wykopaliska w Keos odnalazły rzeźby kobiet o wysokości od L0 m do wielkości naturalnej.

Największy rozwój malarstwa nastąpił w okresie od ok. 1400 p.n.e. do 1200 p.n.e. Jak inne rodzaje sztuki, rozwijało się przede wszystkim poprzez wzorowanie na osiągnięciach artystów minojskich. Największe różnice zauważalne są w doborze tematyki. Największy udział w freskach miały sceny myśliwskie i wojenne. Freski zdobią ściany i niekiedy posadzki pomieszczeń władców w cytadelach mykeńskich. Podobnie jak inne dziedziny szmkL malarstw o uległo stylizacji związanej z usztywnieniem postaci podkreśleniem jej stateczności.

Klasycyzm to style architektoniczne starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Rozwijały się w okresie od VI wieku p.n.e. do co najmniej II wieku n.e. (włącznie). Charakteryzował się szerokim zastosowaniem symetrii i kolumn. Podstawowe porządki architektury klasycznej:

W okresie Odrodzenia architektura klasyczna została opisana w licznych rozprawach i stanowiła wzór dla wielu innych stylów architektonicznych dzisiaj.

I. Starożytna Grecja.

Sztuka starożytnej Grecji pcw stała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej, spow odowanym w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian. Jednak wTaz z podbojem rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Naicześciei ich dzieła bvłv kopiami znanych wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak w raz ze zmianami politycznymi skończyła się jej samodzielność. Czas trwania sztuki greckiej dzielony jest na następujące okresy rozwoju:

1.1. Okres archaiczny.

Sztuka starożytnej Grecji - okres archaiczny to najstarszy z trzech etapów rozwoju sztuki w rejonie basenu Morza Egejskiego. Początki sięgają najazdu Dorów na Peloponez w XII wieku p.n.e. i wiązanego z nim upadku kultury mykenskiei. Wydarzenia kończące ten pierwszy okres związane są z początkiem II wojny perskiej, a ściślej z bitwą pod Salaminą oraz zniszczeniem Aten w 480 p.n.e. Okres archaiczny dzielony jest umownie na cztery

mniejsze przedziały czasowe, które noszą nazwy:

1.1.1. Okres wieków ciemnych.

W okresie archaicznym zazwyczaj wyróżnia się okres zwany ciemnym, trwający do ok. 900 p.n.e., o którym niewiele wiadomo. Wraz z upadkiem głównych ośrodków administracji achajskiej nie budowano wtedy okazałych rezydencji i twierdz zdobionych malowidłami. Upadały warsztaty złotnicze i snycerskie. Znaleziska archeologiczne tego okresu to wyroby ceramiczne, których zdobnictwo początkowo kontynuuje wzory (kształt naczyń i dekoracje) inykeńskie (tzw. styl submykeński trwający do ok. 1050 p.n.e.) stopniowo je upraszczając do stylu zwanego protogeometrycznym. Zamiast spiral artyści stosowali linie faliste, koncentryczne półkola, trójkąty, romby, a później meandry i swastyki.

Założenia urbanistyczne tego okresu cechował brak architektury monumentalnej, jaka powstawała w okresie egejskim (np. cytadela w Mykenach). Znane sąjedynie pozostałości po dość skromnych budowlach. Przykładem typowej wioski z tego okresu jest Karfi (Kaiphi) na Krecie, założona w XE wieku p.n.e. Osada ma zwartą zabudowę, brukowane ulice oraz pozostałości po budynku, interpretow anym jako megaron pałacowy. Odkryto także okręg kultowy w formie dziedzińca otoczony murem. Około IX wieku p.n.e. powstała Smyma (dzisiejszy Izmir), w której zachow ały się ślady po owalnej budowli mieszkalnej o wymiarach 3x5 m - jednym z pierwszych domów, których stan pozwolił na rekonstrukcję.

Pozostałości większej budowli znaleziono w Leikandi na Eubei (1 połowa X wieku p.n.e.). Ma ona wymiary 10x4" m i wzniesiona była na planie prostokąta zakończonego apsydą. posiadała anty, w ewnętrzną kolumnadę oraz zewnętrzne podpory. W środku budowli odkryto trzy bogato wyposażone groby, a w obok budynku całe cmentarzysko. Być może budowla pierwotnie była pałacem, a później została przekształcona w herpon.

Anta - faedes in antisj pilaster kończąc? ścianę. uformowany i zdobiony zgodnie z porządkiem architektonicznym danej epoki.

Herom - grób herosa w starożytnej Grecji najczęściej w kształcie tolosu lub małej świątyni.

1.1.2 Okres wczesnoarchaiczny

Okres ten jest datowany na od IX do VIII.p.n.e. Związany jest z początkami stabilizacji. Z tego okresu zachowały się fundamenty świątyń i wykonane z terakoty* ich modele. Domy mieszkalne i świątynie powtarzały typ budynku zwany megaronem . Ten dom władcy mykeńskiego został zaadaptowany dla potrzeb domu bóstwa. Po usunięciu paleniska i zamknięciu dymnika, nieprzydatnego w świątyni, konieczne było opracowanie nowego sposobu oświetlenia pomieszczenia. Podniesiono płaski strop z desek przykrywający megaron, opierajac go na wąskich słupkach. Światło wchodziło do pomieszczenia przez szpaty pomiędzy nimi. Przesuzeń powstałą pod stropem wypełniono deskami lub płytami z terakoty w kształcie kwadratu. Wzór otrzymany z układu słupków został powtórzony na czołach belek stropowych stosowanych przy konstrukcji stropu w świątyniach o większych rozmiarach. Tak powstał fryz zwany tryglifonein. Był to początek, z którego w późniejszym Z tego okresu zachowały się fundamenty świątyń i wykonane z terakoty ich modele. Domy mieszkalne i świątynie powtarzały typ budynku zwany megaronem. Ten dom władcy mykeńskiego został zaadaptow any dla potrzeb domu bóstwa. Po usunięciu paleniska i zamknięciu dymnika, nieprzydatnego w świątyni konieczne było opracowanie now ego sposobu oświetlenia pomieszczenia. Podniesiono płaski strop z desek przykrywający megaron, opierajac go na wąskich słupkach. Światło w chodziło do pomieszczenia przez szpary pomiędzy nimi. Przestrzeń pow stałą pod stropem wypełniono deskami lub płytami z terakoty w kształcie kwadratu. Wzór otrzymany z układu słupków został powtórzony na czołach belek stropowych stosowanych przy konstrukcji stropu w świątyniach o większych czasie wykształciły się tryglify i metopy znane z porządku doryckiego.

Tryglif to prostokątna płyta stosow ana w starożytności w porządku doryckim. Była ona umieszczana między metopami we fryzie oraz na narożnikach budowli. Nazwa płyty wyw odzi się od zdobienia jej dwoma pionowy mi żłobieniami które dzieliły ją na trzy pola. Zew nętrzne pola miah' z boku dodatkowe półwcięcia (półelif i v. W przypadku pominięcia tych półwcieć (zdarzało się to w architekturze porenes ans owej} płytę określa się terminem dygłif Pod każdym tryglifem znajdowała się reguła (listew ka/ r sześcioma guttae (łezkami). Metopa - kwadratowa lub prostokątna płyta na fryzie w budowlach u starożytnej Grecji. Była ona zazwyczaj zdobiona płaskorzeźbą, ale zdarzały się też metopy gładkie. Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania r reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.

Architraw fepistyL nadsłupie) — głów ny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu Spoczywał on bezpośrednio na kolumnach. FF porządku doryckim miał formę prostej gładkiej belki{ w pozostałych jego płaszczyzna dzieliła się na trzy fasciae. z których najwyższa była najbardziej wysunięta. W mniej ścisły m znaczeniu architraw to profilow ane obramienie drzwi i okien.

Rzeźba to przede wszystkim małe figurki wotywne wykonane z gliny lub brązu. Charakterystyczną cechą tych ich jest ukształtowanie w tzw . tendencji odśrodkowej (ręce i nogi są wyraźnie oddzielone od tułowia). Powierzchnie figurek zdobione były wzorami geometrycznymi. W VIH wieku p.n.e. pojawiły się figurki wotywne wykonane z brązu i ołowiu.

Znaleziska archeologiczne ceramiki z tego okresu charakteryzują się geometry czną formą zdobień. Ornamenty rozmieszczone są w pasach, wzory wypełniają prawie całą powierzchnię ścian naczynia, podkreślając jego kształt. W tym czasie pojawiły się postacie ludzkie i zwierzęce w mocno uproszczonej, geometry cznej formie. Do najcenniejszych zabytków tego okresu należą tzw. wazy dipylońskie. Zostały odnalezione w pobliżu bramy Dipylon w Atenach. Są to wysokie, czasem nawet do ok. 2,0 m wysokości, naczynia, ustawiane jako nagrobki na ateńskim cmentarzu. Datowane są na lata 850 - 700p.n.e. Dekoracja wykonana na nich często nawiązuje do obrzędów pogrzebowych

1.1.2. Okres doji zaleso archaizmu.

Dominuje w nim styl zwany orientalizującym ukształtowany w VII w.pn.e. pod

wpływem twórczości artystów Bliskiego Wschodu i Egiptu. Jest to czas w

postępujący w dużvm tempie kolonizacji obszaru basenu Morza Śródziemnego.

Jednostki osiedleńcze lokowane były zwykle u podnóża wzniesienia, na którym dominowała zabudowa świątyń. W architekturze sakralnej wprowadzono

(pervstaza), w związku z tym fryz ze ścian zewnętrznych celli przemesiono na belkowanie znajdujące się powyżej niej. Pod koniec VII wieku p.n.e._wraz z upowszechnieniem kamienia jako budulca, świątynie przybierały coraz bardziej monumemaine rozmiary. Przez powtórzenie formy stosowanej wcześniej ukształtował się w rejonie półwyspu Peloponeskiego styl zwany porządkiem doryckim. W tym też okresie, w rejonie Attyki i Jonii pod wpływem budownictwa ludów Wschodu wykształcił się porządek joński. Świątynie greckie wznoszone z kamienia stawiano na kamiennej, trójstopniowej podbudowie kryto je dwuspadowym dachem, fasadę zamykano ozdobnym tympanonem.

Cellą (w Rzymie;, naos (w Grecji/ - najw ażniejsze pomieszczenie w starożytnej świątyni, w którym stal posąg bóstwa. W większych świątyniach był dzielony• na trzy nawy i poprzedzony portykiem fpronaoseny. W jego tylnej części symetrycznie do pronaosu znajdował się często opistodomos. a pomiędzy opistodomosem a naosem bywał umieszczany adyton.

Rumy staro/ytncgo miasta na Wyspie Delos, o powierzchni 4 km2. W rzeźbie, pod wpływem starożytnego Wschodu, postać ludzka kształtowana była w formie zwartej bryły. Najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziew czyny 1 Postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą)* zazwyczaj z uśmiechem na twarzy. Według niektórych archeologów ówcześni artyści uic potrafili wyrzeźbić poważnego wyrazu m arzy, Z końcem VII wieku p.n.e., wraz z rozwojem budownictwa sakralnego, pojawiała się rzeźba monumentalna. Do przykładów tego rodzaju twórczości należą posągi siedzących lwic przy drodze do świątyni Apołlma na wyspie Delos oraz sfinks wieńczący kolumne w Delfach.

W dekoracji wyrobów ceramicznych pojawiły się wielobarwne wyobrażenia fantastycznych zwierząt (sfinksów, gryfów, syren) oraz gatunków nie spotykanych w Grecji - panter, tygrysów. Do użytku weszła też nowa metoda zdobienia — rycie wzorów, w miejsce wcześniejszej dekoracji malarskiej. Najpiękniejsze wyroby pochodzą z Koryntu oraz warsztatów na wyspach Rodos, Naksos.

1.1.3. Okres późnego archaizmu.

Datowany jest na VI wiek p.n.e. - 480 p.n.e.. czyli do bitwy pod Salaminą. To czas rozwoju zapoczątkowanych wcześniej tendencji:

-próby pogodzenia w architekturze 3 zasadtrygligów obowiązujących w porządku doryckim z budowlami wznoszonymi z kamienia,

Podobnie w rozwiązaniach kompozycji płaskorzeźby zdobiącej budowle, nasilały się dążenia do osiągnięcia większej harmonii. Również dla scen przedstawianych na tympanonie. W porządku jońskim po raz pierwszy zastosowano zamiast tradycyjnych kolumn - kariatydy. W ośrodkach kultowych oprócz świątyń budowano skarbce, np. skarbiec Knidyjczyków. skarbiec Syfiiicz\ków. skarbiec Ateńczyków w Delfach.

W zabudowie miast wykształciła się agora, wokół której budowano najważniejsze budowie administracyjne i sakralne. Od V wieku p.n.e. agora została wzbogacona budowaną przynajmniej wzdłuż jednego z boków stoą. Rozwój budownictwa mieszkalnego przejawiał się w budowaniu domów wieloizbowych* na planie prostokąta. Był to także okres wykształcenia się typowych dla architektury greckiej budowli użyteczności publicznej, w tym dom prytanów - czyli pmanejon.

Delfy (grec. Sekęoi DelfoL łac. Delphi) - prastare miasto i świątynia grecka u stóp Parnasu, 13 km od Zatoki Korynckiej, na drodze z Tennopilów na Peloponez. Istniało niewątpliwie już w epoce mykeńskiej. Znał Delfy i czcił Homer, który nazywał je [ Pythó. Miasteczko Delfy większego znaczenia nie miało nigdy, a całą sławę zawdzięczało f wyroczni. Powstał tu cały okręg kultu, gdyż niemal wszystkie państew ka Grecji chciały na świętej ziemi Apollina mieć swoje świątynie. Ośrodkiem świętego okręgu była świątynia Apollina. odbudowana po pożarze z 548 p.n.e. roku za pieniądze Alkmeonidów% przy wydatnej pomocy faraona Amazisa. W roku 373 p.n.e. ponownie zniszczona przez trzęsienie ziemi i przez pożar, została odbudowana przez Amfiktionów.

W jednym z pomieszczeń świątyni stał stożkow aty blok marmuru, oznaczający środek ziemi, zwany Omphalos, czyli ..pępek ziemi", odnaleziony w roku 1915. Tu również biło święte źródło. Kassotis. obecnie wyschnięte. Mniejsze świątynie i pomniki były rozrzucone wzdłuż śwjętej drogi, która w formie litery Z przebiegała cały święty okręg, prowadząc do wielkiego teatru w północno-zachodniej jego stronie. O liczbie nagromadzonych tu z biegiem stuleci dziel sztuki świadczy podawana pizez Pliniusza liczba posągów, których za jego czasów miało bvć 3000.

Największym poważaniem cieszyły się Delfy w archaicznej Grecji kiedy kapłani delficcy. przy pomocy swej wyroczni (w której zasiadała Pytia) kierowali całym niemal życiem Greków.

Ostatni okres świetności Delf przypada na panowanie cesarzy Trajana i Hadriana (98—138 n.e.), którzy przez wskrzeszenie znaczenia wyroczni chcieli podnieść swój wpływ na greckim Wschodzie. Zwłaszcza Trajan. pod wpływem Plutarcha, który był kapłanem delfickim. bardzo wydatnie przyczynił się do upiększenia świętego okręgu. Później Delfy- powoli lecz stale upadały, pomimo wysiłków Neoplatoników . chętnie zwracających się do Delf po przepowiednie. Ostatecznie zamknął prastarą świątynię cesarz Teodozjusz I Wielki. Pracę nad odkopaniem Delf rozpoczął w 1892 rząd francuski.

Efez to jedno z 12 miast jońskich w Azji Mniejszej, założone najpraw dopodobniej w DC w. p.n.e., (według innych opinii historyków w XI i XIV wieku p.n.e. było ono stolicą hetyckiego królestwa Arzawa). Na terenie ruin objętych pracami archeologicznymi odkryto wiele obiektów, jeszcze niedostępnych dla zwiedzających.

Kompleks urbanistyczny w Efezie składa się m. i. z: Odeonu (teatru w pobliżu agory?, świątyni Deą Roma i Divus Juliusz, Prytanejonu. Drogi Kuretów będącej częścią świętej drogi wiodącej do Świątyni Artemidy, Świątyni Domicjana, Fontann Pollia i Trajana, Monumentu Memmiusa. Bramy Herkulesa, Świątyni Hadriana, latryn, Łaźni Scholastyki, (w sąsiedztwie łaźni obok Biblioteki Cełsusa odkryto miny budynku, który uznano za Dom publiczny). Świątyni Serapisa. Bramy Mazeusa i Mitridiusza, Agoiy handlowej, ulicy Marmurowej, wykładanej marmurowymi płytami odcinka Świętej Drogi, Wielkiego Teatru dla 24 tysięcy widzów, drogi Arkadiusza, prowadzącej od teatru w kierunku portu, stadionu (z I wieku o wymiarach 228,0 x 38,0 m z Gimnazjonem Yediusa). Term Variusa. domów na tarasach. należących do bogatszych mieszkańców Efezu.

Świątynia (zbudow ana w Efezie ok. 580 - 560 p.n.e. w stylu jońskim) była dla starożytnych jednym z siedmiu cudów świata. Znana pod nazwa Artemizjonu stanowiła największą ozdobę Efezu w Azji Mniejszej (obecnie Turcja). Była to olbrzymia (110 m na 55 m w rzucie pozioimm) świątynia, zbudowana przez króla Lidii Krezusa w połowie \T wieku p.n.e. Najprawdopodobniej stanęła na miejscu wcześniejszej budowli zniszczonej podczas najazdu Kinunęrów (zdaniem Pliniusza świątynia była dziewięć razy budowana i burzona). Jońska świątynia zastała zaprojektowana przez Chersifrona i Metagenesa z Knossos. Do jej budowy użyto doskonałej jakości marmuru i cedru libańskiego. Świątynia została zaprojektowana jako dipteros otoczony podwójną kolumnadą złożona^ z ośmiu kolumn przed elewacją frontową i tylną (tzw. oktastylos) oraz dwudziestu kolumn wzdłuż boków świątyni. Pozostałe kolumny, a było ich w sumie 12", umieszczono w pronaosie i wewnątrz świątyni. Kolumny o wysokości ok. 18,0 m miały średnicę w dolnej części 2,5 m. Zdobiły je w dolnej części płaskorzeźby. Rzeźby zdobiły także fryz i najprawdopodobniej tympanon oraz dach świątyni W* jej wnętrzu umieszczono cedrowy posąg Artemidy. Wśród rzeźbiarzy zaangażowanych do prac przy budowie należeli między innymi: Fidiasz, Polikłet. Kresilas. Ukończenie budowli zajęło 120 lat.

Świątynię chciał odbudować Aleksander Wielki. Mieszkańcy Efezu nie przyjęli jego warunku - umieszczenia w świątyni inskrypcji sławiących jego imię. Aleksander, mimo iż nie przyjęto od niego pieniędzy na pokrycie kosztów odbudowy, zlecił swojemu architektowi, Dejnokiatesowi, sporządzenie projektu świątyni. Koszt prac został sfinansowany ze składek mieszkańców Efezu i ze sprzedaży niektórych, niewykorzystanych przy odbudowie elementów spalonej świątyni. Odbudowa świątyni trwała od 334 p.n.e. do 260 p.n.e.. Budowla stanęła na fundamentach poprzedniej świątyni i miała identyczne z nią wymiary. Dodano nową krepidomę złożoną z 13 stopni. Przy odbudowie pracowali Skopas, który wykonał płaskorzeźby w dolnej części kolumn, Praksykles i Apeiłes.

Świątynia z IV wieku została zniszczona podczas najazdu Gotów w 262 r. i już nigdy jej me odbudowano. W roku 356 p.n.e. świątynię spalił szewc Herostrates, by zyskać rozgłos.

Stoa (2.r. ozoa) - w architekturze greckiej była to wolno stojąca. wydłużona hala kolumnowa, którą zamykała z tyłu ściana. nierzadko zdobiona malowidłami. Sroa były miejscem handlu, ale służriy też do odpoczynku lub wykonywania zadań administracyjnych. Ich podstawowym przeznaczeniem było zapewnienie mieszkańcom osłony przed deszczem i słońcem w miejscach publicznych. Stoa często obramowwały agorę i były stosowane w palestrach i gimnazjonach.

Palestra igr paląistra* - w starożytnej Grecji szkoła zapasów i boksu (od gr. pale - zapasyh Zazwyczaj wchodziła w skład gmmazjonu. Członkami paiestry byli wolni chłopcy i młodzieńcy. którzy ćwiczyli pod kierunkiem trenera

Gunnmjon /gr. yruracr/or gymnasiow - w starożytnej Grecji by i to zespół tylko częściowo krynch budowli które były przeznaczone do ćwiczeń fizycznych. Jego centralną część stanow ił kompleks bieżni, boisk i portyków. W gimnazjonie znajdow ały się palestra i stadion.

Ptytanejon - w starożytnej Grecji budowla będąca oficjalną siedzibą przewodniczącego ai chonłów (najwyższych urzędników w Atenach, który przewodniczył radzie ai eopagu i zajmował się najw ażniejszymi spraw ami ateńskiej polis/. Najczęściej budowana w pobliżu agory: Przy jmowano w nim tylko honorowych gości państwa oraz zasłużonych obywaieli Na terenie budynku palił się święty ogień. przenoszony przy zakładaniu nowej kolonii.

Rzeźba monumentalna to posągi kurosów i kor wykonywane z kamienia i brązu (techniką pustego odlewu). Kierunek dorycki koncentrował się na oddaniu muskulatury ciała, operował dużymi płaszczyznami. Kierunek joński to dbałość o oddanie szczegółów, np. fryzury, miękka linia modelunku. Połączenie tych dwóch tendencji miało miejsce w tzw. szkole attyckiej. Największym jej osiągnięciem było przełamanie zasady symetrii (rzeźba pasterza niosącego cielę - tzw. Moschoiorps) i frontalności (Jeździec z Rampin). Oprócz rzeźby monumentalnej pojawiły się też rzeźbione stelłe nagrobne. Pod koniec VI wieku p.n.e. rzeźba przestała być anonimowa. Na bazach posągów coraz częściej pojawiały się sygnatury artystów. Jednym z mistrzów był rzeźbiarz Antenor. twórca pomnika tyranobójców Hannodiosą i Ary stogej tona (rzeźba, wykonana w 510 p.n.e. została wwieziona przez Persów- z Aten, następnie odtworzona przez uczniów Antenora). Antenor w sposób nowatorski podszedł do kompozyc ji swojego pomnika. Postacie przedstawione są w ruchu, zróżnicowane są także głowy postaci, rzeźbiarz podkreślił różnicę wieku pomiędzy nimi.

Malarstwo tego okresu związane jest przede wszystkim z ceramiką. W VI wieku p.n.e. pojawiło się malarstwo czarnofigurowe oraz około 530 - 480 p.n.e. malarstwo czerwonofigurowe. Pod koniec \T wieku p.n.e. pojawiły się także najstarsze malowidła na Stellach nagrobnych. Polichromia nakładana była również na rzeźby wolno stojące i architektoniczne. Świadczą o tym między innymi znaleziska odkryte w tzw. gruzowisku perskim (na południe od Partenonu).

    1. Okres klasyczny.

Okres klasyczny w sztuce starożytnej Grecji to drugi z etapów, na które zazwyczaj dzieli się czas trwania i rozwoju sztuki na terenach zamieszkały ch przez ludy greckie, czyli na obszarach należących głównie do basenu Morza Egejskiego. Jako wydarzenie rozpoczynające ten okres przyjmow ana jest data bitwy pod Salaminą (480 p.n.e.) a wydarzenia kończące go wiązane są z datą śmierci Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e , po której nastajpił stopniowy podział jego imperium.

Ten przedział czasu umownie dzielony jest na trzy etapy, które noszą nazwy:

*okres wczesnoklasyczny

po II wojnie perskiej odbudową Aten

1.2.1. Okres wczesiioldąjwcaiy (480 - 445 p.n.e.).

Po bitwie pod Salaminą 480 p.n.e. duże znaczenie dla rozwoju sztuki miały greckie Ateny. Zwłaszcza w za czasów Peryklesa, który zapoczątkował rozbudowę Aten, a przede wszystkim Akropolu. Odbudową kierował Fidiasz, projektantami i wykonawcami budynków byli: Ikunos. Mnesiklcs i Kallikrates.

Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne budów ano na planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działką. Miejscem najważniejszym, wokół którego koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz agory w centrum miasta planowano agorę handlow ą.

W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (zbudow ana w 480 p.n.e.). świątynia Zeusa w Ąkragas (Agwni) na Sycylii (latach 460 - 450 p.n.e.) skarbiec Atenczyków w Delfach, zbudowany w formie templuin m antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami).

Olimpia - (gr. O^upiria Oiympia, w spółcześnie: Olimbia) to miasto w Grecji, na Peloponezie, w regionie Grecja Zachodnia. Mieszka w nim obecnie około 11 tysięcy osób. W starożytności było to duże założenie urbanisty czne, najsławniejsze miejsce kultu Zeusa. Tu odbyły się w 7?6 p.n.e. pierwsze odnotowane igrzyska.

U stóp wzgórza Kronosa nad Alfejosem i Kladeosem znajdowało się sanktuarium poświecone Zeusowi, wokół którego co 4 lata odbywały się panhelleńskie igrzyska, zwane od tego miejsca olimpijskimi. Powstanie tego sanktuarium ocenia się na rok ok. 1000 p.n.e. Świątynia Zeusa znajdowało się w prostokątnym 4 hektarowym świętym gaju zwanym Altis. Sanktuarium stopniowo rozbudowywano. Najważniejszą budowlą była ukończona w ok 456 p.n.e, świątynia Zeusa. Wewnątrz świątyni znajdował się jeden z tzw. siedmiu cudów świata - posąg Zeusa. Oprócz tego znajdował się tam szereg różnych budowli: pracownia Fidiasza. Leonidajon (hotel dla honorowych gości), świątynie: Hery i Filipa II Macedońskiego. Wokół sanktuarium powstawały obiekty sportowe:

Buleuterion - budynek budynek starożytnej Grecji opartu na planie prostokąta poprzedzony dziedzińcem z kolumnowymi gankami oraz portalem wejściowym w którym odbywały się zebrania rady Miał on układ amfiteatralny.

Olimpia, jako miejsce pogańskie, została z rozkazu Teodozjusza I Wielkiego, zamknięta w roku 390. a organizowania igrzysk zakazano w roku 393. Płomień olimpijski który płonie podczas nowożytnych igrzysk olimpijskich uzyskuje się zapalając go za pomocą promieni słonecznych, skupionych przez paraboliczne zwierciadło na stadionie w Olimpii. Stamtąd jes on przenoszony przez olimpijską sztafetę do miejsca rozgrywania igrzysk w danym roku. Stanowisko archeologiczne w Olimpii, rozpracowywane systematycznie od roku 1829, zostało wpisane na Listę światów ego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Do ważnych zabytków tego okresu należy świątynia Zeusa w Olimpii.

Została wzniesiona przez Libona z Elidy w latach 4-1-456 p.n.e. To budowla perypteralna w porządku doryckim. Miała 6 kolumn po stronie wschodniej i 13 w elewacjach bocznych oraz liczyła 20 m wysokości. Zewnętrzny wystrój został wykończony w 456 r. p.n.e. Do dzisiaj zachow ały się z niego jedynie fragmenty posągów i uszkodzone metopy, których było 12. Jest najstarszym przykładem przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona jest frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe postacie ulokowane są symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego nie przestrzega tych zasad.

Słynie ona jednak głównie z ostatniego dzieła Fidiasza - posągu Zeusa o wysokości 13 m. Bóg siedział na tronie, w lewej ręce trzymał Nike, prawą opierał na berle. Równie starannie jak posąg opracowany został tron z hebanu, dekorowany reliefami ze złota i kości słoniowej oraz barwną polichromią. Był on zaliczany do jednego z 7 cudów świata. Znamy go jedynie z podobizn na monetach.

Krepidoma - najniższa część budowli anty czny ch. Wykonywana w formie trzech stopni pełniącychfunkcję fundamentu. Najwyższy stopień nazyw ano stylobatem, zew nętrzną stronę fundamentu euthynetria, najniższy stopień często nazywano stereobatem

Skarbiec ateński. Delfy. Powstał celem upamiętnienia zwycięstwa w bitwie pod Maratonem. Stanowisko archeologiczne w Deltach na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

W rzeźbie, w latach poprzedzających dobę Perykiesa utrwaliły się zapoczątkowane wcześniej kierunki rozwoju sztuki, dążące do przedstawień postaci w sposób dynamiczny, ekspresyjny, w chwili poprzedzającej zdarzenie lub bezpośrednio po nim- frontalne, statyczne wyobrażenia postaci wypierane są przez rzeźby zbudowane zgodnie z zasadą kontrapostu. Posągi wykonywane były z dużą precyzją, miękką linią w opracowaniu detali, starannym oddaniem układu ciała, muskulatury, wyrazu twarzy czy układu szat. Pojawiło się też zapotrzebowanie na portret grecki. Powstaw ały syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków. Były to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów. Powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze.

Różnorodność zapewniła także udoskonalona przez Fidiasza technika chryzelefantynowa. która polegała na okładaniu drewnianych posągów płytkami ze złota - ubiór i kości słoniowej - ciało ukazywanych postaci bogów. Do wybitnych przedstawicieli tego okresu należy Myron z Eleuterai (tw órca rzeźby "Dyskobol", grupy "Atena i Marsjasz"). Uważany jest on za jednego z prekursorów realizmu w sztuce greckiej. W jego dziełach wyraźnie jest widoczna znakomita znajomość anatomii. Rzeźbiarz, przełamując staty czność archaicznych posągów, podkreślał muskulaturę ciała w łaściwą dla uchwyconego ruchu, zachowywał proporcje.

W malarstwie monumentalnym Polignot z Tazos wzbogacił dotychczas używ aną paletę barw (kolory: biały, czarny i czerwony) o kolor żółty oraz zastosował wielopłanowość w komponowaniu scen, próbując oddać w ten sposób perspektyw ę. Na jego obrazach postacie pierwszoplanowe umieszczone były w dolnym rzędzie, kolejne plany rozbudowywał w górnej części obrazu. Był twórcą takich kompozycji jak: Iliuperis. czyli Zburzenie Troi, Nejyja - Zejście Odyseusza do Hadesu. Twórczość Polignota znana jest z opisów literackich i pow stałych pod wpływem jego malarstwa dekoracji waz.

W ceramice kontynuowano malarstwo czerwonofigurow e w tzw. sty lu swobodnym, czerpiąc tematykę i technikę rozwiązań przestrzeni z malarstwa monumentalnego. Nadal stosow ano także świadomą archaizację w tzw. stylu surowym.

Okres klasyczny, czas Peryklesa (445-404)

Akropol ateński (gr. akropolis - górne miasto) to wapienne wzgórze o wysokości względnej 95 m. Ufortyfikowano je w czasach mykenskich. budując cytadelę. Później Akropol stal się miejscem kultu. Świątynie zbudowane w okresie archaicznym zostały zniszczone podczas wojen perskich. Peiykles zainicjow ał obudowę kompleksu, w tym następujących obiektów:

• Pinakoteka zbiór obrazów, dzieł sztuki, magazyn, skarbiec. Podczas odbudowy Akropolu, oprócz stosowanego wcześniej porządku doryckiego, zastosowano elementy porządku jońskiego. Po raz pierwszy na Akropolu, przy budowie Partenonu (44? - 432 p.n.e.) zastosowano cztery jońskie kolumny w pomieszczeniu zwanym opistodomos, Innym elementem jońskim był fryz ciągły, tzw. procesja panatejska. dekorująca ściany wewnątrz ęęlli. Krzywizny pionowe i poziome korygowały zniekształcenia pow stające przy oglądaniu budowli. Są to, stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości).

Podobne rozwiązania zastosowano w zbudowanej w latach (445 - 425 p.n.e.) świątyni poświęconej Atenie i Hefajstosowi, zwanej Tezejonem (od dekoracji metop ukazującej czyny Tezeusza). Przy budowie jońskiego Erechtejonu (421-406 p.n.e.) zastosowano w południowym porty ku kariatydy zamiast kolumn. Rozwiązanie tej świątyni złożonej z trzech połączonych ze sobą obiektów, rozplanowanych na terenie o zróżnicowanej wysokości, uw ażane jest za wzór doskonałości zastosowania porządku jońskiego. W doryckich Propylejach (437-432 p.n.e.) przy budowie wewnętrznej kolumnady zastosowano styl joński. W tym czasie powstał pierw szy kamienny teatr zwany teatrem Dionizosa.

Opistodwnęs - pomieszczenie w świątyni greckiej pełniące czasem funkcję skarbca. Znajdowało się na ty łach świątyni, z przodu otwarte z kolumnadą po bokach zamknięte dwiema ścianami zakończonymi pilastrami. Tworzyło jedną całość z świątynią.

Stylobat to górna powierzchnia kamiennej podstawy fkrepidomyy antycznych budowli (głów 'nie świątyń/ Dźwigał on całą konstrukcję budowli. W porządku doryekim bezpośrednie na nim stały kolumnv.

W płaskorzeźbie osiągnięto pełnię greckiej doskonałości wyrażającą się w podporządkowaniu szczegółów całości kompozycji. Szczegóły były wykonywane z dużą dbałością o detaL nawet od strony niewidocznej dla patrzącego. Rzeźby w tympanonie wykonano w ponadnaturalnej wielkości. Umożliwiało to dokładne poznanie ukazywanej historii.

Tematyka dekoracji nawiązywała do mitologii i miejscowej tradycji. Nowością zastosowaną przy budowie Partenonu było odchylenie postaci od głównej osi i zerwanie z tradycją umieszczania głównego bohatera w centrum sceny. W kompozycji fryzu wewnątrz świątyni zachowany jest charakterystyczny dla sztuki greckiej: rytm. harmonia, symetria. Została przełamana dotychczasowa zasada braku fizycznego kontaktu pomiędzy poszczególnymi postaciami. Wyraźniejsza jest ekspresja, ruch, ukazane są uczucia poszczególnych osób. W sposób realistyczny została ujęta budowa ciała.

Przy dekoracji Partenonu po raz pierwszy został zastosowany tzw. styl mokrych szat. Mojry na przyczółku wschodnim, obecne przy narodzinach Ateny zostały pokazane w szatach oblepiających ciało.

Inna technika została zastosowana przy wykonaniu reliefu zdobiącego Erechtejon. Użyto dwa rodzaje marmuru. W kolorze szarym - dla tła i białym - do wyrzeźbienia postaci. Dzięki temu uzyskano nowe efekty. Przy budowie balustrady ogradzającej świątynię Nike Bezskrzydtej - Apteros zastosowano dekorację, w której ukazano bogów w niespotykanych wcześniej pozach, wykonujących codziennych czynności, w nastrojach nieobcych śmiertelnikom.

Np. "N ike zawiązująca sandał" na balustradzie świątyni Apteros czy relief z ok. 460 p.n.e. "Atena melancholijna", ukazujący zamyśloną boginię z głową wspartą na włóczni. Tematem dekoracji świątyni Nike Bezskrzydłej była wojna stoczona z Persami - nawiązanie do ówczesnej historii. Relief pokazuje przygotowania do ofiary z okazji zwycięstwa i jej składanie. Rozwiązania zastosowane przy budowie Akropolu, zwłaszcza w rozwiązaniu fiyzów w Partenonie, Erechtejonie i świątyni Nike Apteros były naśladowane przez innych. Do wybitnych twórców rzeźby monumentalnej należeli Fidiasz i Połiklet. Największą sławą cieszył się Fidiasz. Był twórcą, który potrafił posługiwać się różnymi technikami. Jego dzieła to statyczne, pełne majestatu, monumentalne posągi bóstw. Cechuje je znakomite wyczucie proporcji i mistrzostwo wykonania. Jego dzieło - Zeus wykonany dla świątyni w Olimpie, zaliczony został do siedmiu cudów świata.

Połiklet z Argos, znany także z opracowania matematycznego kanonu ciała ludzkiego, przeszedł do historii jako twórca posągów atletów z brązu. Był twórcą nowego schematu kompozycji ciała ludzkiego. Jego rzeźby ukazuja^ postacie w pozycji tzw. kontrapostu. Takie asymetryczne komponowanie postaci pozwoliło Polikletowi na ekspozycję muskulatury w obciążonych partiach ciała i przeciwstawienie im zarysu mięśni w spoczynku. W posągach kobiecych Połiklet skrócił szaty do wysokości kolan oraz w posągach Amazonek obnażył piersi.

Styl mokrych szat stosowany był także w rzeźbie pełnej. Przykładem takiego ukazania postaci jest posąg lecącej Nike, odnaleziony w Olimpii. Nike wyrzeźbiona przez Pąjoniosa z Mende z ok. 420 p.n.e. przedstawia boginię odziana w szaty rozwiane wiatrem.

Rozwój rzeźby wpłynął na architekturę grobową. Stele nagrobne zdobione były wyidealizowanymi wizerunkami zmarłych. Xa grobach pod koniec V wiekup.n.e. staw małe świątynia wzorowane na architekturze sakralnej.

Malarstwo drugiej połowy V wieku p.n.e. zostało wzbogacone o nony sposób przygotowywania farb. polegający na mieszaniu barwników z żółtkiem jaj. Wprowadzenie techniki przypisywane jest Agatarchosowi z Samos, zn anemu też Skenosrafos. Malarz ten przygotowywał dekoracje malarskie dla Ajschylosa. Perspektywę osiągał przy pomocy ustawionych w kilku poziomach ekranami z przedstawieniami ńguralnymi. Postacie były rysowane przy uży ciu kreski. Ten sposób uzy skania perspektywy nazwano skenogra£ą. Apołlodoros z Aten zastosował światłocień, jego obrazy wykonane barwnymi plamami bez użycia tonów pośrednich, oglądane z oddalenia, stwarzały wrażenie trójwymiarowości Perspektywa uzyskana przy zastosowaniu tej techniki nazyw ana jest skiagrańa. W malarstwie pojawił się pejzaż. W dziełach Agatarcbosa pejzaż występuje symbolicznie, zaznaczony jednym, charakterystycznym elementem. W malarstwie Apollodorosa użyty jest jako tło do pokazania postaci. Trzech wielkich następców Apollodorosa rozwinęło i wzbogaciło skiagrafię. Byli to: Zeuksis z HerakleL Pairazjos z Efezu i Timantes z Kyntos. Tematyka malarstwa została wzbogacona o rodzajowe przedstawienia wątków mitologicznych, martwą naturę i erotyki. W malarstwie sceny i postacie przedstawiane są realistycznie. Biegłość techniki pozwala! nawet na iluzjonizm.

Przykładem łączenia różnych porządków architektonicznych jest zbudowana przez Iktinosa. w 420 p.n.e. świątynia Apollina w Bassai. Architekt użył kolumn w porządku doryckim - do kolumnady zewnętrznej* wewnątrz celli zastosował półkolumny jońskie wydzielające wnęki (zamiast tradycyjnie stosowanych naw bocznych) i jednej kolumny korynckiej oddzielającej adyton od pomieszczenia celli. Jest to najstarszy znany przykład zastosowania porządku korynckiego w architekturze starożytnej Grecji. Całości dopełnia fryz ciągły z przedstawieniami walk centaurów i Amazonek.

Adyton fgr. aóyjoy "niedostępny ") - "miejsce św ięte święty chukryta część starożytnego sanktuarium, świątyni, gaju św iętego lub groty, do której dostęp mieli wyłącznie kapłani i osob\ wybrane. Przechowyw ano w nim świętości. Zwykle mieściło też kidtowy posąg bóstwa, a czasami było miejscem wyroczni. Adyton zazwyczaj mieścił się w tylnej części naosu. \aos (w Grecji;, cella (w Rzymie; - najw ażniejsze pomieszczenie w starożytnej świątyni w którym stał posąg bóstwa. W większy ch świątyniach był dzielony na trzy nawy i poprzedzony portykiem fpronaoseuiy. W jego tylnej części symetrycznie do pronaosu znajdował się często opistodomos. a pomiędz\• opistodomosem a naosem bywał umieszczany adyton. W architekturze bizantyjskiej naosem zwano środkową część i sanktuarium kościoła zbudowanego na planie centralnym czy li część, w której odbywały się czynności liturgiczne.

Okres późnoklasyczny (404 - 323 rok p. n. e.).

Vp,n,e. charakteryzował się jednością, wynikłą z przewodnictwa Aten. IV w. p.n.e. do śmierci Aleksandra Wielkiego to walki o prymat trzech wielkich państw greckich: Aten, Teb i Sparty. Uważały się one za dostatecznie silne aby zabiegać o hegemonię w Helladzie. Były jednak zbyt słabe, aby dominację dłużej utrzymać. Zaczęło się od wojny pełoponeskiej w latach 431 - 404 między Atenami a Spartą. którą wygrała ta ostatnia. W 404 roku Spartanie zdobyli Ateny, jednak Ateńczycy szybko zrzucili ich władzę. W tej kry zysowej sytuacji greckie miasta - państwa nie potrafiły jednak zreformować swoich struktur. Ich życie gospodarcze nie mogło nadążyć za rozwiązaniem aktywizujących się konfliktów społecznych. Przez 50 lat Ateny, Sparta i Teby usiłowały jednak za wszelką cenę narzucić innym swoją wolę. Do tego stopnia, że nie zaw achano się nawet podstępnie pertraktować z władcą Persji aby próbow ać zachować władzę. Niepotrzebne walki wewnętrzne zantagonizowały, rozbiły i bardzo osłabiły Helladę. Nic dziwnego że nie mogła się ona przeciwstawić zwartym oddziałom Filipa Macedońskiego. Od bitwy pod Cheroneą w 338 roku p. n. e. nastąpił koniec niepodległości Grecji.

Wojny peloponeskie przyczyniły się do schyłku potęgi Aten. Osłabienie gospodarcze miało wpływ na rozwój sztuki tego rejonu. Nastajpiło natomiast ożywienie w rozwoju rejonu Azji Mniejszej. W szczególności wzrosła rola: Miletu, Hałikarnasu i Efezu, których rola w zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej uległa znacznemu zwiększeniu.

Pod wpływem myśli filozoficznej Platona i Arystotelesa artyści przywiązywali coraz większą wagę do spraw człowieka. Zmiany zachodzące w sztuce tego okresu nazywane są często procesem laicyzacji. Nie w znoszono już ty lu nowych świątyń a rzeźbiarze i malarze coraz częściej podejmowali tematy kę życia codziennego.

Architekci w budów lach wznoszonych głównie w sty lu doryckiiiL odchodzili od przestrzegania już niezrozumiałej dla nich zasady tryglifów.

Tryglif to prostokątna płyta stosowana w starożytności u porządku doryckim. Była ona umieszczana między metopami we firyzie oraz rut narożnikach budowli Nazwa płyty wywodzi się od zdobienia jej dwoma pionowymi żłobieniami które dzieliły ją na trzy pola. Zewnętrzne pola miały z boku dodatkowe półwciecia (półgłifc). W przypadku pominięcia tych półwcieć (zdarzało się to w architekturze porenesansowej) płytę określa się terminem dyglif. Pod każdym tryglifem znajdowała się reguła (listewka) z sześcioma guttae (łezkami). Ffg naukowców forma tryglifu pochodzi z czasów, gdy świątynie greckie były jeszcze budowane gliny drewna , Try glijy naśladują zakończenia drewnianych belek konstrukcyjnych w drewnianych świątyniach

Proporcje świątyń były smuklejsze a wnętrza bardziej dekoracyjne. Częstym elementem były półkoiumny i kolumny o korynckich głowicach. Porządek joński przeżywał renesans. Pod wpływem architektury Wschodu zaznaczyła się tendencja wznoszenia budowli o gigantycznych rozmiarach. Przykładami były świątynia Artemidy w Efezie, odbudowana w 323 p.n.e. na miejscu spalonego w 356 p.n.e. Artemizjonu i świątynia Apollina w Didymie.

Upow szechnił się rzadko wcześniej stosowany typ budowli - tolos. Wznoszono go na planie koła. w poiządku doryckim lub jońskim. otoczony zewnętrzną, zwy kłe o porządku korynckim kolumnadą. Oprócz budowli sakralnych na terenach Azji Mniejszej wznoszono grobowce monumentalne. Najbardziej znanym przykładem był grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie.

Ze starożytnego Halikarnasu zachowało się niewiele. Założony w XI w. p.n.e.. rozkwit przeżywał w IV w., kiedy król Mauzołos zrobił zeń stolicę podległej mu Karii. Otoczył miasto "-kilometrowymi murami (obecnie w odbudowie, do nielicznych ory ginalnych fragmentów należy Brama Myndos) i w zniósł wiele znakomitych budowli, w tym pałac (nie zachował się) oraz słynny grobowiec z białego marmuru. Zaczął go wznosić ok. 355 r. p.n.e. z myślą o sobie. Nie zdążył, zmarł 2 łata później, ale prace dopilnow ała jego żona. Niedługo po śmierci Mauzolosa. w 334 r. p.n.e., Halikamas zdobyły wojska Aleksandra Wielkiego. Odtąd był już tylko prowincjonalnym miasteczkiem. Nad Bodrum góruje imponujący teatr grecki z IV wieku p.n.e. Jego konstrukcja dowodzi że musiał być wykorzystywany do walk gladiatorów. W 485 roku p.n.e. urodził się w Halikamasie i mieszkał (dopóki za udział w spisku nie został skazany na wygnanie) "ojciec historyków " Herodot.

Mauzoleum w Halikarnasie (obecnie Bodrum w południowo-zachodniej Turcji) to jeden z siedmiu antycznych cudów świata. Grobowiec Mauzolosa, dokończyli na polecenie królowej wdowy - Anemizji architekci: Satyros i Pyteos. ozdobili rzeźbiarze Skopas, Leochares, Tiinoteos oraz Bryaksis z Karii. Mauzoleum nie przetrwało on do naszych czasów. Zaniedbana budowla pod wpływem: upływu czasu, działań ludzi i trzęsień ziemi stopniowo popadała w ruinę. W 1404 r. tylko fundamenty i podstaw a budynku pozostawały całe. W 1494 i 1522 joannici zagrożeni najazdem muzułmanów używali surowców z mauzoleum aby wzmocnić swoją siedzibę. Zamek św . Piotra. Potężne mury i pięć masywnych wież nie oparło się jednak wojskom Sulejmana Wspaniałego i od 1523 r. zamek w przeszedł pod panowanie otomańskie. W trakcie rozbiórki Mauzoleum został odkryty a następnie zaginął sarkofag Mauzołosa. Część z zabytków mauzoleum, między Innymi rzeźby, znajdują się w British Museum w Londynie.

Jońska świątynia z kolumnadą; na szczycie 24 stopniowa piramida z kwadry gą. niosącą postaci zmarłego króla i jego małżonki - Artemizji.

Duże znaczenie kompozycyjne w ówczesnej urbanistyce miały budowle św ieckie, pełniące funkcję propagandową - tzw. pomniki honoracyjne Rozpowszechniono je także poza terenami Jonii. Jedyny, zachowany na miejscu zbudow ania, pomnik Lizykratesa w Atenach, to budow la w kształcie tolosu. Została ustawiona na 10 m podium, otoczona półkoltmmami w porządku kórnickim i zwieńczona trójnogiem, trofeum w konkursie śpiewaczym. Lizokrates w ten sposób uczcił zwycięstwo swojego chóru w zawodach. W budownictwie świeckim wznoszono gmachy posiedzeń władz (np. Tersilion w Megałopohs), magazyny (np. Skeuoteka - arsenał floty ateńskiej w Pireusie). rozbudowano teatr Dionizosa (338-326 p.n.e.) i zbudowano monumentalne teatry w Syrakuzach (ok. 400 p.n.e.) i w Epidauros (ok. 330 p.n.e,).

Do najwybitniejszych rzeźbiarzy' okresu późnoklasycznego należą: Lizyp z SykiontL Skopas z Paros. Praksytełes.

Praksyteles (370 - 330 p,n.e.) był twórcą wyrastającym z tradycji attyckich. Jego rzeźby to wizerunki "pięknych bogów". Rzeźbiarz przedstawiał postacie greckich bogów jako młodych, pięknych osób o trochę sennym, zamyślonym spojrzeniu. Kompozycja dzieł Praksytelesa nawiązuje do kanonów Polikleta. Artysta nieco inaczej rozkładał ciężar ciała swoich postaci, przez co linia kręgosłupa została bardziej wygięta. Jednocześnie stosowane przez niego proporcje wysmuklały sylwetkę, miękka linia i dbałość o detal nadała jego dziełom elegancką formę pełną zmysłowego piękna. Uczłowieczonym wizerunkom greckich bogów nie była obca zabawa, zmęczenie, codzienne czynności (np. "Afrodyta Knidyjska" z ok. 360 p.n.e., ukazana w chwili poprzedzającej kąpiel lub wychodzenia z niej). Rzeźba ta, to pierwszy w sztuce greckiej akt bogini. Po jej wykonaniu, artysta został oskarżony o świętokradztwo. Jednocześnie posąg stał się najbardziej popularnym i najczęściej kopiowanym dziełem tego rzeźbiarza.

Lizyp (350 - 300 p.n.e.). na dworny p ortrecista Aleks andra Wielkiego przeszedł do historii jako najbardziej wszechstronny rzeźbiarz tego okresu. Mistrz techniki brązownictwa. Twórca nowego kanonu ciała ludzkiego o proporcjach smukłej szych niż kanonPolikleta. autor p os asów atletów (np. "Apoksvonienosa"\herosów, bogów i ludzi wprowadził też wielopłanowąkompozycje w rzeźbie. Kontrapost w jego pomnikachjest mocniej zaakcentowany, praca mięśni ukazana bardziej realistycznie niż w dziełach Polikłeta. Jednocześnie twarze rzeźbionych postaci ukazują ich stany psychiczne i fizyczne. Jest twórcą pomnika ukazującego dwudziestu pięciu dowódców poległych w bitwie nad Grarukiem. licznych p ortret ów Aleks andra Wielkiego, w tym pomnika przedstawiającego Aleksandra w scenie polowania na lwa.

Jedyna kopia Apoksyomenosa. zaginionego dzieła Lizyp a z ok, 3 3 0-3 2 Or. p. n. e. to odlew z brązu. Rzeźbę odkryto w 1849 roku w Rzymie podczas robot budowlanych Obecnie znajduje sie w Mus eo Pio^ClemCTttino w Watykanie.

Trzeci wielki rzezbiarzi architekt tego okresu. Skopas (370-330 p.n.e.). przeszedł do historii jako twórca najbardziej ekspresyjnych w wy razie postaci. Do jego ulubionych tematów należały dramatyczne chwile z życia bohaterów greckiej mitologii. Pozwalało to na ukazanie silnych doznań i gwałtowności rudni Znana z rzymskich kopii postać menady została pokazana w chwili ekstazy spowodowanej oszołomieniem winem, ziołami i silnym podnieceniem. Relief zdobiący świątynię Atenv Alea w Teąei opowiada o tragicznych losach Meleagra podczas łowów na dzika kahdtoMego. płaskorzeźby na ś cianach Mauzoleum w Halikarnasie to sceny walki Grekówz Amazonkami.

Oczy wiście, wymienieni twórcy nie byli jedynymi znanymi rzeźbiarzami tego okresu. Leocharesbył autorem znanych z rzymskich kopii dzieł: Apollo BelwederskL Diana Wersalska lizystrajos. brat Lizyna, rozwinął realistyczną sztukeportretową. Był inicjatorem tworzenia odlewów gipsowych portretowanych osób. Relief upowszechnił sie w sztuce nagrobnej.

Malarstwo w okresie późnego klasycyzmu osiągnęło swój szczytowy rozwój, Przyczyniła się do tego tzw. szkoła sykionska wraz ze swoimi przedstawicielami: PamfiloseuL Melantiosem. Pausiasern i Apellesem oraz szkoła anvcka. reprezentowana przez Eufranosa. Nikiasza i Filoksenosa, Ten ostatni był twórca obrazu bitwv pod Issos. znanej z kopii mozaikowej znalezionej w Pompejach.

Panifilos. nauczyciel Apellesa i twórca szkoh svkonskięj był malarzem siekajacvmdo tematyki mitologicznej i historycznej. Przypisywana jest mu działalność, która doprowadziła do wprowadzenia nauki rysunku do szkół hellenistycznych

Pod wphwemmalarstwa kształtowała się też sztuka mozaikarska. Szczególny jej rozkwit nas tajał w Macedonii. W tamtejszych rezydencjach gliniane posadzki początkowo zdobiono i wzmacniano kamyczkami, które zaczęto układać początkowo w proste, geometryczne wzory.

W malarstwie ceramicznvm połączono technikę czerwonofhpirowa z barwna polichromią szczegółów wykonywana w kolorach: białym, błękitnym, różowymi złotym (tzw. styl kerczenski). Rozwinęły się też ośrodki ceramiczne położone na południu Italii - w Kampanii, Lukanii i Apulii. C echa charakterystyczną ceramiki produkowanej w tych ośrodkachbyła bogata ornamentyka, dążenie do przepychu w wieloosobowych kompozycjach burleskowych czy komediowych. Apulia zasłynęła z waz w stvlu ąnathia. pokrvtvch czarnąpolewąo jednostronnej dekoracji kontrastującej z tłem.

Okres hellenistyczny

Aleksander Wielki, król Macedonii, zrealizował plany swego ojca Filipa n i w ciągu zaledwie 13 lat podbił Persje i dotarł do Indii, Kiedy wstąpił na tron miał zaledwie 20 lat. Był taktycznym geniuszem, obdarzonym talentem przywódczym. Tworząc swoje państwo Aleksander przemierzał wraz z armią ogromne odległości. Po pokonaniu Persów w Azji ustanowił stolice swojego imperium w Babilonie. Następnie zawrócił ku Egiptowi. Ponieważ wyzwolił Egipcjan spod przeszło 200 letniego panowania Persów- - został uznany za faraona, syna boga Ąmoria-Rę. Następnie znów w Azji ścigał króla Persji - Dariusza, a potem jego zabójcę - władce Baktrii (obecnie pd. tereny Turkmenistanu. Uzbekistanu i Tadżykistanu oraz pn Afganistanu). Na początku 323 r, p.n.e. wyruszył do Babilonu, aby przygotować wyprawę do .Arabii. Tam zachorował i po 11 dniach zmarł w wieku 32 lat. Niewiadomo dokładnie jaka była przyczyna nagłej choroby i śmierci. Jego dowódcy rozpoczęli ¡¡¡¡pi o imperium - po dwudziestu latach bojów, po bitwie podlpsos (30 Ir. p.ne.). imperium ostatecznie rozpadło sie na kilka państw. Największe i najpotężniejszeznich to: krolestwoPtolemeuszów7 w Egipcie, królestwo SeleuMdow w -^ji (Syria) oraz krolestwo Antygcmidów obejmujące Grecje i Macedonie. Grecja zachowała własny samorząd ale pozostawała pod protektoratem macedońskim. Królestwa te określane są mianem hellenistycznych, czyli ukształtowanych pod wpływem Greków,

Już od wojny peloponeskiej datuje sie upadek gospodarczy i polityczny Grecji właściwej, Centra produkcji i handlu przeniosły sie na wschód. Dotychczasowe kolonie usamodzielniły sie. Grecja zaczęła się wyludniać. Zastępy uczonych, literatów i artystów przeniosły się do państw hellenistycznych, głównie do Egiptu. C entrumnauki i kultury stała się Aleksandria Biedna Grecja stanowiła teren wycieczek turystycznych bogatych Rzymian. Z dawnych miast-państw greckich tylko Ateny, pomimo ogólnej biedy, prowadziły jeszcze działalność kulturalną.

Kolonizacja odległych obszarów wiązała się z wprowadzeniem na te tereny greckiego języka, greckiej kultury i religii. Xa bazie dialektu attyckiego. którym posługiwano się w Atenach, rozwinęła się nowa forma języka greckiego, tzw. koine (greka potoczna), wspólna dla wszystkich obszarów zamieszkanych przez żywioł grecki. W koine napisano później grecki przekład Nowego Testamentu, pisma Apostołów i pierwsze dokumenty Kościoła, a także literaturę piękną tego okresu. Przez następne wieki koine ewoluował i unow ocześniał się (m.in. zapożyczał z innych języków), podczas gdy greka klasyczna trwała niezmienna, głównie jako język nauczany w szkołach i na uniwersytetach. W okresie tym, ukształtował się nowy typ światopoglądu, polegający m.in. na tym, że Grecy pochodzący z różnych stron Grecji poczuli się obywatelami świata (kosmopolityzm ), a nie tylko miast-pańsrw. Zyskali świadomość jedności ekonomicznej państw hellenistycznych. W wynikli podbojów Aleksandra Wielkiego założono dziesiątki nowych miast w których wykorzystywano najlepsze wzorce urbanistyczne. Miasta tworzone były przeważnie na planie prostokąta, posiadały sieć wodociągową i kanalizacyjną, szerokie wygodne ulice. Pod względem wygody i czystości niektóre ówczesne miasta przewyższały Paryż z czasów Ludwika XV. W budownictwie sakralnym panował prządek joński, podczas gdy doiycki wykorzystywano w budownictwie świeckim. Sztuka hellenistyczna wiąże klasyczne greckie wzory z elementami wschodnimi.

Największe znaczenie naukowe i kulturalne osiągnęła egipska Aleksandria. Miasto olśniewało przybyszów bogactwem i wspaniałością. Dzięki znacznym funduszom, na cele naukowe, jakimi dysponował Ptolemeusz I powstał wielki instytut naukowy, nazwany Muzeum. W jego skład wchodziła biblioteka, ogród botaniczny i zoologiczny, pracownie chirurgiczne i obserwatoria astronomiczne. Miasto było mieszanką różnych narodowości. O ocenie człowieka nie decydowało pochodzenie czy wyznanie, ale bogactwo, stanowisko i wykształcenie. Wielki napływ uczonych sprawił, że Aleksandria stała się głównym ośrodkiem naukowym w takich dziedzinach jak matematyka, geografia, astronomia, medycyna i nauki humanistyczne. Działali tu między innymi uczniowie Arystotelesa i Euklides, autor dzieła Elementy geometrii (obowiązującego jako podręcznik przez następne stulecia). Pracujący w Svrakuzach Archimedes utrzymyw ał ścisłe kontakty7 z uczonymi aleksandryjskimi. Na bazie osiągnięć nauk przyrodniczych powstało wiele ważnych konstrukcji technicznych: telegraf wodny, młyn wodny, zegar wodny, pompa ssąco-tłoczaca, sikawka przeciwogniowa, turbina wodna i parowa. Nie upowszechniły się one jednak ze względu na olbrzymie znaczenie pracy niewolniczej. Może za wyjątkiem wynalazków wykorzystywanych w wojnach: katapulty, machiny oblężnicze, pierwowzór "wiatrów ki" (aerotonon).

Ten hellenistyczny świat istniał do połowy gw. p.n.e. Dzięki wewnętrznym sporom pomiędzy państwami hellenistycznymi udało się Rzymianom bez większych problemów podbić Macedonię i Związek Achajski. Na przełomie II i I wieku p.n.e. uległy Rzymowi wszystkie państwa hellenistyczne, stając się prowincjami Cesarstwa. Jako ostami upadł Egipt Ptolemeuszów. rządzony przez królow ą Kleopatrę - w 3 Ir. p.n.e.

Architektura tego okresu związana jest w dużej mierze z zakładaniem nowych miast i przebudowywaniem istniejących ośrodków miejskich. Przy rozwiązywaniu układów urbanistycznych przestrzegano zasad opracowanych już w V wieku p.n.e. przez Hippodamosa z MiletiL Jednym z czołowych urbanistów okresu hellenistycznego byl architekt macedoński Peinokrates. projektant Aleksandrii. Nowatorstwo rozwiązań wiązało się. między innymi, z planowaniem — biorącym pod uwagę ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne, odległość od szlaków komunikacyjnych oraz możliwości zaopatrzenia w wodę.

Miasta zakładano na geometrycznym planie z wyraźnie zaznaczonymi granicami dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych i terenów rekreacyjnych. Centralnym miejscem była agora a regularna siatka ulic prowadzona była w prostopadłych kierunkach. Miasta wyposażano w urządzenia wodociągowe doprowadzające wodę do domów oraz w sieć kanalizacyjną. Najw ażniejszymi budowlami miejskimi byty: buleuterion (ratusz, miejsce posiedzeń rady miejskiej), ekłesiastreon (gmach posiedzeń zgromadzeń), sioa wznoszona jako budowla wolno stojąca o zróżnicowanym przeznaczeniu użytkowym albo portyk otaczający agorę, kręgi świątynne czy palestry.

Została wprowadzona także stoa piętrowa (pomysłodawcą takiego rozwiązania był Soskrates z Knidos), w której parter projektowano najczęściej w porządku doryckim a piętro w ;oó$kim. Tak rozwiązano itp. Stoe Antigonosa w Delos (ok. 245 p.n.e.) lub Stoę Attalosa w Atenach (ok. 140 p.n.e.),

W tym czasie powstaw ały też duże obiekty sportowe - gimnazjony. gmachy bibliotek miejskich (np. w Aleksandrii, i Pergamonie), w~ budowlach teatrów rozbudowywano proskeon którego część podziemną - hyposkeon wyposażano w portyk. O możliwościach technicznych rozwiązań ówczesnych architektów świadczy wielopiętrowa budowla jaką była zaliczana do siedmiu cudów świata latarnia morska w Faros. Zachodziły także zmiany w budownictwie rezydencji. Powstawały pełne przepychu pałace, rozbudowane w planie piętrowe budynki o bogatym wystroju malarskim, marmurowych wykładzinach, mozaikach zdobiących posadzki. W" mniej bogatych willach okładziny marmurowe zastępowano malarską imitacją.

Stoa fgr. ozoąj — w architekturze greckiej była to wolno stojąca. wydłużona hala kolumnow a, którą zamykała z tyłu ściana, nierzadko zdobiona malow idłami. Stoa były miejscem handlu, ale służyły też do odpoczynku lub wykonywania zadań administracyjnych. Ich podstaw owym przeznaczeniem było jednak zapewnienie mieszkańcom greckich miast osłony przed deszczem i żarem słonecznym w miejscach publicznych.

Stoa często obramowyw ah agorę i były stosow ane w palestrach i gimnazjonach AT architekturze bizantyjskiej była to sala. której dach brł poćfrrzwm-wywam przez jeden lub kilka rzędów kolumn ustaw ionych równolegle do tylnej ściany.

Palestra rgr. palaistrat - w starożytnej Grecji szkoła zapasów z boksu (od gr. pale - zapasyt. Zazwyczaj wchodziła w skład gimnazjonu.

W architekturze sakralnej nastąpiło ostateczne zerwanie z zasadą trygliiow. Porządek dorycki występował tylko w małych obiektach sakralnych, jako dekoracja budynków świeckich tub w fasadach grobowców. Nowe świątynie budów ane były w porządku jońskim łub korymckim. fasadach grobowców. Nowe świątynie budowane były w porządku jońskim lub korynckim. Dodatkowo wzbogacano go przez np. reliefową dekorację baz kolumn, dodatkową kolumnadę (świątynią Apola w Milecie, Oliinpiejon w Atenach). Oprócz świątyń na planie prostokąta wznoszono także budowie na planie tolosu. Monumentalną budowlą tego typu jest zbudowany ok. 2~Q p.n.e. Arsineion w Samotrake, tolos o średnicy 20 m z półkohimnami w e wnętrzu budow li. Był to ośrodek kultu Kabirów. Inną budowlą założoną na planie centralnym jest zbudowane ok. 40 p.n.e. w Atenach obserwatorium astronomiczne (Wieża wiatrów). Jest to budynek na planie ośmiokąta z umieszczonymi na ścianach płaskorzeźbami uosabiającymi wiatry . Na dachu umieszczono ruchomy posąg trytona, w skazujący kierunek wiatru. Zegary słoneczne znajdow ały się na wszystkich ścianach, a we wnętrzu budowli umieszczono zegar wodny.

Świątynia Zeusa Olimpijskiego (gr. Naóę to o 0/.uamov Jióę) - świątynia w starożytnych Atenach, ukończona w 131 roku n.e. przez cesarza rzymskiego Hadriana. Jej budowa rozpoczęła się jednak o wiele wcześniej, bo już w 2. połowie VI wieku p.n.e. z inicjatywy Pizystrata - powstały wówczas fundamenty pod ogromny (10"." m na 42,9 m) dipteros doiycki. Prace przerwano jednak po obaleniu syna Pizystrata - Hippiasza. Budowla, wniesiona później według zmodyfikowanego planu, liczyła 104 marmurowe kolumny i była największą świątynią w starożytnej Grecji. Ołimpiejon zmodyfikowany w stylu korynckim w ! czasach Anriocha Epifanesa (1 "4 p.n.e.), ostatecznie ukończony w czasach Hadriana (132 n.e.). We wnętrzu na polecenie Hadriana umieszczono dwa posągi - jeden przestawiał Zeusa (kopia posągu z Olimpii), a drugi samego cesarza.

Do naszych czasów zachowało się jedynie 15 kolumn, pozostałe leżą przewrócone na ziemi. Posągi zaginęły. Ruiny świątyni znajdują się na wydzielonym terenie stanowiska archeologicznego w centrum współczesnych Aten.

Rzeźba.

Twórczość rzeźbiarzy7 tego okresu grupowana jest zazwyczaj w trzech kierunkach:

Rzeźby okresu hellenistycznego często tworzone były jako wolno stojące. Pozwalało to tworzyć dzieła przestrzenne o wieloplanowej kompozycji. Często spotykane są tematy z wcześniejszych przedstawień w reliefie, kompozycje grupowe i pojedyncze posągi o kompozycji zbliżonej do stożka.

Z nurtem tradycyjnym związany był Damofbn z Messeny. zainspirowany twórczością Fidiasza twórca wielu kolosalnych posągów dla sanktuariów, min. grupy bogów: Demeter. Desdemony (Despiny). Artemidy i Antynosa dla świątyni Desdemony w Lykosura. Z tendencją tradycyjną związany był także uczeń Lizypa, Chares z Lindos, twórca posągu Heliosa wykonanego na zamówienie wyspy Rodos (Kolos Rodyjski).

Miasto Rodos.

W 408 roku p.n.e. trzy najbogatsze miasta wyspy, Kamiros. Ialissos i Lindos, postanowiły wybudować stolicę na północnym krańcu wyspy Rodos, której lokalizacja gwarantów ałaby najdogodniejsze warunki do obrony przed najazdami ze wschodu. Tak powstało miasto, będące do dziś jej stolicą. Szybko wzmocniło swoją pozycję, stając się duchowym, kulturalnym i gospodarczym centrum wyspy. Co jakiś czas, w zależności od bieżącej koniunktury, miasto wchodziło w alianse z Aleksandrem, Persami, Atenami łub Spartą. ale dzięki dzielnej flocie, zadziwiającym zdolnościom pochłebczym i sporej roli odgrywanej w handlu, ta zmienność poglądów uchodziła im zwykle na sucho. Po odparciu oblężenia Demetriosa Poliorkitesa w 305 r. p.n.e., Rodos prosperowała jeszcze lepiej, odbierając Atenom rolę centrum retoryki i sztuki we wschodniej części świata śródziemnomorskiego. Rodos miało największą flotę na Morzu Śródziemnym.

Od chwili zjednoczenia z Rzymem zaczął się stopniowy upadek miasta. Rzymianie zniszczyli rodyjską flotę, a wiele cennych rzeźb wywieźli na Półwysep Apeniński.

Pozostała fragmenty ruin: kolumny ze świątyni Apołlina. pozostałości helleńskiego stadionu, na którym niegdyś przygotowywano się do udziału w igrzy skach olimpijskich w* antycznej Olimpii. Oraz teatr, w którym na wykładach szkoły retory ki bywah: Juliusz Cezar. Cycero i Tyberiusz.

Starożytne miasto leżące niemal całkowicie pod terenem dzisiejszego ośrodka, zostało zaprojektow ane przez Hippodamosa z Miiern (choć niektórzy uznają to za wątpliwe l z zastosow aniem powszechnej w rym czasie prostokątnej siatki ulic. Zaplanowano osobne dzielnice mieszkalne i handlowe. W obrębie murów o długości 15 km. na przestrzeni prawie dwukrotnie większej od obecnego Rodos. mieszkało w czasach hellenistycznych ponad 100 tys. łudzi W owym okresie było liczbą naprawdę imponującą.

Z ośrodkiem na wyspie Rodos związana była twórczość artystów; aurorów znanych kompozycji przestrzennych jak Grupa Laokoona oraz Nike z Samotraki (twórca nieznany). Działalność artystów pergamońskich najbardziej znana jest z dekoracji rzeźbiarskiej wolno stojącego ołtarza poświęconego Zeusowi i Arenie (ołtarz pergamoński) z U wieku p.n.e. oraz zachowanych w rzymskich kopiach rzeźb Gal zabijający żonę i Umierający trębacz. Te dwie rzeźby to fragmenty pomnika upamiętniającego zwycięstwo Attalosa 1 nad Gałami. Cechuje je pełen szacunku stosunek do pokonanych i realistyczne oddanie pełnej patosu sceny. Fryz wewnętrzny ołtarza pergamońskiego cechuje rozwinięta w czasach rzymskich narracja ukazania dziejów bohatera Teieibsa. Postacie reliefu zostały przedstawione na tle pejzażu.

Jest to pierwsze przedstawienie płaskorzeźby osadzonej w takiej kompozycji na tak dużą skalę. Wcześniej pejzaż występował w reliefie tylko sporadycznie.

Aleksandria specjalizowała się w tematyce dnia codziennego. Miękki modełunek dokładne polerowanie powierzchni, lekkość i finezja gestów, erotyczne zabarwienie nadały rzeźbom aleksandryjskim specyficzny klimat o niemal iluzjonistycznych efektach. Te cechy skłoniły historyków do nadania rzeźbom szkoły aleksandryjskiej nazwy "antycznego rokoka". Tematyka sielankowa reprezentowana jest przez rzeźby związane z wyobrażeniami Erosa i Psyche, śpiących hermafrodytów . Przykładem rzeźby alegorycznej jest przedstawienie personifikacji Nilu, symbolu dobrobytu miasta. Xii ma postać w spartego na sfinksie starca z rogiem obfitości w dłoni a bawiące się z krokodylem dzieci umieszczone u jego stóp to najprawdopodobniej symbole dopływów Nilu. Postacie bawiących się dzieci w tej grupie rzeźbiarskiej uważane są za najdoskonalsze przedstawienie dzieci w sztuce hellenistycznej. Rzeźba aleksandryjska to także nurt naturahstyczny ukazujący ludzi starych, kalekich. Najbardziej znane rzeźby to postać starego mężczyzny i starej pijanej żebraczki (autorem pijanej żebraczki jest Myron z Teb).

Przemieszanie etniczne ludności widoczne jest także w ry sach rzeźbionych postaci. W rzeźbie ukazywane są postacie Greków, Persów, Nubijczyków czy Syryjczyków . Realistycznie oddaw ane są różnice strojów , fryzur czy uzbrojenia. Częstym tematem są wizerunki młodego Erosa i Afrodyty (do najbardziej znanych wizerunków bogini należy rzeźba zwana Wenus z Milo powstała ok. 150 -120 p.n.e.).

Kolos Rodyjski - jeden z siedmiu cudów świata. Olbrzymich rozmiarów posąg Heliosa wybudowany na wyspie Rodos przez Charesa z Lindos w 292-280 p.n.e. Monument wykonano z brązu i ustawiono u wejścia do portu dla upamiętnienia zwycięstwa Sęleukosa I Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.). Posąg miał ok.32 m wysokości i ważył ok. 70 ton.

Według zapisków kronikarskich do budowy tego posągu zużyto 12,7 tony brązu oraz 7,6 tony żelaza do wykonania szkieletu. Jego budowa trwała 12 lat.

Niektóre wyobrażenia posągu Heliosa na Rodos ukazują go w rozkroku nad wejściem do portu - statki miały by wtedy przepływać pod posągiem. Uw aża się, że nie jest to właściwy obraz - według niektóry ch taka konstrukcja nie była możliwa ze względów technicznych. Posąg uległ zniszczeniu w 224 roku p.n.e., podczas trzęsienia ziemi. Leżał w wodzie aż do VII wieku, kiedy to został przez Arabów podzielony na części i wywieziony, według legendy, na kilkuset wielbłądach. Ostatnie odkrycia archeologiczne dowodzą że posąg mógł stać na wzsórzu. tam adzie teraz stoi zamek.

Ołtarz pergainoński zw. Wielkim Ołtarzem, to wolno stojący ołtarz poświęcony Zeusowi i Atenie Nikeforos (Zwycięskiej). Zbudowany został, według projektów Menekratesa z Rodos, w latach (180-160 p.n.e.) w Pergamonie przez Eumenesa dla upamiętnienia zwycięstwa nad Galatami. Wzniesiono go na tarasie akropolu, dzięki czemu można było go podziwiać ze wszystkich stron. Ołtarz miał kształt prostokątnej budowli o wymiarach 36,4 x 34,2 m. z dwoma wysuniętymi bocznymi skrzydłami, między którymi biegły monumentalne schody. Stopnie schodów zamykały także boki skrzydeł ołtarza. Powyżej cokołu (wysokości 5,5 m) umieszczony był ciągły fryz, zwany wielkim (wysokość fryzu 2,3 m, długość 120,0 m), przedstawiający sceny walki bogów olimpijskich z gigantami, Gigantomachię. Na ścianie wschodniej uwieczniono bogów olimpijskich (Zeus, Atena, Artemida); na zachodniej - bogów ziemi i morza, a na południowej - bogów światła (Helios, Eos, Selene) Nad nim umieszczona była jońska kolumnada. Właściwy ołtarz ofiarny znajdował się wewnątrz utworzonego przez kolumnadę porrykow ego dziedzińca. Ściany wewnętrzne ołtarza ozdobione były płaskorzeźbami (długość fiyzu 79,0 m), opow iadajacymi historię z życia Tełefosą, syna Heraklesa, uważanego za mity cznego przodka Attalidów. Poszczególne sceny z ży cia Teletosa przedstawiono w porządku narracyjnym Wykonane przez kilkunastu artystów rzeźby zdobiące fryz, charakteryzują się niezwykłym realizmeiiL dynamiką ruchu, którą podkreślają fałdy szat, dramaty zmem treści, oraz misterną techniką wykonania w głębokim reliefie (zwłaszcza w płaskorzeźbach zdobiących ściany boczne budow li). Ołtarz zaliczany jest do szczytowych osiągnięć sztuki hellenisty cznej.

W późniejszych czasach ołtarz został zniszczony, a materiał wykorzystany przy budowie tzw. murów bizantyjskich (wzniesionych ok. "00 r.). Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w 18"8 r. przez Carla Humannana odkryto płyty pokryte płaskorzeźbami. Elementy ołtarza zostały przewiezione do Berlina. W latach 1911 —1930 ołtarz zrekonstruowano. Obecnie jest eksponowany w Muzeum Pergamońskim. W miejscu gdzie znajdował się ołtarz prowadzone są prace archeologiczne.

Wenus z Milo. Afrodyta z Męlos, to najsłynniejsza rzeźba bogini Afrodyty. Została znaleziona przez greckiego wieśniaka Jorgosa w 1820 r. w okolicach teatru na \eieme akropolu w Adamas. głównym porcie greckiej wyspy Milos, leżącej w archipelagu Cyklad na Morzu Egejskim. Posąg w imieniu francuskiego ambasadora w Turcji, markiza de Riviere, kupił francuski żeglarz Jules Dumont d'Urville. Figura miała podobno wówczas ręce. Według legendy straciła je, gdy statek d'Urville'a roztrzaskał sie o skały w pobliżu wyspy. Gdy rzeźbę wydobyte, była już w stanie, w jakim zna ją cały świat. Markiz de Riviere sprezentował Wenus Ludwikowi XYHL Od 1821 r. posąg znajduje sie w Luwrze. Figura wykonana jest z marmuru parvjskiego (z wyspy Paros). Ma 2,04 metra wysokości. Półnaga bogini ma szatę opuszczoną poniżej bioder (podobnie jak Wenus wyżymajaca włosy z Muzeum Watykańskiego). Lewa noga jest na czymś wsparta. Przypuszcza sk, że na żółwiu. Kiedyś w lew ej ręce trzymała prawdopodobnie jabłko.

Malarstwo monumentalne znane jest na ogół z opisów i kopii rzymskich. Popularne były tematy historyczne, rodzajowe doty czące życia codziennego i mitologii oraz pejzaże i martwa natura. W Aleksandrii tworzył przedstawiciel nowego kierunku zwanego grylloi. Były to przedstawienia karykaturalne, w- których pod postaciami zwierząt łub ludzi o cechach zwierzęcych ukazyw ano sceny mitologiczne lub history czne, często w formie groteski. Z tym ośrodkiem związane jest wytworzenie jeszcze jednego stylu przedstawień scen rodzajowych, zw anego ryparografia. Cechą charakterystyczną tego malarstwa było wzbogacenie scen rodzajowych np. przez ukazanie pracy w otoczeniu warsztatu, sceny życia codziennego urozmaicano scenami pornograficznymi lub wulgarnymi.

Na zamówienie tworzone były oficjalne portrety, niektóre przetrwały w rzymskich kopiach, np. portret Berenike II jako rzymska mozaika.

Malarstwo ścienne oparte było przede wszystkim na technice temperowej a sztalugow e na enkaustycznej. Obrazy ścienne zdobiły zazwyczaj wnętrza bogatych domów. Styl inkrustacyjny. polegający na naśladowaniu okładzin z marmuru, znalazł zastosowanie me tylko przy zdobieniu pomieszczeń mieszkalnych ale również do dekoracji bogatych grobow ców. Wnętrza zdobiono także mozaiką układaną na posadzkach i ścianach. Malarstw o w azow e podupadło wypierane przez dekoracje reliefow e, często uzy skiwane z wyciskanych form

Po upadku ostatniej monarchii hellenistycznej, greccy arty ści pracow ali dla nowych odbiorców - Rzymian. Sztuka grecka stała się jednym z elementów leżących u podstaw rozwoju sztuki rzymskiej. O jej sile świadczy również wpływ jaki wywarła na sztukę bizantyjską i renesans.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia Urbanistyki Zaliczenie zagadnienia
Historia urbanistyki test 1
Historia urbanistyki i architektury
historia urbanistyki 1
Historia Urbanistyki pytania
prof UE dr hab in Ewa Stachura, Historia urbanistyki, Wykład 3
Tomaszewicz,historia budowy miast, rola wersalu w rozwoju urbanistyki
Historia książki 4
Krótka historia szatana
Historia Papieru
modul I historia strategii2002
Historia turystyki na Swiecie i w Polsce cz 4
Historia elektroniki
Historia książki
historia administracji absolutyzm oświecony
Psychologia ogólna Historia psychologii Sotwin wykład 7 Historia myśli psychologicznej w Polsce

więcej podobnych podstron