Cechy stylu barokowego na przykadzie poezji Jana Andrzeja Morsztyna
i Daniela Naborowskiego.
1. Barok jako epoka dwch, konkurujcych ze sob wzorw kultury - ziemiaskiego i dworskiego.
a) nurt ziemiaski - kult tradycji, swojskoci, rodzimoci; odrzucanie wszystkiego, co nie wie si z kultur polsk;
b) nurt dworski - rozwijajcy si na bogatych, magnackich dworach; opierajcy si gwnie na wzorcach zachodnioeuropejskich, naladujcy i przeksztacajcy je; charakterystyczne dla tego nurtu jest denie do przewagi formy nad treci, przepychu, przesadnej kwiecistoci, ozdobnoci i kunsztownoci, zarwno w sztuce (szczeglnie pnobarokowy styl rokoko) jak i w literaturze; okrelenie "styl barokowy" jako odnoszce si do stylu zwizanego z nurtem dworskim;
2.Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn jako twrcy poezji nurtu dworskiego.
a) poezja gwnie na tematy bahe, dotyczce dworskiego ycia lub lekko i z dystansem traktujca bardziej powan problematyk; czstym tematem jest mio do kobiety (szczeglnie w twrczoci Morsztyna); wrd utworw Naborowskiego znajduje si take wiele poruszajcych tematyk filozoficzn;
b) celem i istot poszukiwa poety - poezja ograniczona do siebie samej, cechujca si piknem i kunsztownoci, a jednoczenie atwa w odbiorze i stanowica rozrywk dla umysu, poezja nie koniecznie odzwierciedlajca rzeczywisto (poeta nie musi by prawdomwny, co stwierdza Morsztyn w utworze "Niestatek");
c) kierowanie si nurtem marinizmu i konceptyzmem przy wyborze tematu i konstrukcji utworu;
- marinizm (twrca Woch, Giambattista Marino) - prd szukajcy motyww zaskakujcych i szokujcych czytelnika, doszukujcy si pikna w brzydocie, zwracajcy szczegln uwag na pikno i kunsztowno jzyka, obfito rodkw artystycznych;
- konceptyzm - prd zakadajcy, e podstaw konstrukcji utworu powinien by koncept, a wic wyszukany, oryginalny pomys literacki;
- przykadem realizacji tych zaoe sonet "Do trupa" Morsztyna - utrzymane w podniosej formie porwnanie zakochanego do trupa, stawiajce trupa w o wiele lepszej sytuacji;
3. Cechy stylu barokowego widoczne w konstrukcji utworu i wykorzystaniu rodkw
poetyckich.
a) tworzenie rozbudowanych, bogatych w szczegy obrazw sucych oddaniu najczciej jednej, krtkiej myli jako efekt barokowej skonnoci do przesady; czste posugiwanie si hiperbol w ujciu tematu;
- dugie, czasami kilkudziesiciowersowe utwory zawierajce jedn myl:
Naborowski: "Do Anny" - zapewnienie o wiecznoci mioci do kobiety, "Na oczy krlewny angielskiej..." - podkrelenie pikna oczu krlewny;
Morsztyn: "Niestatek" - gwn myl niestao kobiet, hiperbola:
"Prdzej nam zginie rozum i ustan sowa,
Nili bdzie stateczna ktra biaogowa."
b) wykorzystywanie paralelizmu skadniowego i anafor (powtrze) - kolejne wersy lub pary wersw s do siebie podobne pod wzgldem budowy skadniowej; czsto wystpuj w nich powtarzajce si wyraenia (np. w utworze "Cnota grunt wszystkiemu" Naborowskiego powtarza si wyraenie "Nic to, e", w "Niestatku" Morsztyna - wyraz "Prdzej");
c) stosowanie gradacji (stopniowania) w celu podniesienia znaczenia myli wynikajcej z utworu;
- Morsztyn "Do Panny" - przywoywanie kolejno coraz to twardszych przedmiotw (elazo, diament, db, skay) i stwierdzenie, e serce panny jest twardsze od sumy wszystkich tych przedmiotw;
- Naborowski "Na oczy krlewny angielskiej..." - porwnanie oczu kolejno do pochodni, gwiazd, soc, nieb, bogw, nastpnie odwoanie tych porwna i stwierdzenie, e oczy s jak suma wszystkich tych okrele;
d) uywanie duej iloci paradoksw i antytez w celu zaskoczenia i zaszokowania
czytelnika; paradoksy: "Prdzej niemy zapiewa" (Morsztyn "Niestatek"); czowiek "ma dosy, cho nie ma niczego" (Naborowski "Cnota grunt wszystkiemu")
antytezy - na zasadzie cigu antytez zbudowany jest sonet "Do trupa" Morsztyna;
e) wystpowanie inwersji skadniowej (szyku przestawnego wyrazw), elips i przerzutni jako efekt odejcia od renesansowej czystoci w konstrukcji utworu; szyk przestawny i elipsa: "Twarde z wielkim elazo topione kopotem" ( Morsztyn "Do Panny");
f) bogactwo epitetw, przenoni, a take porwna (Morsztyn "Do trupa", Naborowski "Na oczy krlewny angielskiej") w duym stopniu wpywajce na pikno obrazu poetyckiego;
g) czasami wprowadzanie pyta retorycznych - pierwsze trzy strofy sonetu Morsztyna "Cuda mioci" s zbudowane wycznie z pyta retorycznych;
h) stosowanie parafraz (omwie) dotyczcych znanych dzie, przede wszystkim Starego Testamentu, a take utworw redniowiecznych (charakterystyczne dla filozoficznej poezji Naborowskiego np.: "Marno" jako nawizanie do "Ksigi Koheleta").