Twórczość Ignacego Krasickiego (poematy heroikomiczne, satyry, bajki, powieści, publicystyka)
Najwybitniejszy pisarz polskiego oświecenia, działacz kulturalny, krytyk lit. i teatralny, publicysta, erudyta, autor encyklopedii (Zbiór potrzebniejszych wiadomości) i słownika pisarzy polskich i obcych (O rymotwórstwie i rymotwórcach).
Ur. 1735 w Dubiecku nad Sanem, zm. 1801 w Berlinie.
Syn Jana Bożego; pochodził ze średnio zamożnej szlachty, od najmłodszych lat przeznaczony do stanu duchownego (by nie dzielić między braci podupadłej fortuny).
Edukacja: pobyt na dworze Sapiehów, nauka w kolegium jezuickim 1743-1750, studia w seminarium przy kościele św. Krzyża w W-wie 1751-1759, dwuletnie studia w Rzymie.
Wraca do kraju w 1761, wiąże się z grupą reformatorów skupionych przy królu Stanisławie Auguście Poniatowskim (od 1764).
W 1766 uzyskuje godność biskupa warmińskiego w zamian za usługi oddane królowi (jako prezydent trybunału małopolskiego, redaktor i autor Monitora, teoretyk i krytyk teatralny).
Po I rozbiorze (1772) Warmia stała się częścią Prus i Krasicki stał się poddanym Fryderyka II, króla pruskiego.
W 1795 został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim.
Dzieła jego, sygnowane kryptonimem XBW (Xiąże Biskup Warmiński), były ściśle związane z problematyką polską.
Jeszcze u współczesnych zyskał miano „księcia poetów”.
TWÓRCZOŚĆ
1776 (z datą 1775) Myszeidos pieśni X, 1776 Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, 1778 Monachomachia, 1778 Pan Podstoli, 1779 Satyry, 1779 Bajki i przypowieści, 1780 Antymonachomachia, 1780 Wojna chocimska, 1781 encyklopedia Zbiór potrzebniejszych wiadomości, 1784 Satyry (II księga), 1793 O rymotwórstwie i rymotwórcach (była to pierwsza w Polsce historia literatury polskiej i powszechnej).
Poematy heroikomiczne
Poemat heroikomiczny - parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI - XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeidos)
Myszeidos pieśni X - debiut Krasickiego, świadczy o opanowanym już warsztacie poetyckim i dojrzałym talencie. Historia oparta jest na opowieści o bajecznym królu Popielu. Został on odmalowany negatywnie. Incydent z zagryzieniem go przez myszy rozbudował Krasicki do rozmiarów eposu zwierzęcego, wprowadzając dodatkowo szczury i koty. Współistnieją w poemacie: świat ludzi i zwierząt, ich działania wzajemnie się krzyżują i wyjaśniają, choć, jak słusznie zauważono, motywacja ta należy do najsłabszych elementów konstrukcji Myszeidy. Popiel wraz ze swoim zniewieściałym dworem faworyzuje najpierw myszy, by wkrótce potem przenieść kapryśne łaski na ród koci. Dochodzi do wygnania myszy z granic państwa, co powoduje długotrwałe walki prowadzone między „szczurów i myszy złączonymi narodami" a faworytami dam dworskich, kotami. Po homeryckich bojach, toczonych ze zmiennym szczęściem, myszy odnoszą zwycięstwo, wpadają do stolicy i zagryzają Popiela.
Każda z pieśni zaczyna się inwokacją albo ogólną sentencją, czasami występują porównania homeryckie. Utwór jest nasycony aluzyjnością: do Orlanda szalonego (epos rycerski), Iliady, Odysei. Stanowi satyryczną rozprawę ze staroświecczyzną i sarmatyzmem. Narracje cechuje ekonomia słowa, styl tryska humorem, postacie nie są zindywidualizowane, jest bogaty arsenał środków ukazujących ruch i dzialanie. W IX pieśni pojawił się hymn Święta miłości kochanej Ojczyzny…
Monachomachia - wydana anonimowo, ponieważ ośmieszała i atakowała zakony, których było wiele na terenie Polski (było to wynikiem zacofania i rozkładu systemu państwowego i społecznego -> dzieci szlacheckie, wobec braku perspektyw kariery w armii i administracji, wstępowały pod przymusem do zakonów); obóz reformy widział w nich bazę ideologiczną sarmatyzmu.
Jednolity temat sprawia, że utwór jest bardziej zwarty kompozycyjnie. Tematem jest spor klasztoru karmelitów i dominikanów, akcja biegnie szybko, opiera się na przygotowaniach do uczonej dysputy oraz bitwie na księgi i kufle, w którą się ona przerodziła. Kończy ją wniesienie kielicha, co miało rozbroić przeciwnika. Przedmiot sporu ma błahy charakter, ale nie jest dokładnie określony.
Parodia ma wyraźny adres satyryczny. Wytyka zbyt dużą ilość zakonów, a także próżniactwo, pijaństwo, głupotę i nieuctwo mnichów.
Antymonachomachia - jest to palinodia, czyli odwołanie (forma satyryczna, w której poeta, niby odwołując stawiane zarzuty, właściwie zaostrza akcenty krytyczne); powstała pod wpływem krytyki Monachomachii. Rozpoczyna się pochwałami klasztoru, jednak już wkrótce okazuje się, że Jędza Niezgody podrzuciła do klasztoru Wojnę mnichów i zakonnicy dyskutują na jaj temat. Krasicki podkreśla cnotliwość, niewinność, żarliwość, pokorę, przykładność i głęboką wiarę duchownych, jednak po zagłębieniu się w treść utworu można odnaleźć zdania, które tylko potwierdzają zarzuty z Monachomachii. Utwór ponownie kończy się opisem dzbana, jednak wyłania się z niego Prawda i rozstrzyga ostatecznie spory mnichów. Oba dzieła mają taka samą budowę, składają się z 6 pieśni pisanych oktawą
Poemat heroikomiczny stał się u Krasickiego narzędziem do torowania drogi myśli postępowej. Wniósł do poezji polskiej nowe wartości, język stał się zdolny do wyrażania wyrafinowanego dowcipu, subtelnej ironii itp.
Poemat bohaterski
Wojna chocimska - napisana pod wpływem króla, przedstawiała walki Chodkiewicza z Turkami. Był to utwór nieudany, martwy.
Satyry
Satyra to utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska.
Pierwsza część satyr zawierała 12 utworów (poprzedzonych wierszem Do króla), część druga - 9 satyr, były nawiązaniem do publicystycznej działalności Krasickiego w Monitorze, bowiem satyra, jako jedyny gatunek klasycystyczny, dozwalała na wprowadzanie realiów życia codziennego i tematów „niskich". Pełniła ona funkcje, które później przejęła nowożytna publicystyka.
Satyra dawała odbicie świata w krzywym zwierciadle, wyjaskrawiała cechy ujemne, przedstawiała rzeczywistość w stanie zamieszania i chaosu, musiał zatem istnieć jakiś wzór idealny, uznawany przez Krasickiego. Jest on możliwy do odczytania w różnych utworach Krasickiego. Sądził on, że współczesna cywilizacja doprowadziła do degeneracji społeczne instytucje i człowieka, do zaniku wartości autentycznych i rozkwitu pozornych. Ideałem byłby stan równości społecznej, w którym każdy uzewnętrzniałby swą osobowość zgodnie z jej istotą, w sposób naturalny. Krasicki przyjmował wprawdzie w praktyce system nierówności społecznej, realizowany w ramach demokracji szlacheckiej, postulował jednak humanizację stosunków w tym systemie. Prowadził akcję wychowawczą, mającą na celu kompromitowanie wartości fałszywych, pozornych i zaszczepienie autentycznych.
Ten „powrót do źródeł" jako postulat społecznej dydaktyki stał się motywem przewodnim satyr; zawarł go Krasicki w formie programu w satyrze Świat zepsuty. Deprawacji i zbrodniom współczesnych przeciwstawia utopijny obraz „przodków poczciwych", którzy praktykowali surowe cnoty, żyli w prostocie uczynili państwo potężnym. Świat zepsuty zawiera skondensowany program obnażania źródeł zła, owych fałszywych wartości, których odrzucenie może doprowadzić do moralnego odrodzenia narodu i odzyskania jego siły.
Kolejne satyry demonstrują jakby sekcję anatomiczną poszczególnych schorzeń. Przesuwają się portrety filutów, zdrajców, dworaków, żon modnych, panów okrutnych, pieniaczy, szulerów, fircyków, nowomodnych mędrków i głupców, pijaków i marnotrawców. Galeria jest bardzo bogata, daje ogólny przegląd zarówno rodzimych, sarmackich wykroczeń, jak i przejętych już z obyczaju „oświeconego", francuskiego.
Ekspresję swoich myśli zawdzięcza Krasicki bogactwu środków artystycznych: monolog-kazanie, rozprawa i relacja, obrazek dramatyczny, rewia typów. Postacie ukazywane są wprawdzie szkicowo, ale dzięki umiejętności selekcji cech, parodystycznemu ich przerysowaniu, nagromadzeniu realiów nabierają życia. Do wybitnych osiągnięć satyr należy także mistrzowskie operowanie dialogiem, widoczne w najlepszych satyrach: Żonie modnej i Pijaństwie. Nieraz w jednym wierszu pomieścił Krasicki aż cztery kwestie. Dialogi rozpisane jak w scenariuszu komediowym podkreślają dramatyczne tempo akcji poszczególnych satyr.
Satyry jego stanowiły najdoskonalszą w poezji polskiej realizację tego gatunku, dowiodły możliwości wykorzystania form klasycystycznych do celów oświeceniowej edukacji społecznej.
Bajki
Bajka to epicka opowiastka wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca naukę moralną bądź dydaktyczną (ma morał), posługująca się typowymi cechami (charakterami), niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach, roślinach, przedmiotach. Forma znana już w starożytności, szeroko rozpowszechniona w kulturze ludowej, przetworzona literacko w ciągu wieków.
Zbiór Bajki i przypowieści zawiera bajki krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do stale jeszcze żywych wzorów ezopowych. Wydane po śmierci Bajki nowe były przeważnie dłuższe, narracyjne, oparte na wzorach La Fontaine'a.
Można w nich dostrzec postawę moralistyczną, zawierają uogólnienia i refleksje filozoficzną. W bajkach materiał obserwacyjny stanowiły przeważnie zwierzęta, symbolizujące określone cechy ludzkie, dlatego też łatwiej można było przedstawić na ich losach z pewnym dystansem działanie niesprawiedliwych praw, fałszywych pozorów. Prawdy, jakie podawał czasami Krasicki w zwięzłej epigramatycznej oprawie, dotyczyły czasami podstawowych pytań o sens istnienia. Obok postawy moralisty ujawniały się tu często załamanie i pesymizm człowieka, który obserwował upadek i rozkład swego społeczeństwa, przemoc możnych wobec słabszych, upodlenie jednych, pychę i głupotę drugich. W bajkach moralizujących śmieje się z głupoty ludzkiej, ale wskazuje tez właściwą drogę postępowania. Występują tu pijacy, karciarze, marnotrawcy itp. Pesymistyczny obraz nieuleczalności głupoty ludzkiej zawierają bajki Kulawy i ślepy, Łakomy i zazdrosny, Nocni stróże. Inne ukazują bezsens ludzkiego działania wobec nieuchronności śmierci: Fiałek i trawa, Potok i rzeka.
Na wstępie bajek położył Krasicki wiersz dedykacyjny Do dzieci. Rozszyfrował go Mieczysław Jastrun w Poemacie o mowie polskiej, pisząc: „Bajki — lecz dla dorosłych drani, nie dla dzieci".
Najostrzejszą krytykę współczesności zawierają bajki Jagnię i wilcy, Wilk i owce, Trzoda, Rybka mała i szczupak, Dobroczynność. Ukazują one mechanizm działania „wilczych praw”, jego demoralizujące skutki, głupotę i upodlenie gnębionych ofiar. Fakty te przedstawione są z bezlitosnym obiektywizmem, który wywoływać miał - na zasadzie wstrząsu - protest przeciwko aprobowaniu takiej rzeczywistości.
Najwięcej utworów poświęcił Krasicki krytyce życia dworskiego wraz z jego zakłamaniem, fałszywym panegiryzmem, kultem pozorów.
Są to bajki oryginalne, oszczędne w słowach, umiejętnie operujące skrótem. Największym osiągnięciem są bajki z budową dramatyczną o zacięciu komediowym (Kulawy i ślepy, Przyjaciel, Skarb). Konstrukcja oparta jest na zestawieniach cech lub par działających w sposób kontrastowy.
Powieści
Powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki scala w sobie prawie wszystkie elementy nowoczesnej powieści oświeceniowej: satyryczno-obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią. Zaakcentowaniu prawdziwości przedstawianych spraw służy forma relacji pamiętnikarskiej. Część I książki jest satyrycznym obrazem Polski sarmackiej, część II ukazuje ideał społeczeństwa nieskażonego destrukcyjnymi wpływami cywilizacji, cz. III to powrót bohatera do Polski po reedukacji na wyspie Nipu i próby wprowadzenia nowych zasad w życie (więcej powinno być w temacie o powieści oświeceniowej).
Pan Podstoli jest bezpośrednia kontynuacją Mikołaja. Narrator pierwszoplanowy, podróżnik-reporter, wyjechał w teren i spotkał powszechnie szacowanego Pana Podstolego. Przeprowadził z nim szereg wywiadów, -> w sumie treść książki to jego wypowiedzi, akcja jest znikoma. Pan Podstoli to Doświadczyński w starszym wieku, realizujący we współczesnej Krasickiemu Polsce wartości uznawane na wyspie Nipu. Jego wieś jest wsią pańszczyźnianą, oparta na systemie patriarchalnym, ale panuje tam humanizacja stosunków. Jako szlachcic stara się realizować cechy, które świadczą o jego wyższości nad otoczeniem. Chłopów uznaje za równych sobie pod względem moralnym i emocjonalnym, dopuszcza nawet możliwość uwolnienia ich po wcześniejszej oświeceniowej edukacji.
Jest to próba połączenia tradycji i nowoczesności, nawiązanie do mitu ziemiańskiej arkadii, wzorowego szlachcica gospodarującego na małym folwarku. Jest to pierwsza próba stworzenia pozytywnego bohatera szlacheckiego, łączącego tradycje z poglądami oświeceniowymi.
Historia ma słabo rozwinięta fikcję, przeważają elementy dyskursywne i polemiczne. Napisana w sposób mało zrozumiały, miała tylko jedno wydanie w XVIII w., gdy pozostałe powieści wznawiano co jakiś czas.
Publicystyka
Rozpoczął nią swoja praktykę literacką, był redaktorem Monitora - czasopisma moralnego, realizującego program polityczny obozu reform. Zamieszczało ono niewielkie traktaty polityczna-obyczajowe, felietony, obrazki obyczajowe o charakterze satyrycznym. Miało na celu wychowanie, odnowienie języka, propagowanie lit. i teatru. Taki charakter miały także wypowiedzi Krasickiego, poruszały tematy dotyczące realiów życia codziennego.
J. Ziomek Renesans; internet