Beckett Czekając na Godota

Wprowadzenie do „Czekając na Godota"

Temat to następująca sentencja św. Augustyna: „Nie rozpaczaj: jeden z łotrów został zbawiony. Nie pozwalaj sobie: jeden z łotrów został potępiony.” Sentencja ta odnosi się do słynnego ustępu z Ewangelii według św. Łukasza (23, 39-43), gdzie powiedziane jest, że spośród dwóch złoczyńców ukrzyżowanych razem z Chrystusem jeden Mu urągał, a drugi, przeciwnie, ujął się za Nim i prosił o wstawiennictwo w niebie, i że Jezus zapowiedział mu, iż jeszcze tego dnia znajdzie się z Nim w raju (w pozostałych Ewangeliach powiedziane jest, że obaj złoczyńcy urągali Chrystusowi, albo - jak u św. Jana - w ogóle nie ma o tym mowy).

Beckett zachwycił się tą sentencją w 1935 roku, gdy czytał był właśnie Wyznania św. Augustyna. Od tego czasu wielokrotnie o niej mówił i pisał w listach do przyjaciół, podkreślając piękno jej symetrii, na przykład: „Ta sentencja ma wspaniałą formę. Ta forma ma sens”. Sentencja św. Augustyna określa również metrum utworu: wyznaczają je liczby: dwa (dwaj złoczyńcy) i trzy (ukrzyżowani łącznie z Chrystusem). Cały dramat zbudowany jest według tego podstawowego wzoru, to znaczy: dwa plus jeden.

Sztuka składa się z dwóch aktów, a każdy z nich z trzech części („przed Pozzem i Luckom”, „z Pozzem i Luckym”, „po Pozzu i Luckym”). Występują w niej dwie pary bohaterów, przy czym para główna w każdym akcie dopełniona jest przez postać trzecią - Chłopca. Chłopiec ma bliźniaczego brata, a więc jest ich dwóch, a obaj pracują dla Godota, czyli dla kogoś trzeciego. Imiona bohaterów i postaci tytułowej są zasadniczo dwu-sylabowe (Gogo, Didi, Albert, Pozzo, Lucky, Godot), ale dwaj główni bohaterowie mają również imiona trzysylabowe (Estragon, Vladimir). Sylaby zdrobniałych imion dwóch głównych bohaterów są dwuliterowe. Imiona Pozza i Godota zostają zniekształcone w dwojaki sposób („Bozzo, Gozzo"; „Gobot, Godet”), co w każdym wypadku tworzy szereg trój-członowy („Pozzo-Bozzo-Gozzo"; „Godot-Gobot-Godet”.

Na scenie znajdują się dwa „obiekty” (kamień i drzewo) dopełnione przez „obiekt” trzeci (droga). Stroje głównych bohaterów składają się zasadniczo z dwóch par elementów (spodnie-marynarka; buty-kapelusz). W drugim akcie dwaj bohaterowie bawią się trzema kapeluszami. W ciągu całej sztuki dwaj bohaterowie trzykrotnie stoją łącznie na trzech nogach (po kopniaku Lucky'ego; przy wkładaniu butów; podczas robienia „drzewa”).

W każdym akcie dwaj główni bohaterowie podtrzymują jednego z dwóch pozostałych, czyli trzeciego, w pierwszym akcie Lucky'ego, w drugim - Pozza (sytuacja ta uderzająco przypomina trzy krzyże na Golgocie). W ciągu całej sztuki Estragon ma trzy sny, ale tylko dwa są znane: jeden zły („spadałem”) i jeden dobry („byłem szczęśliwy”); o trzecim nic nie wiadomo, bo Vladimir nie pozwala go opowiedzieć. Vladimir z kolei ma trzy rodzaje pożywienia: marchewkę, rzepę i rzodkiewkę, ale podczas dwóch posiłków Estragon wybiera z tego tylko dwa (marchewkę i rzodkiewkę), a spożywa zaledwie jeden (marchewkę). W pierwszym akcie Pozzo gubi trzy przedmioty (fajkę, spryskiwacz i zegarek), a jego posiłek składa się z dwóch głównych elementów (kurczak i wino) i dopełniającego trzeciego (fajka). Monolog Lucky'ego składa się z trzech zasadniczych części („apatia Boga”, „malenie i kurczenie się człowieka”, „Nieludzkość Ziemi”).

W pierwszym akcie bohaterowie rozmawiają o dwóch łotrach z Nowego Testamentu, a w akcie drugim padają odpowiednie dwa imiona - Kaina i Abla - ze Starego Testamentu. Chłopiec i jego brat doglądają dwu gatunków zwierząt - kozłów i owiec, co stanowi aluzję zarówno do Starego Testamentu (Księga Ezechiela 34, 17), jak i do Nowego (Ewangelia według św. Mateusza 25, 32-33).

Fascynacja Becketta sentencją św. Augustyna, a zwłaszcza wynikającym z niej wzorem „dwa plus jeden”, nie miała zabarwienia religijnego, tak jak, na przykład, kult Dantego dla trójki. Jednakże nie była też ona funkcją neutralnego upodobania do czystej abstrakcji, do magii liczb i tajemniczego uroku ich wzajemnych zależności i kombinacji. Owszem, podkreślał wielokrotnie, że w sentencji Augustyna interesuje go wyłącznie jej zniewalająca symetria, a nie jakakolwiek treść religijna, niemniej mówiąc o symetrii nie miał jedynie na myśli jej aspektu „architektonicznego” czy też jej elastyczności pozwalającej na uprawianie czysto formalnej gry.

Sentencja św. Augustyna stanowiła dla niego doskonały wyraz filozoficznej intuicji, rozpoznającej, że w świecie obowiązują dwie naczelne zasady, mianowicie zasada powtórzenia i zasada przeciwieństwa, i że obie te zasady są właśnie z natury „dwoiste”. Pierwsza polega na powieleniu i sumowaniu się elementów, a druga - na ich wzajemnym znoszeniu. Pierwszą wyraża formuła „jeden plus jeden”, a drugą - „jeden minus jeden”. I że w obu wypadkach powstaje z tego element trzeci - suma albo różnica. Suma i różnica zaś, nawet jeśli jest nią zero, są jakościowo różne od każdego z dodających się do siebie lub znoszących wzajem elementów.

A zatem u podstaw koncepcji Czekając na Godota leży pewna filozoficzna aksjologia. Dzieło to wyrasta z pewnego zbioru przekonań i idei i stanowi ich wyraz. Światopogląd ten nie jest jednak żadnym znanym systemem filozoficznym lub religijnym; to raczej zbiór kilku przekonań czy wyznawanych prawd, które w historii filozofii i religii pojawiały się w rozmaitych formułach u różnych myślicieli.

Zasadniczo światopogląd ten wyznaczają dwie tradycje czy źródła: z jednej strony, niektóre koncepty starożytnej filozofii greckiej, z Heraklitem i Zenonem z Elei na czele (słynne zdanie Heraklita, iż nie wchodzi się nigdy dwa razy do tej samej rzeki, zostało w sztuce żartobliwie sparafrazowane); z drugiej strony, niektóre elementy tradycji judeochrześcijańskiej, z Księgą Koheleta na czele (teza, że nie ma pod słońcem nic nowego, a wszystko jest tylko powtórzeniem; idea zbawienia i potępienia).

Filozofia Czekając na Godota wyrasta z nałożenia się tych dwóch szkół myślenia i widzenia świata. Teoria względnej powtarzalności (wszystko jest tylko powtórzeniem, ale każde powtórzenie zawsze jest nieco inne) wyraża się w konstrukcji dramatu (dwa akty, dwa dni, ten sam schemat akcji w każdym dniu-akcie) oraz w licznych repetycjach sytuacyjno-językowych. Teoria przeciwieństw (w świecie ścierają się ze sobą przeciwstawne sobie żywioły czy siły, każda rzecz ma swoje przeciwieństwo) wyraża się w konstrukcji bohaterów dramatu.

Na tym właśnie gruncie Beckett kreśli swą wizję świata i znajdującego się w nim człowieka.

Akcja i osoby dramatu

Rzeczywistość i zdarzenia przedstawione w Godocie są następujące:

O zmierzchu, pod drzewem stojącym przy wiejskiej drodze i obok niskiego kamienia, spotykają się dwaj dobrzy znajomi - Estragon i Vladimir. Znają się chyba od wczesnego dzieciństwa, bo mówią, że przestają ze sobą już jakieś pięćdziesiąt lat, a na dużo więcej nie wyglądają. O ich przeszłości niewiele wiadomo. Tyle jedynie, że kiedyś „przed tysiąc dziewięćsetnym” byli w o wiele lepszej sytuacji niż obecnie (liczono się wtedy z nimi, jak powiada Vladimir), że pracowali niegdyś przy winobraniu i że Estragon próbował wówczas popełnić samobójstwo rzucając się do rzeki, a Vladimir go uratował. Wszystko to jednak działo się bardzo dawno, z „milion lat temu” i jest „przebrzmiałe i pogrzebane”.

Obecnie, już od dłuższego czasu, są bezdomnymi włóczęgami. Na noc muszą szukać sobie schronienia. Estragon sypia w rowie. Do losu tego jednak mają odmienne nastawienie. Estragon wydaje się z nim pogodzony, natomiast Vladimir pragnąłby czegoś innego. Co więcej, utrzymuje on, że istnieje szansa odmiany.

Jest mianowicie przekonany, że los ich może odmienić... Godot twierdzi, że widzieli się już z nim kiedyś, że prosili go wtedy o coś i że ten wyznaczył im spotkanie, aby dać odpowiedź. I w związku z tym czeka na Godota. Estragon ani niczego takiego nie pamięta, ani nie podziela nadziei Vladimira, niemniej, już to nie chcąc rozstać się z przyjacielem, już to, jako mniej zaradny, bojąc się z nim rozdzielić, poddaje się jego woli. Zamiast ruszyć gdzieś w drogę, na co miałby ochotę, przychodzi codziennie wieczorem pod drzewo - tę właśnie porę i to miejsce Vladimir uznaje za porę i miejsce wyznaczone przez Godota - i towarzyszy mu w oczekiwaniu.

Jednakże wiedza, przekonania i wiara Vladimira pełne są luk, sprzeczności i niejasności. Przede wszystkim nie umie on powiedzieć, o co właściwie prosił Godota, a więc czego, w istocie, oczekuje obecnie. Po drugie, nie wie, kim Godot jest ani czym się zajmuje, ani co może - a więc na jakiej podstawie w ogóle buduje nadzieje, że władny jest on dla nich cokolwiek uczynić. Po trzecie, choć utrzymuje, że mieli już kiedyś z nim kontakt, nie potrafi opisać ani jego wyglądu, ani okoliczności owego kontaktu. Po czwarte wreszcie, nie wie właściwie ani gdzie, ani kiedy Godot wyznaczył spotkanie („pod drzewem”, „w sobotę” - to dane bardzo nieścisłe). Wszystkie te podstawowe braki i jawne sprzeczności - w połączeniu z wyraźną niewiarygodnością wielu innych, mniej ważnych informacji podawanych przez Vladimira, a podawanych zawsze z wielką pewnością siebie - skłaniają do przeświadczenia, że zarówno sama osoba Godota, jak i fakt umówienia się z nim są nader problematyczne, a może nawet wyssane z palca, że są wymysłem, marzeniem, a nie elementem jawy, tego, co wydaje się obiektywną rzeczywistością.

Istnieje jednak poważny argument przeciwko takiej hipotezie. Jest nim postać Chłopca, który - bez względu na to, czy ma coś wspólnego z Godotem, czy nie, i czy rzeczywiście przychodzi od niego (może wszystko zmyśla?) - wymawia przynajmniej jego imię, i to pierwszy. A zatem wiara w istnienie Godota ma, mimo wszystko, pewne podstawy.

Wladimir jest ruchliwy, niespokojny, zadbany i schludny. Dużo mówi, filozofuje i mądrzy się. Popełnia przy tym często gafy, przeczy sobie i łatwo zmienia poglądy, nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Estragon z kolei to osobnik powolny, ospały, niechlujny i bardziej zmysłowy. Najchętniej by spał, często mówi o jedzeniu. W sumie, jest prymitywniejszy i głupszy od Vladimira. Ale, być może, pozornie. Pod pewnymi względami bowiem nad nim góruje. Kierując się instynktem i zdrowym rozsądkiem, często zauważa więcej i ocenia celniej niż Vladimir. Na przykład, natychmiast wychwytuje błąd w rozumowaniu Vladimira, który wywodzi, że jako cięższy (co zresztą wcale nie jest pewne) powinien się wieszać na słabej gałęzi w drugiej kolejności.

Ogólnie rzecz biorąc, Vladimir to typ zdyscyplinowanego mędrka, grzeszącego głupotą, doktrynerstwem i hipokryzją, a Estragon - typ rozmamłanego głupka, zdradzającego jednak pewien spryt i przenikliwość, który niczego nie udaje, lecz jest taki, jaki jest, to znaczy prosty, naiwny, bojaźliwy i leniwy.

Gdy bohaterowie odprawiają codziennie swój rytuał czekania na Godota pod drzewem, drogą przechodzą dwaj ludzie - Pozzo ze swym służącym Luckym. Pozzo trzyma Lucky'ego na uwięzi za pomocą długiej liny okręconej wokół jego szyi, Lucky zaś dźwiga bagaże. Spostrzegłszy Estragona i Vladimira, zatrzymują się, a następnie spędzają z nimi jakiś czas. Choć spotkanie to odbywa się nie pierwszy raz, choć dwie pary bohaterów spotykają się w ten sposób codziennie, w pierwszej chwili nigdy nie poznają się wzajemnie, jakby widzieli się po raz pierwszy. Jedyną osobą, która z czasem zaczyna sobie coś przypominać (że już się kiedyś ze sobą zetknęli), jest Vladimir, ale i on nie ma nigdy pewności, czy rzeczywiście są to ci sami osobnicy.

Pozzo i Lucky, podobnie jak Estragon i Vladimir, znają się i przestają ze sobą już bardzo długo i też jakby od początku życia. Pozzo powiada, że wziął sobie służącego „jakieś sześćdziesiąt lat temu”, a na wiele więcej nie wygląda. Podobnie też okres świetności mają już poza sobą. Pozzo wspomina, że Lucky był niegdyś bardzo miły i zdolny, a teraz jest raczej nieznośny i mało pomocny, on zaś, Pozzo, też był w formie o wiele lepszej niż obecnie: miał, na przykład, dużo lepszą pamięć.

O ile Estragon i Vladimir spędzają życie głównie na czekaniu, o tyle Pozzo i Lucky spędzają je na wędrowaniu. Jednakże cel i sens tej wędrówki pozostaje niejasny. Tak jak Vladimir nie zdaje sobie w pełni sprawy, dlaczego i po co czeka, tak Pozzo nie wie, dlaczego i dokąd podróżuje. Raz powiada, że idzie „w niepewne”, drugi raz, że „na targ Zbawiciela”, aby tam sprzedać Lucky'ego, innym znów razem oświadcza, że podąża po prostu „przed siebie”. Jedyną rzeczą wiadomą i pewną jest to, że wędrując nikogo nie spotyka i że przez to dłuży mu się droga.

Pozzo jest prymitywny, brutalny, głośny i próżny; lubi rozkazywać, popisywać się i mieć poklask. Lucky z kolei jest cichy, zamknięty w sobie i jakby nieobecny. Służącym został z przypadku („to nie jego fach”, jak powiada Pozzo) i robi wrażenie zdegradowanego albo przegranego inteligenta czy nawet intelektualisty lub artysty. Choć poniżany i upokarzany przez Pozza, jest godny, ma honor. Na obelgi, a nawet na przemoc nie reaguje, jest ponad to, natomiast gdy okazuje mu się litość, dumnie i agresywnie ją odtrąca. Czynności, które do niego należą, wykonuje mechanicznie, jak automat.

Po krótkim postoju, podczas którego dwie pary bohaterów rozmawiają ze sobą i poznają się nawzajem od nowa, Pozzo i Lucky odchodzą. Wkrótce potem zjawia się Chłopiec, który, twierdząc, iż przysyła go Godot, zawiadamia parę głównych postaci, iż ten już dziś nie przyjdzie, ale na pewno przyjdzie nazajutrz. Zapada noc. Bohaterowie - przynajmniej na ten czas - postanawiają odejść. Nie robią tego jednak. Pozostają na miejscu.

Następnego dnia wszystko powtarza się od początku, tyle że nieco inaczej. Pierwszego dnia pierwszy na miejscu był Estragon, drugiego - pierwszy przybywa Vladimir. Pierwszego dnia Vladimir był początkowo w złym nastroju, a pod koniec w nieco lepszym, drugiego - przychodzi w zdecydowanie dobrym, a pod koniec jest w dużo gorszym. Pierwszego dnia Estragon zdjął but i chodził potem przez cały czas w jednym, drugiego - początkowo bosy, wkłada na powrót oba buty. Pierwszego dnia wątpliwości, czy rzeczywiście znajdują się w tym samym miejscu co poprzednio, miał Vladimir, drugiego dnia - ma je Estragon. Pierwszego dnia Pozzo i Lucky byli jeszcze w pełni sił, Pozzo jadł, palił, opowiadał, a Lucky tańczył i „głośno myślał”, drugiego dnia - są słabi i kalecy. Pozzo jest ślepy, żałosny i małomówny, Lucky - kompletnie niemy. Pierwszego dnia przybyli hucznie i pysznie, drugiego - ich przybycie kończy się upadkiem, z którego sami nie mogą się podnieść. Pierwszego dnia Vladimir ani nie pamiętał o Pozzu i Luckym, ani ich nie poznał, gdy przybyli, drugiego dnia - pamięta już o nich, a gdy przybywają, poznaje ich o wiele szybciej, mimo że bardzo się zmienili. Pierwszego dnia Vladimir i Estragon, choć wielokrotnie się potykali i tracili równowagę, nie przewrócili się jednak, drugiego - przewracają się obaj i długo nie mogą się podźwignąć. Pierwszego dnia pomagali wstać Lucky'emu, drugiego - pomagają jego panu. Pierwszego dnia Lucky kopnął Estragona, drugiego - Estragon kopie Lucky'ego. Pierwszego dnia na Chłopca rzucił się Estragon i dosięgną! go, drugiego - rzuca się na niego Vladimir, lecz nie udaje mu się go nawet dotknąć. Pierwszego dnia Vladimir nie wiedział, co Chłopiec powie, drugiego dnia - wie już i uprzedza odpowiedzi w pytaniach. Pierwszego dnia Estragon ani razu nie pamiętał o celu czekania, drugiego - dwa razy już pamięta. Pierwszego dnia przed odejściem z miejsca powstrzymał Vladimira Estragon, drugiego - Estragona powstrzymuje Vladimir. Pierwszego dnia wreszcie obaj bohaterowie usiedli w końcu na kamieniu, drugiego dnia - do końca stoją pod drzewem.

Różnice między pierwszym dniem a drugim są dwojakiego rodzaju. Jedne mają charakter neutralny, drugie są znaczące. Różnice neutralne to takie, które polegają na odwróceniu ról, na przestawieniu tych samych elementów, na zamianie, na grze, na symetrycznych odbiciach. Różnicą neutralną jest na przykład to, że pierwszego dnia pierwszy na miejscu pojawia się Estragon, a drugiego - Vladimir; albo to, że pierwszego dnia przed odejściem powstrzymuje Estragon, a drugiego - Vladimir. Różnice znaczące zaś to takie, które polegają na nieodwracalnej zmianie jakości. Różnicą znaczącą jest więc na przykład to, że pierwszego dnia Pozzo i Lucky są jeszcze w pełni sił, a drugiego - są już kalecy; albo to, że pierwszego dnia Vladimir i Estragon prawie nic nie pamiętają z przeszłości i mają większą nadzieję doczekania Godota, a drugiego - coś już pamiętają (Pozza i Lucky'ego) i są coraz bliżsi zwątpienia (fakt, że Vladimir przewiduje odpowiedzi Chłopca).

A zatem, ogólna wizja świata, jaka przeziera spoza dwóch aktów Godota, jest następująca:

Na ziemi, pomiędzy kamieniem i drzewem, dwie postaci czekają na Godota, który codziennie przekłada swe przybycie na dzień następny, a dwie inne postaci codziennie dokądś tędy idą. Każdego dnia wszystko odbywa się tak samo, a jednocześnie nieco inaczej. Różnice wynikają z dwóch zmian - ze zmiany pozornej i zmiany istotnej. Zmianą pozorną jest inny, najczęściej symetrycznie odwrócony układ jakichś elementów, zmianą istotną - asymetryczny postęp w czasie. Pierwsza para bohaterów dojrzewa w zwątpieniu, druga-ulega regresowi fizycznemu. Pierwsza jest coraz bliższa samobójstwa, druga - coraz bliższa ostatecznego upadku.

Symbole i znaczenia

Wizja ma charakter paraboliczny. Kamień i drzewo, dzień i noc, czekanie i wędrowanie, obie pary bohaterów i każdy z nich z osobna nie wyczerpują się w swych dosłownych znaczeniach. Wszystkie te elementy mają wartość symboliczną.

Scena przedstawiająca pustkowie z biegnącą przez nie drogą, przy której leży kamień i stoi drzewo, jest skrótowym obrazem globu ziemskiego. Kamień - to przyroda nieorganiczna, drzewo - organiczna, droga zaś, jako ślad obecności człowieka - przyroda swoiście ludzka, czyli kultura.

Tkwiące i przemieszczające się w tej przestrzeni ludzkie postaci symbolizują właśnie ową trzecią, obok nieożywionej i ożywionej, formę przyrody - przyrodę „myślącą”, „świadomą”, czyli istotę ludzką, która zamieszkuje Ziemię.

Dwie pary bohaterów obrazują dwa podstawowe oblicza Człowieka: jego oblicze jako gatunku i jego oblicze jako jednostki. Estragon i Vladimir są wizerunkiem Człowieka Historycznego; Pozzo i Lucky - Człowieka Poszczególnego. Każda zaś z postaci odzwierciedla jedną z dwóch podstawowych cech każdego oblicza.

Estragon wyobraża biologiczną naturę gatunku ludzkiego, jego zakorzenienie w świecie roślinnym i zwierzęcym, jego przynależność do powszechnego, ślepego ruchu przyrody. Vladimir z kolei obrazuje to, co w ludzkości ponad- czy pozabiologiczne, a więc jej dyspozycję metafizyczną, jej dążność do wyrwania się z więzów natury, jej aspiracje stworzenia odrębnej, czysto ludzkiej jakości.

Pozzo jest wizerunkiem cielesności człowieka, jego bytu materialnego; Lucky wyobraża jego duchowość, to wszystko, co nie daje się opisać czy wyrazić w kategoriach materialnych.

Relacje między bohaterami i między parami bohaterów obrazują sposób, w jaki dwie natury Człowieka (fizyczna i metafizyczna, cielesna i duchowa) oraz dwa jego oblicza (gatunkowe i jednostkowe) współistnieją ze sobą i zależą od siebie, w jaki sposób ścierają się ze sobą i wzajemnie na siebie wpływają.

Każdy dzień wreszcie to symbol czasu jednego ludzkiego życia, jakby jednego pokolenia w dziejach ludzkości.

Beckettowska filozofia człowieka

Przy takim rozpoznaniu znaczeń głównych elementów świata przedstawionego Beckettowską filozofię człowieka streścić można następująco:

Ludzkość należy do świata bezrefleksyjnej przyrody, włączona jest w powszechny ruch kosmosu. Pod pewnym względem różni się ona jednak od innych form bytu. Różnica polega na szczególnym w przyrodzie wyobcowaniu: o ile wszelkie inne formy bytu zdają się być w zgodzie ze swoim statusem, o tyle Ludzkość - ze swoim - nie jest pogodzona, odnajdując się w świecie jako coś niepełnego, oderwanego od czegoś, obcego; o ile wszelkie inne formy bytu są „na swoim miejscu”, „u siebie”, o tyle Ludzkość ma poczucie, iż znajduje się „gdzieś indziej”, nie „u siebie”, lecz jakby na wygnaniu, i że na wygnaniu tym pozostaje całkowicie sama. Wyraża się to w jej tęsknocie za kimś innym, w jej potrzebie metafizycznego towarzystwa.

Niezaspokojona potrzeba partnera prowadzi do wewnętrznego rozdwojenia. Ludzkość, nie mając z kim obcować, a nie mogąc znieść samotności, zaczyna traktować samą siebie jako kogoś innego i z samą sobą obcuje jako z kimś innym. Jest to możliwe dzięki dyspozycji mowy, którą posiada. Mowa bowiem, w istocie swej zakładająca mówiącego i słuchającego (nadawcę i odbiorcę), stwarza iluzję pożądanego bycia w towarzystwie i neguje lub przynajmniej uśmierza poczucie samotności. Ludzkość zaczyna więc mówić do siebie i w ten sposób staje się wewnętrznie rozdwojona, „podwójna”. Tak właśnie rozdzieliła się na Estragona i Vladimira, a raczej tak Vladimir wydzielił się z Estragona. Niegdyś przecież nie stanowili pary, lecz zaledwie jej zarodek: „za dawnych, dobrych czasów”, jak powiada Estragon, byli odwróceni do siebie tyłem, pozostawali względem siebie „plecy w plecy”, a więc „nie byli rozmową”.

Odkąd Ludzkość przemówiła do siebie i zaczęła ze sobą rozmawiać, proces wewnętrznego rozdwojenia uległ przyspieszeniu i pogłębieniu. Jeden z pozornych rozmówców zaczął się osobliwie specjalizować. Stał się Inteligencją, Intelektem, Rozumem. Jako taki zaś szybko odkrył złudność dotychczasowego rozwiązania. Wewnętrzne rozdwojenie, dialog z samym sobą jako z kimś innym przestały wystarczać. Kwestia dotkliwej samotności znów stała się aktualna. Na tym etapie jednak nie można już było powtórzyć poprzedniego („naiwnego”) chwytu, aby ten problem rozwiązać. Obecnie należało wynaleźć coś innego. Tym czymś okazała się idea istoty prawdziwie innej, idea niepozornego partnera. Ludzkość założyła mianowicie, lub też przyjęła i uwierzyła, że poza nią istnieje ktoś jeszcze, że absolutna samotność to po prostu niepodobieństwo. „Samo założenie jednak było niewystarczające, należało jeszcze jakoś je uwierzytelnić, należało więc zrobić coś takiego, aby idea stała się rzeczywistością, aby „Słowo stało się Ciałem”. Tym czymś okazała się z kolei idea czekania. Ludzkość, aby przekonać samą siebie, że poza nią ktoś jeszcze istnieje, postanowiła na tego kogoś świadomie i metodycznie czekać. Był to drugi po wynalezieniu mowy i jeszcze istotniejszy zwrot w historii świata. Świadome i metodyczne czekanie bowiem oznaczało zatrzymanie się w jakimś miejscu, to zaś tożsame było z wyrwaniem się z powszechnego i ślepego ruchu przyrody. Ludzkość zatrzymawszy się, „aby czekać”, stanęła jakby wpośród przetaczającej się rzeki świata i zaczęła opierać się jej nurtowi. Była to, rzeczywiście, nowa jakość - wstąpienie na drogę kultury.

Wewnętrzne rozdwojenie się Ludzkości, a następnie wstąpienie przez nią na drogę kultury oznaczało istotną przemianę Człowieka Poszczególnego. Jednostka ludzka, po pierwsze, również uległa rozdwojeniu zgodnie z zasadą dziedziczenia cech gatunku, a po drugie, uzyskała partnera i swoistego opiekuna w postaci nawarstwiającej się ludzkiej kultury. By pozostać w pobliżu metaforyki Godota, można to również określić tak, że jednostka ludzka otrzymała służącego w postaci rozbudowanej sfery duchowej oraz możność spotkania z trwającym na posterunku własnym gatunkiem. Dotychczas Człowiek Poszczególny, podobnie jak wszelkie inne formy bytu, zaledwie samotnie przemijał, dotychczas jego kondycja sprowadzała się do niemego i samotnego ruchu od narodzin do śmierci. Odkąd Ludzkość rozdwoiła się wewnętrznie i zatrzymała w rzece świata, Człowiek Poszczególny uzyskał pomoc w postaci wyższego uduchowienia oraz towarzystwo - Człowieka Historycznego. Jednakże każda jednostka ludzka, przychodząc na świat, wciąż jeszcze jest czymś pierwotnym, wciąż jeszcze znajduje się jakby w zerowym punkcie rozwoju. Dlatego też o niczym nie wie, dlatego też wszystkiego za każdym razem musi się uczyć od początku. Tak właśnie Pozzo, ilekroć przybywa na miejsce, nigdy nie pamięta, by kiedyś już tu był. Bo, rzeczywiście, nie było go tu. Owszem, był, ale jako ktoś inny - taki sam, ale nie ten konkretnie.

Elementy, jakie wyodrębniły się wskutek wewnętrznego rozdwojenia się zarówno Ludzkości, jak i Człowieka Poszczególnego, charakteryzują się sprzecznymi cechami. Oto Duch czy Rozum Ludzkości (choć wszelkie tego typu pojęcia nie są właściwe, bo w istocie nie wiadomo, co to takiego), a więc ów pierwiastek, który spowodował i zapoczątkował wielką przemianę Człowieka wynajdując mowę, a następnie ideę czekania na kogoś, otóż ów wielki reformator i prawodawca w człowieku jest jednocześnie kimś powierzchownym i dogmatycznym, kimś nie dorastającym do swej roli i misji, kimś nie przekonującym i nie budzącym głębszego zaufania. To zaś z kolei, co w Ludzkości pierwotne, co łączy ją ze światem bezrefleksyjnej przyrody, a więc ów pierwiastek opierający się ludzkiemu formowaniu i wciąż ześlizgujący się w otchłań przedwiecznego chaosu, otóż ów wielki konserwatysta i niepoprawny uczeń w Człowieku jest jednocześnie dziwnie przebiegły i wrażliwy, obdarzony intuicją i czuciem, ma naturę poety: „Byłem nim” (tj. właśnie poetą)-powiada o sobie Estragon, a w innym miejscu przedstawia się jako Catullus.

Ciało Człowieka Poszczególnego jest trywialne, prymitywne, brutalne, mimo to jednak ono właśnie pełni rolę pana i dowódcy w Człowieku. Duchowość jednostki, choć subtelna, wyrafinowana i wyrywająca się ku wyżynom abstrakcji, trzymana jest przez ciało na uwięzi i zmuszona do usługiwania w najbanalniejszych potrzebach. Duchowość jednostki, zamiast oddać się kontemplacji i ściganiu absolutu, zamiast dociekać istoty piękna i tworzyć je, do których to czynności wydaje się aspirować, musi poświęcać większość swej energii na wspomaganie i podpieranie bezmyślnego ciała, które - zdane na siebie - wystawione byłoby na tysiące zagrożeń i mogłoby bardzo ucierpieć. Ciało jednak, zamiast być wdzięczne duchowości za opiekę i przynajmniej w jakimś stopniu odciążyć ją, aby mogła zająć się swoją dziedziną, przeciwnie - znęca się nad nią i „zajeżdża” ją do granic wytrzymałości. Wskutek tego jest ona umęczona i w wolnych chwilach nie ma już siły na żadną aktywność: gdy tylko ma okazję, usypia.

Niesprawiedliwość ta ma jednak swoje wyrównanie - i to dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, ciało, choć włada, panuje i rozkazuje, choć pyszni się i rozgłasza wokół swój tryumf, w głębi przeżarte jest strachem i rozpaczą. Pieśń ciała to pieśń o zmierzchu, czyli nieuchronnym końcu, i o krótkości danego czasu, o tym, że „światło świeci przez chwilę”. Duchowość tymczasem, choć zniewolona i gnębiona, jest w istocie szczęśliwsza (jedno znaczenie imienia Lucky'ego), bo ma bliższy kontakt z pożądanym światłem, bo sama jest pewnym światłem (drugie znaczenie). Ekspresję duchowości stanowi sztuka (symbolizowana przez taniec) i filozofia (symbolizowana przez głośne myślenie). Treści wyrażone w tych formach, jakkolwiek bywają smutne („taniec sieci”, czyli spętania, braku swobody) lub nawet przygnębiające („powietrze i ziemia, są dla kamieni”, czyli nie dla ludzi), nigdy nie mają tak skrajnie beznadziejnego (nihilistycznego) charakteru jak krótka pieśń ciała.

Druga forma wyrównania niesprawiedliwości, jakiej doznaje duchowość od rozbestwionego ciała, to zdolność pozostawienia śladu. Otóż ciało może pozostawić po sobie coś nader ulotnego (symbolizuje to dym z fajki) i resztki w postaci szkieletu (symbolizują to kości kurczaka). Tymczasem duchowość pozostawia po sobie coś trwalszego (symbolizuje to kapelusz), coś, co - zostawione - zostaje następnie przejęte i przyswojone przez Ludzkość, czyli coś, co ma szansę osiągnąć dłuższy żywot przynajmniej w kulturze. Ponadto cierpienie zadane przez duchowość (kopniak) ulega w pamięci powiększeniu („a tak, skopano mnie”), natomiast dobrodziejstwo wyświadczone przez ciało (kości) ulega w pamięci pomniejszeniu („ości raczej”).

Te wewnętrzne sprzeczności czy przeciwieństwa cech i ról wyodrębnionych elementów zbieżne są z opozycją zbawienia i potępienia. I w każdym wypadku zachowana jest proporcja pół na pół. Rozum Ludzkości jako wynalazca mowy i czekania jest „zbawiony”, natomiast jako rezoner i doktryner - „potępiony”. Czucie Ludzkości jako lenistwo i gnuśność jest „potępione”, natomiast jako prosta, naturalna wrażliwość - „zbawione” (chmurkę w zenicie, która symbolizuje przyjętą ofiarę Abla, dostrzega Estragon; Vladimir nie widzi w niej niczego nadzwyczajnego). Ciało Człowieka jako siła dominująca, korzystająca z wszelkich dostępnych jej rozkoszy, jest „zbawione”, natomiast jako przemijające w cierpieniu i bez śladu zepsucie - „potępione”. Wreszcie, duchowość Człowieka jako zniewolony i udręczony służący jest „potępiona”, natomiast jako wyzwolony i oświecony wewnętrznie oraz zdolny przedłużyć swój byt artysta i myśliciel - „zbawiona”.

Ludzkość i Człowiek Poszczególny podlegają przy tym ewolucji. Ewolucja ta jednak nie ma charakteru postępu, lecz regresu. Ludzkość trawią postępujące wątpliwości. Człowiek Poszczególny zmienia się na niekorzyść, staje się coraz większym kaleką. O regresie tym - i o jego paradoksie - mówi się wprost w monologu Lucky'ego: „człowiek... mimo postępu w zaopatrzeniu i w likwidacji odpadów... marnieje i usycha... mimo rozwoju kultury fizycznej i uprawiania sportów... maleje... i kurczy się”. Regres Ludzkości i regres jednostki są ze sobą ściśle związane. Upadająca Ludzkość wpływa ujemnie na jednostkę, ta zaś z kolei, upadając - już w sensie dosłownym - pociąga za sobą Ludzkość. Ludzkość co prawda potrafi jeszcze sama wydźwignąć się z upadku, a następnie podnieść upadłą jednostkę, niemniej przychodzi to jej już z największym trudem, a przy tym za sprawą... cudu - zbawiennego pojawienia się „chmurki w zenicie”. Ludzkość coraz bliższa jest samozagłady („jutro się powiesimy”), Jednostka - coraz bliższa ostatecznego upadku („poczekamy, aż sami będziemy mogli się podnieść”).

Zarysowaną powyżej Beckettowską antropologię można sprowadzić do następującego podsumowania:

Istotą Człowieka jest nieprzezwyciężalne poczucie samotności, skądkolwiek się ono bierze i cokolwiek się za nim kryje. Poczucie samotności jest nieznośne i domaga się uśmierzenia. Uśmierzenie możliwe jest dzięki mowie. Mowa prowadzi do powstania idei Drugiej Istoty i do uwiarygodnienia jej przez takie zachowania, jakby istniała ona naprawdę. Zachowania te, choć oparte na fikcji, same fikcją nie są. Są rzeczywistością przekształcającą Człowieka. Przekształcenie to jednak nie jest procesem nieskończonym, lecz ma raczej charakter kolisty: po pewnym czasie, wyczerpawszy moc iluzji, Człowiek wraca do punktu wyjścia, czyli do doświadczenia samotności, i wtedy wszystko zaczyna się od nowa. Kolistość samo-przemiany Człowieka przejawia się zarówno w obrębie poszczególnych etapów jednego cyklu, jak i w obrębie cyklu całego. Cykl cały to ogólny czas dany Człowiekowi, poszczególne etapy cyklu to ery, epoki, pokolenia, poszczególne ludzkie żywoty. W punkcie zerowym koła rozgrywa się misterium rozczarowania i nadziei, zwątpienia i wiary.

A zatem Człowiek - niczym rozprzestrzeniający się, a następnie kurczący do punktu wszechświat - to otacza się chmurą iluzji i nadziei, którą zasłania pustkę i tłumi doświadczenie samotności, to znów stoi w bezkresie sam - z cierniem nieznośnego wyobcowania w sercu. Chmura, będąc ułudą, jest rzeczywistością, samotność w bezkresie, nie będąc ułudą, jest nicością. Prawda zaś to jedno i drugie, a więc i złudna rzeczywistość, i niezłudna nicość - tak jak prawdą jest życie i prawdą jest śmierć, choć wydawałoby się, że te dwie prawdy są nie do pogodzenia, że wzajemnie się wykluczają; tak jak „prawdą jest, że się płynie, i prawdą jest, że się tonie”, jak stwierdził Beckett w rozmowie z Tonym Driverem.

A jaki w tym wszystkim sens nadrzędny? W każdym razie niepojęty dla Człowieka.

Narodziny spektaklu

Od ukończenia dramatu do pierwszej jego inscenizacji upłynęły prawie cztery lata. Przez ten czas sztuka była niezliczoną ilość razy przepisywana na maszynie, przedstawiana dyrektorom teatrów i... odrzucana - bądź jako całkowicie chybiona, bądź jako, owszem, interesująca, lecz nazbyt wyrafinowana i trudna. Sprawa zaczęła przybierać inny obrót dopiero z chwilą, gdy na horyzoncie pojawił się zaprzyjaźniony z Artaudem i ceniony przezeń Roger Blin, reżyser, który przeczytawszy sztukę, zafascynował się nią i zapalił do jej wystawienia, choć zupełnie jej nie rozumiał, do czego się zresztą otwarcie przyznawał. Był to jednak dopiero początek długiej i wyboistej drogi. Poszukiwania teatru i producenta, który sfinansowałby przedsięwzięcie, okazały się bardzo uciążliwe i długo bezowocne. Impas trwał do początku 1952 roku, kiedy to na inscenizację sztuki Ministerstwo Kultury wyasygnowało kwotę 750 000 starych franków (około 400 dolarów). Była to suma niewielka, niemniej pozwalała w ogóle ruszyć z miejsca.

Twórcom poszukującym sceny wyszedł naprzeciw Jean-Marie Serreau. Swego czasu, otwierając małą salkę Theatre de Babylone, proponował on Blinowi wystawienie jakiejś groteski o politycznym podtekście. Godot podtekstu politycznego nie miał, był jednak „przynajmniej” groteskowy. W ten sposób 2 listopada 1952 roku doszło do podpisania kontraktu.

Teatrzyk de Babylone - to było właściwie tylko pewne wnętrze, i to przerobione ze sklepu. Poza dwustu trzydziestoma składanymi krzesłami i niewielkim podestem nie miał dosłownie żadnego wyposażenia. W tych warunkach nieocenionym człowiekiem stał się Sergio Gerstein, zaprzyjaźniony z Blinem scenograf, który zgodził się wykonać wszystko za darmo - własnym sumptem. Zdobył kostiumy, rekwizyty i inne potrzebne materiały. Scena pokryta została czymś w rodzaju piankowej gumy (znalezionej na ulicy), drzewko zaś wykonano z drutu od wieszaków i czarnego papieru. Nie lada problemem okazało się oświetlenie. Theatre de Babylone nie posiadał bowiem również reflektorów, nie mówiąc już o opornicy pozwalającej regulować natężenia światła. A więc i reflektory zostały wykonane domowym sposobem - z puszek po oleju.

Przedstawienie formalnie reżyserował Blin. Beckett jednak przychodził codziennie na próby - w charakterze konsultanta i superarbitra. Osobowości dwóch twórców różniły się zasadniczo. Blin był typem intuicjonisty, artysty działającego instynktownie i spontanicznie; Becketta natomiast cechowała rzeczowość, skrupulatność, poniekąd pedanteria; obca mu była improwizacja; przygotowywał się do wszystkiego i miał szczegółowe plany. Jednocześnie obaj byli delikatni i skromni. Wszystkie te czynniki powodowały nieraz sytuację błędnego koła: Blin ustawiał sceny, Beckett delikatnie i przepraszająco wyrażał dezaprobatę, wówczas Blin, gotów zmienić dane rozwiązanie, prosił o wytłumaczenie błędu (znaczyło to w istocie interpretację fragmentu); na to z kolei Beckett bezradnie rozkładał ręce i ograniczał się jedynie do wskazówek formalnych, które Blina, oczywiście, zadowolić nie mogły.

Wreszcie, po wielu - humorystycznych nierzadko - perypetiach z aktorami, doszło do premiery. Odbyła się ona 5 stycznia 1953 roku. Choć było to wydarzenie, na które czterdziestosiedmioletni podówczas autor w pewnym sensie czekał od wielu lat, na premierowym spektaklu nie zjawił się jednak - zapoczątkowując tym zwyczaj nieprzychodzenia na premiery własnych sztuk (nawet gdy sam je reżyserował). Na przedstawienie poszła żona pisarza, Suzanne, która zdała mu z wszystkiego relację.

Wiadomości były pomyślne. Na spektakl przyszło nadspodziewanie dużo ludzi - mimo że przedstawienia prawie nie reklamowano. Widzowie siedzieli w niewygodnych warunkach, ścieśnieni i w zaduchu. Słaba była również widoczność, i to zarówno z powodu złej architektury wnętrza, jak i fatalnego oświetlenia. Mimo to spektakl śledzono w ogromnym skupieniu i napięciu. Wychodzono zaś z teatru z poczuciem, iż oto w dramaturgii współczesnej powstało coś ważnego, że Godot jest wydarzeniem szczególnym. Podobne opinie pojawiły się wkrótce w recenzjach. Cokolwiek znaczy ta sztuka - powtarzał się pogląd -jedno jest pewne: Beckett to twórca niezwykły, odnowiciel języka teatru, ktoś, kto daje świadectwo epoce i tworzy nową formę.

Jednym z niewielu rękopisów, z którymi pisarz do końca życia się nie rozstał, był rękopis Godota. Choć nie uważał tej sztuki za swoją najlepszą (za taką uważał Końcówkę), miał jednak do niej stosunek szczególny - jako do dzieła, które zasadniczo odmieniło jego los, które raz na zawsze oddaliło od niego kłopoty materialne i uczyniło go znanym.

W dwadzieścia dwa lata od prapremiery w Paryżu Beckett sam wyreżyserował Godota - w Schiller-Theater w Berlinie Zachodnim, po niemiecku. Inscenizacja autorska zawsze jest godna uwagi. W przypadku Becketta budzi ona jednak uwagę szczególną. Chodzi o to, że przy wspomnianej już niechęci czy niemożności wypowiadania się pisarza na temat własnych dzieł stanowi ona jedyną formę autokomentarza.

Na dokumentację przedsięwzięcia składają się następujące materiały: 1) notatnik reżyserski Becketta, zawierający przygotowany zawczasu szczegółowy plan spektaklu oraz uwagi zapisywane już w trakcie pracy; 2) dziennik prób prowadzony przez asystenta (Waltera Asmusa), opisujący ustawianie i ewolucję kolejnych scen oraz cytujący co ciekawsze wypowiedzi reżysera; 3) wybór fotografii, zarówno z prób, jak i gotowego już spektaklu. Poza tym spektakl jest zarejestrowany na taśmie wideo.

Premiera inscenizacji odbyła się 8 marca 1975 roku. Od tego czasu na różnych scenach świata i w różnych językach została ona powtórzona około dziesięciu razy w reżyserii Waltera Asmusa, asystenta Becketta z Schiller-Theater. W 1984 roku do realizacji w języku angielskim, przygotowanej w Stanach Zjednoczonych, a wykończonej i zaprezentowanej po raz pierwszy w Londynie, Beckett wprowadził nieznaczne zmiany.

Czekając na Godota

Utwór napisany po francusku w r. 1948 pt. En attendant Godot i przełożony przez autora na angielski pt. Waiting for Godot.

Po raz pierwszy opublikowany: po francusku w r. 1952 we Francji, po angielsku - w r. 1954 w Stanach Zjednoczonych.

Po raz pierwszy wykonany po francusku 5 stycznia 1953 r. w Theatre de Babylone w Paryżu. Dwukrotnie realizowany przez autora: w r. 1975 w języku niemieckim w Schiller-Theater w Berlinie i w r. 1984 w języku angielskim w San Quentin Drama Workshop w Londynie.

Osoby

Estragon

Vladimir

Lucky

Pozzo

Chłopiec

Akt pierwszy

Droga wiejska. Drzewo.

Wieczór.

Estragon, siedząc na niskim, kamieniu usiłuje zdjąć sobie but. Ściąga go obiema rękami, postękując. Wyczerpany daje za wygraną, zdyszany odpoczywa chwilę, zaczyna próbować na nowo. To samo. Wchodzi Vladimir

ESTRAGON (dając za wygraną): Nic się nie da zrobić.

Vladimir (zbliżając się sztywnym, drobnym kroczkiem, na szeroko rozstawionych nogach): Zaczynam się skłaniać ku temu. (Przystaje) długo zwalczałem tę myśl, mówiąc sobie: Spokojnie, Vladimir, spokojnie, wszystkiego jeszcze nie spróbowałeś. I walczyłem dalej. (Zamyśla się, rozpamiętuje tę walkę. Do Estragona) Więc znowu jesteś.

ESTRAGON: Myślisz?

Vladimir: Miło znów cię zobaczyć. A myślałem już, że odszedłeś na zawsze.

ESTRAGON: Ja też.

Vladimir: A więc nareszcie znów razem! Trzeba by uczcić to jakoś. Tylko jak? (Zastanawia się) Wstań, niech cię uściskam. Wyciąga rękę do Estragona.

Vladimir (dotknięty, chłodno): Można wiedzieć, gdzie jaśniepan spędził noc?

ESTRAGON: W rowie. Vladimir (zachwycony): W rowie! Gdzie?

ESTRAGON (nie wykonując żadnego gestu): Tam.

Vladimir: I nie pobili cię?

ESTRAGON: Pobili? Oczywiście, że mnie pobili. Vladimir: Ci co zawsze?

ESTRAGON: Ci co zawsze? Nie wiem. (Cisza)

Vladimir: Gdy myślę tak o tym... od lat... zastanawiam się... co by się z tobą stało... gdyby nie ja... (Stanowczo) Byłbyś niewątpliwie już tylko kupką kości.

ESTRAGON (dotknięty do żywego): No i co z tego?

Vladimir (smętnie): Na jednego człowieka to za wiele. (Pauza. Z ożywieniem) Z drugiej strony, mówię sobie, dlaczego akurat teraz upadać na duchu. Trzeba było o tym pomyśleć z milion lat temu, przed tysiąc dziewięćsetnym.

ESTRAGON: Och, przestań wreszcie. Lepiej pomóż mi zdjąć to świństwo.

Vladimir: Trzymając się za ręce, jako jedni z pierwszych, skoczylibyśmy z wieży Eiffla. Liczono się wtedy z nami. Teraz jest już za późno. Nie wpuszczono by nas nawet na górę. (Estragon mocuje się z butem) Co tam robisz?

ESTRAGON: Zdejmuję but. Nie zdarzyło ci się to nigdy?

Vladimir: Buty trzeba zdejmować codziennie. Tyle razy ci mówiłem!

Dlaczego mnie nie słuchasz?

ESTRAGON (słabiutko): Pomóż mi! Vladimir: Boli cię?

ESTRAGON: Czy mnie boli! On się pyta, czy mnie boli!

Vladimir (ze złością): Zawsze tylko ty cierpisz! Ja się nie liczę. Chciałbym ciebie zobaczyć na moim miejscu, co wtedy byś powiedział.

ESTRAGON: A co, boli cię?

Vladimir: Czy mnie boli! On się pyta, czy mnie boli!

ESTRAGON (wskazując palcem): Ale to jeszcze nie powód, żeby mieć guzik odpięty.

Vladimir (pochylając się): Fakt. (Zapina się) Do drobiazgów należy przywiązywać wagę w każdej sytuacji.

ESTRAGON: Jak mam do ciebie mówić, zawsze zwlekasz do ostatniej chwili.

Vladimir (w zamyśleniu): Ostatnia chwila... (Szuka czegoś w pamięci) Zwłoka w nadziei ból czemuś zadaje. Kto to powiedział?

ESTRAGON: Pomożesz mi czy nie?

Vladimir: Czasem wydaje mi się, że mimo wszystko nadejdzie. Nie bardzo się wtedy czuję. (Zdejmuje kapelusz, zagląda do środka, maca tam ręką, potrząsa nim, wkłada z powrotem) Jak by to powiedzieć? Lżej mi, a jednocześnie... (Szuka słowa) ogarnia mnie przerażenie. (Z naciskiem) PRZE-RA-ŻENIE. (Znów zdejmuje kapelusz i zagląda do środka) Dziwne. (Uderza w denko kapelusza, jakby chciał coś z niego wytrząsnąć, znów zagląda do środka, wkłada z powrotem) Nic się nie da zrobić. (Estragonowi z największym trudem udaje się ściągnąć but. Zagląda do środka, maca tam ręką, odwraca but podeszwą do góry, potrząsa nim, spogląda na ziemię, czy nic nie wypadło, nic nie znajduje, znów wkłada rękę do środka, patrzy przed siebie nieprzytomnie) No i co?

ESTRAGON: Nic.

Vladimir: Pokaż.

ESTRAGON: Nie ma co pokazywać.

Vladimir: Spróbuj z powrotem go włożyć.

Vladimir: Oto właśnie cały człowiek: winę nogi zwala na but. (Znów zdejmuje kapelusz, zagląda do środka, maca tam ręką, potrząsa nim, uderza w denko, dmucha do środka, wkłada z powrotem) To się staje nieznośne. (Cisza). Vladimir pogrąża się w myślach. Estragon porusza palcami u stóp, chłodząc je w ten sposób) Jeden z łotrów został zbawiony. (Pauza) Przyzwoity procent. (Pauza) Gogo.

ESTRAGON: Co?

Vladimir: Może by zacząć żałować?

ESTRAGON: Żałować? Czego?

Vladimir: No... (Zastanawia się) Warto się wdawać w szczegóły?

ESTRAGON: Żeśmy się urodzili?

Vladimir wybucha głośnym śmiechem, który tłumi natychmiast, chwytając się za podbrzusze i wykrzywiając twarz

Vladimir: Nawet na śmiech nie można już sobie pozwolić.

ESTRAGON: Brakuje tego, okropnie.

Vladimir: Najwyżej na uśmiech. (Uśmiecha się nagle szeroko, utrzymuje ten uśmiech przez chwilę, po czym przestaje się uśmiechać) To nie to samo. Nic się nie da zrobić. (Pauza) Gogo.

ESTRAGON (rozdrażniony): Co znowu?

Vladimir: Czytałeś Biblię?

ESTRAGON: Biblię... (Zastanawia się) Chyba przeglądałem.

Vladimir (zdziwiony): W bezbożnej szkole?

ESTRAGON: Nie wiem, czy była bezbożna, czy nie.

Vladimir: Coś ci się pomieszało. Pamiętasz Ewangelie?

ESTRAGON: Pamiętam mapki Ziemi Świętej. Były kolorowe. Bardzo ładne. Morze Martwe było bladoniebieskie. Od samego patrzenia chciało się pić. Pojedziemy tam, mówiłem sobie, pojedziemy tam na nasz miodowy miesiąc. Będziemy pływać. Będziemy szczęśliwi.

Vladimir: Powinieneś był zostać poetą.

ESTRAGON: Byłem nim. (Wskazując na swoje łachmany) Nie widać tego? (Cisza)

Vladimir: O czym to ja mówiłem?... Jak twoja noga?

ESTRAGON: Puchnie.

Vladimir: Aha, o dwóch łotrach. Pamiętasz tę historię?

ESTRAGON: Nie.

Vladimir: Opowiedzieć ci?

ESTRAGON: Nie.

Vladimir: Czas zejdzie. (Pauza) Chodzi o tych dwóch łotrów ukrzyżowanych razem ze Zbawicielem. Jeden z nich...

ESTRAGON: Z czym?

Vladimir: Ze Zbawicielem. Dwaj złoczyńcy. Jeden z nich został podobno zbawiony, a drugi ... (Szuka przeciwieństwa) potępiony.

ESTRAGON: Zbawiony od czego?

Vladimir: Od piekła.

ESTRAGON: Idę. Nie rusza się.

Vladimir: Dlaczego jednak... (Pauza) spośród czterech Ewangelistów... mam nadzieję, że cię nie nudzę?

ESTRAGON: Nie, słucham.

Vladimir: Dlaczego jednak spośród czterech Ewangelistów tylko jeden o tym wspomina? Przecież byli tam wszyscy czterej - tam albo gdzieś w pobliżu. A o zbawionym łotrze mówi tylko jeden. (Pauza) Odbiłbyś czasem piłeczkę, Gogo.

ESTRAGON (z przesadnym entuzjazmem): Doprawdy, to pasjonujące!

Vladimir: Z czterech - jeden. Z trzech pozostałych dwóch w ogóle nie wspomina o łotrach, a trzeci mówi, że obaj mu wymyślali.

ESTRAGON: Komu?

Vladimir: Co?

ESTRAGON: Nic nie rozumiem... (Pauza) Komu wymyślali?

Vladimir: Zbawicielowi.

ESTRAGON: Dlaczego?

Vladimir: Bo zbawić ich nie chciał.

ESTRAGON: Od piekła?

Vladimir: Kretyn! Od śmierci.

ESTRAGON: Zdawało mi się, że mówiłeś o piekle.

Vladimir: Od śmierci, od śmierci.

ESTRAGON: No i co z tego?

Vladimir: To, że dwaj zostali pewnie potępieni.

ESTRAGON: No i co z tego?

Vladimir: Ale jeden z czterech mówi, że jeden z dwóch został zbawiony.

ESTRAGON: No więc o co chodzi? Po prostu nie zgadzają się ze sobą i tyle.

Vladimir: Ale byli tam wszyscy czterej. A o zbawionym łotrze

mówi tylko jeden. Więc dlaczego akurat jemu wierzyć?

ESTRAGON: A kto mu wierzy?

Vladimir: Jak to kto? Wszyscy! Znana jest tylko ta wersja.

ESTRAGON: Ludzie to barany.

Wstaje z trudem, idzie utykając ku lewej kulisie, przystaje, wypatruje czegoś w oddali, przysłaniając sobie oczy ręką, odwraca się, idzie ku prawej, wypatruje czegoś w oddali. Vladimir przygląda mu się, następnie podchodzi do buta, podnosi go, zagląda do środka, rzuca go natychmiast.

Vladimir: Fu!

Spluwa. Estragon wraca na środek, staje tyłem do widowni, patrzy w głąb

ESTRAGON: Całkiem miłe miejsce. (Odwraca się, idzie na przód sceny, przystaje zwrócony przodem do widowni) Piękne widoki. (Odwraca się w stronę Vladimira) Idziemy.

Vladimir: Nie można.

ESTRAGON: Dlaczego?

Vladimir: Czekamy na Godota.

ESTRAGON (beznadziejnie): A, racja. (Pauza) Jesteś pewien, że to tu?

Vladimir: Co?

ESTRAGON: Mieliśmy czekać.

Vladimir: Powiedział, że przy drzewie. (Patrzą na drzewo) Widzisz jakieś inne?

ESTRAGON: Co to może być?

Vladimir: Czy ja wiem. Wierzba.

ESTRAGON: A liście?

Vladimir: Widać uschła.

ESTRAGON: Już nie płacze.

Vladimir: Albo to nie pora.

ESTRAGON: Wygląda raczej na krzak.

Vladimir: Krzew.

ESTRAGON: Krzak.

Vladimir: Krzew... (Spostrzegłszy się naraz) Ty podejrzewasz... że pomyliliśmy miejsce?

ESTRAGON: Miał tu być.

Vladimir: Nie powiedział, że przyjdzie na pewno.

ESTRAGON: A jeśli nie przyjdzie?

Vladimir: To jutro znowu przyjdziemy.

ESTRAGON: A potem pojutrze.

Vladimir: Możliwe.

ESTRAGON: I tak w kółko.

Vladimir: Znaczy...

ESTRAGON: Aż przyjdzie.

Vladimir: Bezlitosny jesteś.

ESTRAGON: Przyszliśmy tu już wczoraj.

Vladimir: Skąd! Coś ci się pomyliło.

ESTRAGON: A co robiliśmy wczoraj?

Vladimir: Co robiliśmy wczoraj?

ESTRAGON: No?

Vladimir: Jestem pewien, że... (Ze złością) Siać zwątpienie to ty umiesz.

ESTRAGON: Według mnie byliśmy tutaj.

Vladimir (rozglądając się dookoła): Poznajesz to miejsce?

ESTRAGON: Tego nie powiedziałem.

Vladimir: No więc?

ESTRAGON: To nie ma znaczenia.

Vladimir: Mimo wszystko jednak... to drzewo... (Odwraca się w stronę widowni) to bagno...

ESTRAGON: Jesteś pewien, że to dziś wieczór?

Vladimir: Co?

ESTRAGON: Mieliśmy czekać.

Vladimir: Powiedział, że w sobotę. (Pauza) Tak mi się wydaje.

ESTRAGON: Wydaje ci się!

Vladimir: Mam to chyba gdzieś zanotowane. (Grzebie po kieszeniach pełnych różnych szpargałów)

ESTRAGON (podchwytliwie): Ale w którą sobotę? I czy dziś jest sobota?

Czy aby nie niedziela? (Pauza) Albo poniedziałek? (Pauza) Albo piątek?

Vladimir (rozglądając się wokół błędnie, jakby data była wypisana gdzieś w przestrzeni): Nie, to niemożliwe.

ESTRAGON: Albo czwartek.

Vladimir: Co robić?

ESTRAGON: Jeżeli przyszedł wczoraj i nas nie zastał, to możesz być pewny, że dziś już nie przyjdzie. Vladimir: No ale mówiłeś, że byliśmy tu wczoraj.

ESTRAGON: Ja mogę się mylić. (Pauza) Nie mówmy przez chwilę, dobrze?

Vladimir (słabo): Dobrze. (Estragon siada na kamieniu. Vladimir chodzi nerwowo tam i z powrotem, przystając od czasu do czasu, by wypatrywać czegoś w oddali. Estragon zapada w sen. Vladimir przystaje wreszcie przed Estragonem) Gogo... (Cisza) Gogo... (Cisza) Gogo! Estragon zrywa się na równe nogi

ESTRAGON (uprzytamniając sobie potworność sytuacji): Spałem. (Z wyrzutem) Dlaczego nigdy nie dajesz mi spać?

Vladimir: Czułem się samotny.

ESTRAGON: Miałem sen.

Vladimir: Nie opowiadaj mi go!

ESTRAGON: Śniło mi się... Vladimir: NIE OPOWIADAJ MI GO! ESTRAGON (wskazując na świat wokoło): Ten ci wystarcza? (Cisza) Niemiły jesteś, Didi. Komu mam się zwierzać ze swoich koszmarów, jak nie tobie?

Vladimir: Zachowaj je dla siebie. Wiesz, że tego nie znoszę.

ESTRAGON (chłodno): Są chwile, gdy zastanawiam się, czy nie byłoby dla nas lepiej, gdybyśmy się rozstali.

Vladimir: Daleko byś nie zaszedł.

ESTRAGON: Rzeczywiście, byłoby to nader niekorzystne. (Pauza) Byłoby to nader niekorzystne, Didi, co? (Pauza) Ze względu na piękno drogi. (Pauza) I dobro podróżujących. (Pauza. Przymilnie) Co, Didi?

Vladimir: Uspokój się.

ESTRAGON (smakując): Uspokój... uspokój... (W rozmarzeniu) Anglicy mówią: „uspoookój”. To ludzie spokooojni. (Pauza) Znasz dowcip o Angliku w burdelu?

Vladimir: Znam.

ESTRAGON: No to opowiedz mi go.

Vladimir: Przestań!

ESTRAGON: Jeden Anglik, upiwszy się bardziej niż zwykle, udał się do burdelu. Bajzelmama pyta go, czy życzy sobie blondynkę, brunetkę czy rudą. No, opowiadaj dalej.

Vladimir: PRZESTAŃ! Wybiega. Estragon wstaje i podąża za nim aż na skraj sceny. Wykonuje ruchy podobne do tych, jakie wykonuje kibic zagrzewający boksera do walki. Vladimir wraca, ze spuszczoną głową mija Estragona i przechodzi przez scenę. Estragon podąża za nim kilka kroków i przystaje.

ESTRAGON (łagodnie): Chciałeś rozmawiać ze mną? (Vladimir nie odpowiada. Estragon postępuje krok naprzód) Chciałeś mi coś powiedzieć? (Cisza. Jeszcze jeden krok naprzód) Didi...

Vladimir (nie odwracając się): Nie mam ci nic do powiedzenia.

ESTRAGON (krok naprzód): Gniewasz się? (Cisza. Krok naprzód) Przepraszam. (Cisza. Krok naprzód. Kładzie rękę na ramieniu Vladimira) No, Didi. (Cisza) Podaj mi rękę. (Vladimir odwraca się do połowy) Uściskaj mnie! (Vladimir sztywnieje) Przestań się boczyć! (Vladimir mięknie. Ściskają się. Estragon cofa się) Cuchniesz czosnkiem!

Vladimir: To na nerki. (Cisza. Estragon z uwagą przygląda się drzewu) Co robimy?

ESTRAGON: Czekamy.

Vladimir: No tak, ale czekając?

ESTRAGON: Może by się powiesić? Vladimir: Hmm. Mielibyśmy erekcję.

ESTRAGON (podniecony): Mielibyśmy?

Vladimir: I całą resztę. Tam, gdzie to padnie, wyrastają mandragory. Dlatego krzyczą, gdy się je wyrywa. Nie wiedziałeś o tym?

ESTRAGON: Wieszamy się natychmiast!

Vladimir: Na gałęzi? (Podchodzą do drzewa i przyglądają mu się) Nie miałbym do niej zaufania.

ESTRAGON: Zawsze można spróbować.

Vladimir: Próbuj.

ESTRAGON: Ty pierwszy.

Vladimir: Nie-nie, ty pierwszy.

ESTRAGON: Dlaczego?

Vladimir: Lżejszy jesteś.

ESTRAGON: No właśnie.

Vladimir: Nie rozumiem.

ESTRAGON: To pomyśl trochę. (Vladimir myśli)

Vladimir (w końcu): Nie mam pojęcia.

ESTRAGON: No więc tak. (Zbiera myśli) Gałąź... gałąź... (Ze złością) No nie rozumiesz tego?

Vladmir: Bez ciebie ani rusz.

Estragon (z wysiłkiem): Gogo lekki - gałąź nie złamana - Gogo trup. Didi ciężki - gałąź złamana - Didi samm. (pauza) A jak... (Szuka odpowiedniego sformułowania)

Vladimir: Rzeczywiście. Nie pomyślałem o tym.

Estragon: (znalazłszy): A jak wytrzyma więcej, wytrzyma i mniej.

Vladimir: Ale czy ja jestem cięższy?

ESTRAGON: Sam powiedziałeś. Ja tam nie wiem. Szansa jest pół na pół. Albo prawie.

Vladimir: Więc co robimy-

ESTRAGON: Nic. Tak jest bezpieczniej.

Vladimir: Czekajmy, zobaczymy,

ESTRAGON: Kto?

Vladimir: Godot.

ESTRAGON: O, bardzo słusznie.

Vladimir: Musimy wpierw jasno wiedzieć, co i jak

Estragon: Z drugiej strony, może lepiej kuć żelazo, póki gorące.

Vladimir: Ciekaw jestem, co nam zaproponuje. Przyjmiemy to albo odrzucimy.

Estragon: A o cośmy go właściwie prosili?

Vladimir: Nie było cię tam?

Estragon: Nie uważałem.

Vladimir: Och... O nic konkretnego.

ESTRAGON Tak, jak w modlitwie.

Vladimir: Właśnie tak.

Estragon: Nie określona bliżej prośba

Vladimir: Dokładnie tak.

Estragon: I co on odpowiedział?

Vladimir: `Że zobaczy

Estragon:: Że niczego nie obiecuje.

Vladimir: Że musi to przemyśleć.

Estragon:: Spokojnie.

Vladimir: Pomówić z rodziną.

Estragon: Z przyjaciółmi.

Vladimir :Z agentami.

Estragon: Z korespondentami.

Vladimir: Przejrzeć papiery.

ESTRAGON: Sprawdzić konto.

Vladimir: Zanim podejmie decyzję.

ESTRAGON: Zwykła kolej rzeczy.

Vladimir: Prawda?

ESTRAGON: Chyba tak. Vladimir: Ja też tak myślę. Cisza

ESTRAGON (zaniepokojony): No dobrze, a my?

Vladimir: Co, przepraszam?

ESTRAGON: A my? Pytam.

Vladimir: Nie rozumiem.

ESTRAGON: Co z nami?

Vladimir: Co z nami?

ESTRAGON: Pomału, nie śpiesz się.

Vladimir: Co z nami? Musimy pokornie prosić.

ESTRAGON: Aż tak źle?

Vladimir: jego Ekscelencja chciałby stawiać warunki?

ESTRAGON: A co, nie mamy już praw? (Śmiech Vladimira, urwany jak poprzednio. To samo co poprzednio, tyle że bez uśmiechu)

Vladimir: Uśmiałbym się, gdyby mi było wolno.

ESTRAGON: Utraciliśmy je?

Vladimir (dobitnie): Zrzekliśmy się. (Cisza. Stoją nieruchomo z pochylonymi głowami, zwisającymi rękami i nogami ugiętymi w kolanach)

ESTRAGON (słabo): Jesteśmy poddanymi? (Pauza) Czyżbyśmy...

Vladimir (podnosząc rękę): Słyszysz? (Nasłuchują, zamarłszy w groteskowych pozach) ESTRAGON: Nic nie słyszę.

Vladimir: Ćśś! (Nasłuchują. Estragon traci równowagę i o mało się nie przewraca. Chwyta się ramienia Vladimira, który się chwieje. Nasłuchują przytuleni do siebie twarzą w twarz) Ja też nie. (Oznaki ulgi. Odprężenie. Rozdzielają się)

ESTRAGON: Napędziłeś mi strachu.

Vladimir: Myślałem, że to on.

ESTRAGON: Kto?

Vladimir: Godot.

ESTRAGON: E, tam! Wiatr w trzcinach.

Vladimir: Głowę bym dał, że słyszałem krzyki.

ESTRAGON: Po co by miał krzyczeć?

Vladimir: Na konia. (Cisza)

ESTRAGON: Idziemy.

Vladimir: Dokąd? (Pauza) Może już dziś wieczór będzie się spało u niego, w cieple, na suchym, z pełnym brzuchem, na słomie. Lepiej czekać. Co?

ESTRAGON: Ale nie przez noc. Vladimir: Dzień jeszcze. (Cisza)

ESTRAGON (gwałtowniej): Głodny jestem. Vladimir: Chcesz marchewkę?

ESTRAGON: Tylko to jest?

Vladimir: Powinienem mieć jeszcze jakieś rzepy.

ESTRAGON: To daj marchewkę. (Vladimir grzebie w kieszeniach, wyjmuje rzepę i podaje ją Estragonowi) Dziękuję. (Estragon nadgryza kawałek. Ze złością) To rzepa!

Vladimir: O przepraszam! Głowę bym dał, że to marchew. (Znów grzebie w kieszeniach, znajdując jednak tylko rzepy) Rzepy, same rzepy. (Dalej grzebie) Zjadłeś już chyba ostatnią. (Dalej grzebie) Czekaj, mam. (Wyciąga w końcu marchewkę i podaje ją Estragonowi) Proszę cię bardzo. (Estragon wyciera marchewkę rękawem i zaczyna ją jeść) Rzepa. (Estragon oddaje Vladimirowi rzepę) Zostaw sobie kawałek na potem, nie ma już więcej.

ESTRAGON (przeżuwając): Pytałem cię o coś.

Vladimir: O!

ESTRAGON: Odpowiedziałeś mi?

Vladimir: Jak marchewka?

ESTRAGON: Słodziutka.

Vladimir: No widzisz! (Pauza) Więc co tam chciałeś wiedzieć?

ESTRAGON: Właśnie nie pamiętam. (Przeżuwa) I to mnie dręczy. (Przygląda się marchewce z upodobaniem, obracają w palcach) Pyszna! (W zadumie ssie jej koniec) O, już wiem. (Odgryza kawałek)

Vladimir: No?

ESTRAGON (z pełnymi ustami, tępo): Czy jesteśmy poddanymi?

Vladimir: Nie rozumiem, co mówisz.

ESTRAGON (przeżuwając i przełykając): Pytam, czy jesteśmy poddanymi,

Vladimir: Poddanymi?

ESTRAGON: Pod-danymi.

Vladimir: Co przez to rozumiesz?

ESTRAGON: Nie wiesz, co to są poddani?

Vladimir: Poddani komu? Czyimi poddanymi?

ESTRAGON: No tego twojego tam.

Vladimir: Godota? Poddanymi Godota? Co ci przyszło do głowy! Skąd! (Pauza) Na razie nie. ESTRAGON: On się nazywa Godot?

Vladimir: Tak mi się wydaje.

ESTRAGON: Hmm. (Podnosi resztkę marchewki za koniuszek natki i obraca ją przed oczami) Ciekawe, im dalej jem, tym mniej mi smakuje.

Vladimir: Ze mną jest odwrotnie.

ESTRAGON: To znaczy?

Vladimir: W miarę jedzenia przyzwyczajam się do świństwa.

ESTRAGON (po długim namyśle): To ma być odwrotnie?

Vladimir: Kwestia gustu.

ESTRAGON: Charakteru.

Vladimir: Nie ma na to rady.

ESTRAGON: Nie przeskoczy się tego.

Vladimir: Jest się takim, jakim się jest.

ESTRAGON: Nie przełamie się tego.

Vladimir: Rdzeń jest niezmienny

ESTRAGON: Nic się nie da zrobić. (Podaje resztkę marchewki Vladimirowi) Chcesz dokończyć? (W pobliżu rozlega się straszliwy krzyk. Estragon upuszcza marchewkę. Zastygają w bezruchu, po czym rzucają się w stronę kulisy. W połowie drogi Estragon zatrzymuje się, biegnie z powrotem, podnosi marchewkę, wpycha ją do kieszeni, biegnie do Vladimira, który czeka na niego, znów się zatrzymuje, znów biegnie z powrotem, podnosi but, znów biegnie do Vladimira, który czeka na niego, po czym z głowami wtulonymi w ramiona, odwracając się od niebezpieczeństwa, czekają. Wchodzą Pozzo i Lucky. Pozzo powozi Luckym za pomocą sznura, którym Lucky ma obwiązaną szyję. Sznur jest na tyle długi, że Pozzo wynurza się zza kulisy dopiero w chwili, gdy Lucky jest już pośrodku sceny. Lucky niesie ciężką walizę, składane krzesełko, koszyk z prowiantem i płaszcz [przewieszony przez ramię]; Pozzo trzyma bat).

POZZO (zza kulisy): Wio! (Trzask bata. Pozzo pojawia się. Przecinają scenę. Lucky przechodzi koło Vladimira i Estragona i wychodzi. Pozzo na widok Vladimira i Estragona zatrzymuje się nagle. Sznur napina się. Pozzo pociąga zań gwałtownie) Nazad! Odgłos upadku Lucky'ego z całym bagażem. Vladimir i Estragon spoglądają w jego stronę, chcą jakby iść mu z pomocą, a jednocześnie boją się mieszać w nie swoje sprawy. Vladimir postępuje krok w kierunku Lucky'ego, Estragon przytrzymuje go za rękaw.

Vladimir: Puść mnie!

ESTRAGON: Nie szarp się!

POZZO: Ostrożnie! Jest zły. (Vladimir i Estragon spoglądają ku niemu) Dla obcych.

ESTRAGON (cicho): To on? Vladimir: Jaki on?

ESTRAGON (próbując przypomnieć sobie imię): No... ten...

Vladimir: Godot?

ESTRAGON: O właśnie.

POZZO: Przedstawiam się: jestem Pozzo.

Vladimir (do Estragona): Skąd!

ESTRAGON: Powiedział: Godot.

Vladimir: Skąd!

ESTRAGON (do Pozza, nieśmiało): Przepraszam, pan Godot?

POZZO (groźnie): Jestem Pozzo! (Cisza) Pozzo! (Cisza) To nazwisko nic panu nie mówi? (Cisza) Pytam, to nazwisko nic panu nie mówi?

Vladimir i Estragon spoglądają na siebie pytająco

ESTRAGON (jakby szukał w pamięci): Bozzo... Bozzo...

Vladimir (tak samo): Pozzo... Pozzo... POZZO: PPPOZZO!

ESTRAGON: Ach, Pozzo... Zaraz, zaraz... Pozzo... Vladimir: Pozzo czy Bozzo? ESTRAGON: Pozzo... Nie... niestety... nie przypominam sobie... (Pozzo podchodzi groźnie)

Vladimir (pojednawczo): Znałem kiedyś rodzinę Gozzo. Matka miała trypra.

ESTRAGON (pośpiesznie): Nie jesteśmy tutejsi, proszę pana.

POZZO (zatrzymując się): Niemniej jesteście istotami ludzkimi (Wkłada okulary) Jak widzę. (Zdejmuje okulary) Z tego samego gatunku, co ja. (Wybucha straszliwym śmiechem) Z tego samego gatunku, co Pozzo! Stworzeni na obraz i podobieństwo Boga.

Vladimir: Znaczy...

POZZO (przerywając): Kto to taki ten Godot?

ESTRAGON: Godot?

POZZO: Wzięliście mnie za jakiegoś Godota.

Vladimir: Nie-nie, proszę pana, ani przez chwilę.

POZZO: Kto to taki?

Vladimir: No... to jakby... znajomy.

ESTRAGON: Ale gdzie tam, ledwie go znamy. Vladimir: Fakt... nie znamy go dobrze... no ale mimo wszystko...

ESTRAGON: Ja to bym go nawet nie poznał.

POZZO: Wzięliście mnie za niego.

ESTRAGON (cofając się przed Pozwem): Znaczy... wie pan... ciemno... zmęczenie... wycieńczenie... czekanie... tak że przyznam się... że wydawało mi się przez chwilę...

Vladimir: Niech pan tego nie słucha, niech pan tego nie słucha!

POZZO: Czekanie? Czekaliście więc na niego?

Vladimir: Znaczy...

POZZO: Tu? Na mej ziemi?

Vladimir: Nie w złych zamiarach.

ESTRAGON: W dobrej wierze.

POZZO: Droga jest dla wszystkich.

Vladimir: Takeśmy też myśleli.

POZZO: To haniebne, no, ale tak już jest.

ESTRAGON: Nic się na to nie poradzi.

POZZO (z wielkopańskim gestem): Nie mówmy już o tym. (Pociąga za sznur) Wstawaj! (Pauza) Ilekroć padnie, zaraz zasypia. (Pociąga za sznur) Wstawaj, bydlaku! (Odgłos wstawania Lucky'ego i podnoszenia bagaży. Pozzo pociąga za sznur) Nazad! (Lucky wchodzi tyłem) Stój! (Lucky zatrzymuje się) Zwrot! (Lucky odwraca się. Do Vladimira i Estragona, uprzejmie) Rad jestem, panowie, że was spotkałem. (Widząc niedowierzanie na ich twarzach) Naprawdę się cieszę. (Pociąga za sznur) Bliżej! (Lucky podchodzi) Stój! (Lucky zatrzymuje się. Do Vladimira i Estragona) Droga się dłuży, panowie, gdy się wędruje samemu przez... (Patrzy na zegarek) przez... (Oblicza) przez sześć godzin, tak jest, przez sześć godzin z rzędu, i nie spotyka się żywej duszy. (Do Lucky'ego) Płaszcz! (Lucky stawia walizę, podchodzi, podaje płaszcz, cofa się, podnosi walizę) Trzymaj to. (Pozzo podaje mu bat, Lucky podchodzi, a mając obie ręce zajęte nachyla się i bierze bat w zęby, po czym cofa się. Pozzo zaczyna wkładać płaszcz, przerywa tę czynność) Płaszcz! (Lucky stawia wszystko, podchodzi do Pozza, pomaga mu włożyć płaszcz, cofa się, podnosi wszystko z powrotem) Jesień już czuć w powietrzu. (Pozzo kończy zapinać płaszcz, pochyla się, przygląda się sobie i wyprostowuje) Bat! (Lucky podchodzi, pochyla się, Pozzo wyrywa mu bat z zębów, Lucky cofa się) Tak, tak, panowie, nie mogę długo obejść się bez towarzystwa bliźnich (Wkłada okulary i przygląda się dwóm bliźnim), nawet gdy podobieństwo nie jest doskonałe. (Zdejmuje okulary. Do Lucky'ego) Krzesło! (Lucky stawia walizę i koszyk, podchodzi, rozkłada krzesło, stawia je na ziemi, cofa się, podnosi walizę i koszyk. Pozzo spogląda na krzesło) Bliżej! (Lucky stawia walizę i koszyk, podchodzi, podsuwa krzesło, cofa się, podnosi walizę i krzesło. Pozzo siada, końcem bata dotyka piersi Lucky'ego i odpycha go) Nazad! (Lucky cofa się o krok Dalej! (Lucky cofa się jeszcze jeden krok) Stój! (Lucky zatrzymuje się. Do Vladimira i Estragona) Dlatego też, jeśli pozwolicie, spędzę z wami chwilę, nim dalej ruszę w niepewne. (Do Lucky'ego) Koszyk! (Lucky podchodzi, podaje koszyk, cofa się) Świeże powietrze wzmaga apetyt. (Otwiera koszyk, wyjmuje z niego kawałek kurczaka i butelkę wina. Do Lucky'ego) Koszyk! (Lucky podchodzi, bierze koszyk, cofa się, nieruchomieje) Dalej! (Lucky cofa się) Tu! (Lucky zatrzymuje się) Cuchnie. Zdrowie! (Pije prosto z butelki, stawia ją na ziemi i zaczyna jeść. Cisza. Vladimir i Estragon zrazu nieśmiało, potem coraz śmielej, zaczynają krążyć wokół Lucky 'ego przyglądając mu się od stóp do głów. Pozzo je żarłocznie kurczaka, wysysa kości i wyrzuca je. Lucky ugina się stopniowo, aż waliza i koszyk dotkną ziemi, wtedy wyprostowuje się gwałtownie i znów zaczyna się uginać. W rytmie śpiącego na stojąco)

ESTRAGON: Co mu jest?

Vladimir: Robi wrażenie zmęczonego.

ESTRAGON: Dlaczego nie stawia bagaży?

Vladimir: A ja wiem? (Podchodzą coraz bliżej do niego) Uważaj!

ESTRAGON: Zagadnij do niego.

Vladimir: Patrz!

ESTRAGON: Gdzie?

Vladimir (wskazując): Na szyję.

ESTRAGON (patrząc na szyję)'. Nic nie widzę.

Vladimir: Tu. (Estragon staje na miejscu Vladimira)

ESTRAGON: Rzeczywiście. Vladimir: Otwarta rana.

ESTRAGON: Od sznura.

Vladimir: Od tarcia.

ESTRAGON: To nieuchronne.

Vladimir: Od pętli.

ESTRAGON: Od pocierania. (Dalej przyglądając mu się badawczo, zatrzymują wzrok na twarzy)

Vladimir (zawistnie): Niezły ma wygląd.

ESTRAGON (wzruszając ramionami i krzywiąc się): Tak uważasz?

Vladimir: Troszeczkę zniewieściały.

ESTRAGON: Ślina mu cieknie.

Vladimir: To nieuchronne.

ESTRAGON: I piana.

Vladimir: Może to przygłup.

ESTRAGON: Kretyn.

Vladimir (przybliżając głowę): Jakby wole.

ESTRAGON (jak wyżej): Niekoniecznie.

Vladimir: Dyszy.

ESTRAGON: To nieuchronne.

Vladimir: I oczy!

ESTRAGON: Oczy?

Vladimir: Wyłażą z orbit.

ESTRAGON: Na mnie robi takie wrażenie, jakby za chwilę miał zdechnąć.

Vladimir: Niekoniecznie. (Pauza) Zagadnij go o coś.

ESTRAGON: Myślisz?

Vladimir: Ryzykujemy coś?

ESTRAGON (nieśmiało): Proszę pana...

Vladimir: Głośniej.

ESTRAGON (głośniej): Proszę pana...

POZZO: Zostawcie wy go w spokoju! (Odwracają się w stronę Pozza, który skończywszy jeść, ociera usta ręką) Nie widzicie, że chce odpocząć? Koszyk! (Wyjmuje fajkę i zaczynają nabijać. Estragon spostrzega kości kurczaka na ziemi i wpatruje się w nie łakomie. Pozzo pociera zapałkę i zaczyna zapalać fajkę) Koszyk! (Lucky nie rusza się, Pozzo ciska zapałkę ze złością i pociąga za sznur) Koszyk! (Lucky o mało się nie przewraca, dochodzi do siebie, podchodzi, wkłada butelkę do koszyka, wraca na miejsce, przyjmuje poprzednią pozycję. Estragon wpatruje się w kości, Pozzo pociera drugą zapałkę i zapalafajkę) Nie ma się co dziwić, to nie jego fach. (Wciąga kłąb dymu, wyprostowuje nogi) No, dużo lepiej.

ESTRAGON (nieśmiało): Przepraszam pana bardzo...

POZZO: O co chodzi, dobry człowieku?

ESTRAGON: Ee... czy pan już skończył... czy będą jeszcze panu potrzebne... te kości?

Vladimir (oburzony): Nie mógłbyś zaczekać?

POZZO: Nie-nie, nic w tym złego, że pyta. Czy będą mi potrzebne kości? (Trąca je końcem bata) Nie, co do mnie, już ich nie potrzebuję. (Estragon robi krok w stronę kości) Ale... (Estragon zatrzymuje się) ale w zasadzie kości należą do tragarza. Jego więc trzeba zapytać. (Estragon odwraca się w stronę Lucky'ego, waha się) Śmiało, śmiało, niech pan pyta, powie panu. Estragon idzie w stronę Lucky 'ego, staje przed nim ESTRAGON: Proszę pana... przepraszam pana... Lucky nie reaguje. Pozzo strzela z bata. Lucky podnosi głowę

POZZO: Mówią do ciebie, bydlaku! Odpowiadaj! (Do Estragona) No, jeszcze raz.

ESTRAGON: Przepraszam pana bardzo, czy ma pan ochotę na te kości? Lucky patrzy długo na Estragona

POZZO (zachwycony): Pan! (Lucky pochyla głowę) Odpowiadaj! Chcesz kości czy nie? (Lucky milczy. Do Estragona) Należą do pana. (Estragon rzuca się na kości, zbiera je i zaczyna ogryzać) Dziwne. Nigdy dotąd nie odmawiał. (Patrzy na Lucky 'ego zaniepokojony) Mam nadzieję, że nie zrobi mi głupiego kawału i nie rozchoruje się. Pociąga fajkę

Vladimir (wybuchając): Haniebne!

Cisza. Estragon, osłupiały przestaje ogryzać kości, spogląda to na Vladimira, to na Pozza. Pozzo pozornie spokojnie. Vladimir coraz bardziej zażenowany

POZZO (do Vladimira): To ma być jakaś aluzja?

'Vladimir: (zdecydowany jąkając się): Traktować człowieka... (Wskazując na Lucky'ego) w ten sposób... uważam to... istotę ludzką... nie... to hańba!

ESTRAGON (nie chcąc pozostać w tyle): Wstyd.

Pozzo: Surowi jesteście panowie. (do Vladimira) Ile pan ma lat, jeśli

wolno zapytać? (cisza) Sześćdziesiąt?... (do Estragona) Ile by pan mu dał?

ESTRAGON: Jedenaście.Pozzo: Bezczelny jestem. (wystukuje fajkę o bat,wstaje) Muszę już iść. Dziękuję za towarzystwo. (zastanawia się) Chyba żebym wypalił jeszcze jedną fajkę. Co wy na to? (milczą)Nie-nie, nie jestem nałogowym palaczem, palę bardzo mało, nie zdarza mi się palić jednej fajki za drugą (Kładzie rękę na sercu), to szkodzi mi na serce. (Pauza)Nikotyna! Wchłania się to, nawet zachowując ostrożność. (Wzdycha) Wiecie, jak to jest(Cisza) Ale może wy nie palicie, co? Tak? Nie? Zresztą to bez znaczenia.(Cisza) Tylko jak tu teraz usiąść,skoro się już podniosłem? Żeby to było naturalne, żeby nie wyglądało - jakby to powiedzieć - na jakieś ustępstwo. (do Vladimira) Pan coś mówił? (Cisza) Może nic pan nie mówił? (Cisza) Zresztą to bez znaczenia. Niech no pomyślę... (Namyśla się)

ESTRAGON: No, dużo lepiej. (Wyrzuca kości)

Vladimir: Chodź, idziemy.

ESTRAGON: Już?

POZZO: Chwileczkę! (Pociąga za sznur) Krzesło! (Wskazuje krzesło batem. Lucky podsuwa krzesło)Bliżej! Tu! (Siada. Lucky cofa się ,podnosi walizę i koszyk) No, udało się! Zaczyna nabijać fajkę - komentarz Pozza do niezdarności Lucky'ego. Pozornie - (tylko w wersji ang. - we fr.): Niech go pan zapyta.

Vladimir (gwałtownie: Chodź, idziemy!

POZZO: Mam nadzieję, że to nie ja was spłoszyłem. Zostańcie jeszcze trochę, nie pożałujecie.

ESTRAGON (węsząc jałmużnę): Mamy czas.

POZZO (zapaliwszy fajkę): Druga nie jest już tak dobra... (Wyjmuje fajkę z ust, przygląda się jej) jak pierwsza, chciałbym powiedzieć. (Wklada z powrotem fajkę do ust) Chociaż właściwie dobra jest tak samo.

Vladimir: Idę.

POZZO: Nie może znieść mojej obecności. Może nie jestem zbyt ludzki, ale warto się tym przejmować? (Do Vladimira) Radzę się zastanowić, nim zrobi pan jakieś głupstwo. Przypuśćmy, że odchodzi pan teraz, jeszcze za dnia, bo mimo wszystko jeszcze jest dzień. (Wszyscy trzej spoglądają w niebo) Dobrze. (Przestają patrzeć w niebo. No i co wtedy... (Wyjmuje fajkę z ust, sprawdza ją) zgasła... (Zapala ją na nowo) co wtedy... (Pociąga) co wtedy... (Pociąga) co wtedy z pana spotkaniem z tym... jak mu tam... Godetem... Gobotem... Godotem... (Cisza) no wie pan, o kogo mi chodzi... o tego, od którego zależy pana przyszłość... (Cisza) przynajmniej ta najbliższa.

ESTRAGON: Ma rację.

Vladimir: Skąd pan o tym wie?

POZZO: No proszę, znów się do mnie odzywa! Polubimy się jeszcze.

ESTRAGON: Dlaczego on nie stawia bagaży?

POZZO: Sam bym z radością go spotkał. Im więcej spotykam ludzi, tym czuję się szczęśliwszy. Najmarniejsza istota uczy nas czegoś, wzbogaca, pozwala lepiej smakować własne szczęście. Nawet i pan... (Patrzy uważnie to na jednego, to na drugiego, żeby dać im do zrozumienia, że obu ma na myśli) nawet i pan, kto wie, może mi coś dał.

ESTRAGON: Dlaczego on nie stawia bagaży?

POZZO: Choć byłoby to dla mnie zaskakujące.

Vladimir: Pytano pana o coś.

POZZO (zachwycony): Pytano! Kto? O co? (Cisza) Dopiero co drżeliście ze strachu, zwracając się do mnie w lansadach. A oto już mnie pytacie. To się źle skończy.

Vladimir (do Estragona): Teraz już chyba cię usłyszy.

ESTRAGON (krążąc wokół Lucky'ego): Co?

Vladimir: Teraz spróbuj go zapytać. Teraz już dotrze do niego.

ESTRAGON: O co mam go pytać?

Vladimir: Dlaczego nie stawia bagaży?

ESTRAGON: Właśnie się nad tym zastanawiam.

Vladimir: No więc zapytaj go, nie możesz?

POZZO (który śledził z napiętą uwagą tę wymianę zdań, w obawie, by nie umknął mu problem): Więc pyta pan, dlaczego on nie stawia bagaży, czy tak?

Vladimir: Otóż to.

POZZO: Pan także?

ESTRAGON (wciąż krążąc wokół Lucky'ego): Dyszy jak foka.

POZZO: Już odpowiadam. (Do Estragona) Tylko, błagam, nie ruszaj się

pan przez chwilę, denerwuje mnie to. Vladimir: Chodź tu.

ESTRAGON: O co chodzi?

Vladimir: Będzie mówił. (Estragon podchodzi do Vladimira. Nieruchomi, ramię w ramię, czekają)

POZZO: Świetnie. Są wszyscy? Wszyscy na mnie patrzą? (Spogląda na Lucky'ego, pociąga za sznur, Lucky podnosi głowę) Patrz na mnie, bydlaku! (Lucky patrzy na niego) Świetnie. (Wkłada fajkę do kieszeni, wyjmuje mały rozpylacz i spryskuje sobie gardło, wkłada z powrotem rozpylacz do kieszeni, odchrząkuje, spluwa, znów wyjmuje rozpylacz, jeszcze raz spryskuje sobie gardło, wkłada z powrotem rozpylacz do kieszeni) Jestem gotowy. Wszyscy mnie słuchają? (Spogląda na Lucky'ego, pociąga za sznur) Bliżej! (Lucky podchodzi) Tu! (Lucky zatrzymuje się) Wszyscy gotowi? (Patrzy na wszystkich po kolei, na Lucky'ego na końcu, pociąga za sznur) No co jest? (Lucky podnosi głowę) Nie lubię mówić w próżnię. W porządku. Niech no zbiorę myśli. (Namyśla się)

ESTRAGON: Idę.

POZZO: O co mnie pan właściwie pytał?

Vladimir: Dlaczego on...

- POZZO (ze złością): Ale niech mi pan nie przerywa! (Pauza. Spokojniej) Jeżełi będziemy mówić wszyscy naraz, to do niczego nie dojdziemy. (Pauza) O czym to ja mówiłem? (Pauza. Głośniej) O czym to ja mówiłem?

Vladimir naśladuje obładowanego tragarza. Pozzo przygląda mu się bez zrozumienia

ESTRAGON (z siłą): Bagaże! (Wskazuje na Lucky'ego) Dlaczego? Zawsze trzyma. (Ugina się, dyszy) Nigdy nie stawia. (Rozkłada ręce, wyprostowuje się z ulga) Dlaczego?

POZZO: A! Od razu trzeba było mi powiedzieć. Dlaczego sobie nie ulży. Spróbujmy to sobie wyjaśnić. Czy nie ma prawa? Ma. Wynika więc z tego, że nie chce. Oto całe wytłumaczenie. Dlaczego jednak nie chce? (Pauza) Otóż, panowie, dlatego.

Vladimir (do Estragona: Uważaj teraz.

POZZO: Chce mi się przypodobać, żebym go zatrzymał.

ESTRAGON: Jak?

POZZO: Może nie dość jasno się wyraziłem. Chce mnie rozmiękczyć, żebym zarzucił myśl o rozstaniu się z nim. Nie-nie, to jeszcze nie tak.