Nowe dialekty mieszane to termin stosowany na określenie odmian języka polskiego używanej na ziemiach zachodnich i północnych Polski, tzw. ziemiach odzyskanych (dziś województwo dolnośląskie, lubuskie, zachodnio-pomorskie, zachodnio-północna część województwa pomorskiego, północna część województwa warmińsko-mazurskiego).

Wbrew swojej nazwie dziś na ogół nie są to rzeczywiście gwary mieszane, czyli nowa jakość powstała ze zmieszania się kilku różnych gwar, lecz ich miejsce zajęła - w wyniku procesu integracji językowej - polszczyzna ogólna z elementami gwarowymi różnej niekiedy genezy w zależności od pochodzenia jej użytkowników.

Na ziemiach zachodnich i północnych (historycznie polskich), które przed II wojną światową należały do Niemiec, a na mocy układu jałtańskiego zostały przyznane Polsce w rekompensacie za zabrane przez ZSRR ziemie wschodnie, znalazła się po 1945 roku oprócz ludności miejscowej (polskiej i niemieckiej) ludność z różnych stron Polski (z jej obszaru przedwojennego). Po pierwsze, byli to repatrianci (czy raczej ekspatrianci) z obszarów II Rzeczypospolitej położonych na wschód od Bugu, czyli z dawnych Kresów Wschodnich. Po drugie, byli to osadnicy głównie z Polski centralnej (Kielecczyzna, Sandomierskie) i południowej (Podkarpacie), rzadziej z innych stron (np. z Mazowsza). Po trzecie, na ziemie te zostali przymusowo przesiedleni z pogranicza południowo-wschodniego Ukraińcy i Łemkowie (w ramach akcji „Wisła”).

W rezultacie omówionych ruchów migracyjnych na tych terenach od 1945 roku funkcjonowały:

• polskie gwary ludności miejscowej (autochtonicznej), które jednak przetrwały tylko na części tych terenów,

• język niemiecki w różnych odmianach miejscowej ludności niemieckiej, która pozostała w Polsce,

• polskie gwary ludowe (z obszaru Polski etnicznej), tj. przede wszystkim małopolskie (bardzo zróżnicowane), mazowieckie, wielkopolskie,

• polszczyzna kresowa w różnych wariantach, w tym: a) polszczyzna północnokresowa (z terenu dzisiejszej Litwy i Białorusi), b) polszczyzna południowokresowa (z terenu dzisiejszej Ukrainy, Rumunii - z części tzw. Bukowiny),

• gwary innojęzyczne przesiedlonych tu przymusowo Ukraińców i Niemców,

• ewentualnie języki innych mniejszości narodowych (np. Romów, Greków osiedlonych na Dolnym Śląsku).

Sytuacja językowa na ziemiach zachodnich i północnych kształtowała się nieco odmiennie w różnych rejonach, a nieraz i pojedynczych miejscowościach, w zależności od ich zróżnicowania regionalno-narodowościowego. Jeżeli bowiem ludność danego regionu czy jednej nawet miejscowości była bardzo zróżnicowana co do pochodzenia (np. znaleźli się tam przedstawiciele wszystkich wymienionych wyżej grup ludnościowych czy znacznej ich części), to brak było gwary - gospodarza czy raczej gwary większości, która miałaby szanse upowszechnienia się. Z kolei niektóre miejscowości, a także pewne rejony, były zasiedlane przez ludność dość jednolitą pod względem pochodzenia, lub czasem jedna grupa regionalna tylko przeważała ilościowo nad innymi. W społecznościach w miarę jednolitych regionalnie i narodowościowo (lub w sytuacji, gdy jedna grupa wyraźnie przeważa liczebnie) możliwości zachowania własnej gwary były o wiele większe. Natomiast w społecznościach bardzo zróżnicowanych, stanowiących mechaniczny zlepek różnych grup ludnościowych, zachowanie własnej gwary było utrudnione.

Gwary osadników w części nawarstwiały się na gwary polskiej ludności autochtonicznej tych ziem, w części zaś mieszały się ze sobą, w związku z czym w poszczególnych miejscowościach używano kilku gwar. Doprowadziło to do powstania dialektów mieszanych, które w następnym etapie integracji językowej {link do: Integracja językowa} stawały się podstawą pandialektu (interdialektu) i wreszcie potocznej regionalnej odmiany polszczyzny. Proces integracji językowej, wypierania rodzimych gwar na rzecz polszczyzny ogólnej szybciej postępował w społecznościach bardzo zróżnicowanych, wolniej w społecznościach jednolitych lub w miarę jednolitych pod względem pochodzenia.

1.1. Definicja dialektologii, jej przedmiot, zadania i podstawowe terminy

Halina Karaś

Dialektologia (grec. diálektos `sposób mówienia' + grec. logos `słowo, nauka') to klasyczna autonomiczna dziedzina językoznawstwa mająca swoisty przedmiot badań, własną metodologię, bogatą tradycję i znaczący dorobek [por. Kowalikowa 2002, 243]. Mimo tego nie ma pełnej zgodności co do jej przedmiotu badań ani terminologii, co może się wiązać z jej rozległymi merytorycznymi i metodologicznymi powinowactwami, m.in. z historią i kulturą języka, pragma- i socjolingwistyką [por. Walczak 2001, 23]. Dialektologia to - jak sama nazwa wskazuje - nauka o dialektach, ale w zależności od rozumienia tego podstawowego terminu definiuje się ją nieco inaczej [por. Dunaj 1996, Okoniowa 2002]. Na sposób jej widzenia wpływają też współczesne dynamiczne zmiany społeczno-ekonomiczne i kulturowe, które sprawiają, że modyfikacji podlega zarówno przedmiot badań dialektologii, jak i jej cele oraz metody badań i opisu. Dialektologia - jak to podkreśla Kwiryna Handke - ma specjalny charakter i szczególne miejsce w językoznawstwie, nie jest tylko jego działem, ale winna być rozumiana szerzej, jako część językoznawstwa, mająca dużą samodzielność, „opartą na specyfice przedmiotu i metod oraz na rozległości zakresu badań, a także na rozbudowanych, sobie tylko właściwych stosunkach z innymi naukami” [1986, 45]. Dialektologia musi bowiem w dużym stopniu uwzględniać - oprócz czynników wewnętrznojęzykowych - także zewnętrznojęzykowe oraz pozajęzykowe. Tradycje dialektologii polskiej sięgają połowy XIX w., kiedy to jej powstanie i rozwój wiązały się z zainteresowaniami ludowością w okresie romantyzmu, z polityczno-społecznymi programami „pracy u podstaw” w okresie pozytywizmu, czy też z młodopolską ludomanią. W tym czasie dialektologia rozwijała się w ścisłym związku z badaniami etnograficznymi (kultury ludowej) i folklorystycznymi. Klasyczna definicja dialektologii sformułowana przez Kazimierza Nitscha [Nitsch 1957, 7] - twórcę polskiej dialektologii: „dialektologia (...) zajmuje się przeważnie tylko dzisiejszą geografią języka”; podkreślała przede wszystkim aspekt geograficzny (terytorialny) badań. Podobne ujęcia dominowały w pracach z II połowy XX wieku, np. w Encyklopedii języka polskiego zamieszczono lakoniczne określenie: „Dialektologia zajmuje się geograficznym zróżnicowaniem języka, a więc badaniem i naukowym opisem dialektów i gwar, tj. mowy ludności wiejskiej” [EJP 1991, 65]. Z tym ujęciem dialektologii wiąże się rozumienie dialektu i gwary jako mowy ludności wiejskiej, chłopskiej. O różnicach w ich rozumieniu przekonują przytoczone niżej określenia dialektu, które są sobie bliskie, ale nacisk położono na nieco inne elementy definicyjne. W Encyklopedii języka polskiego - kompendium wiedzy polonistycznej - czytamy: „dialekt to mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniąca się od języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle genezę w odległej przeszłości, sięgającej nawet okresu plemiennego” [EJP, 1991]. Podobna definicja znajduje się w Słowniku terminologii językoznawczej: „dialekt to „odmiana języka ogólnonarodowego wyróżniająca się pewnymi cechami fonetycznymi lub fonologicznymi i leksykalnymi, rzadziej morfologicznymi i składniowymi, używana na określonym terytorium i przez określoną warstwę społeczną (np. chłopską)” [Gołąb, Heinz, Polański 1968]. Podobnie definiowano gwarę, zaznaczając tylko różnice jej zasięgu wobec dialektu: „Gwara - mowa ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium, przeważnie z kilku lub kilkunastu wsi, różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w stosunku do dialektu” [EJP 105] czy wcześniejsze określenie Karola Dejny: „Gwara - mowa chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych” (Dejna 1993, 12). W definicjach tych akcentowany jest czynnik socjologiczny („mowa chłopów”, „mowa ludności wiejskiej”) oraz geograficzny (ograniczenie do niewielkiego obszaru), a także podrzędność gwary w stosunku do dialektu. Gwara jest terminem podrzędnym w stosunku do dialektu, niemniej jednak potocznie w ogólniejszym znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. Należy o tym pamiętać, gdyż w wielu pracach dialektologicznych, podobnie jak i w pracach twórcy dialektologii polskiej, terminów dialekt - gwara używa się wymiennie (por. np. dialekt podhalański - gwara podhalańska), mimo podejmowanych prób ścisłego ich rozgraniczenia [por. np. Dejna 1998]. Historyczno-socjologiczne ujmowanie dialektu i przedmiotu badań dialektologii znajduje się w pracach Witolda Doroszewskiego, według którego: „Dialekt jest to mowa miejscowości niezajmującej na obszarze pewnego państwa lub narodu stanowiska dominującego pod względem kulturalno-politycznym” [Doroszewski 1953]. Badacz stwierdza, że różnice między pojęciem nadrzędnym, jakim jest język, a podrzędnym, jakim jest dialekt sprowadzają się do faktów natury historyczno-społecznej. Jego zdaniem: „Problematyka dialektologii jest (...) na wskroś socjologiczna - zarówno w zakresie podstawowych pojęć, jak w każdym szczegółowym fakcie, z którym ma do czynienia dialektolog” [Doroszewski 1953 I, 2]. W konkluzji stwierdza: „Przedmiotem dialektologii jest badanie dialektów i procesów ich historycznej integracji z językami narodowymi” [Doroszewski 1953 IV, s. 6]. Podkreśla również, iż centralny punkt problematyki dialektologicznej stanowi zagadnienie stosunku mowy jednostkowej do mowy środowiska. Na traktowaniu tego punktu jako centralnego oparta jest metoda ilościowa. W innej pracy wyraźnie mówi: „Dialektologia jest badaniem mowy jednostek: w każdej mowie jednostkowej stwierdzamy współistnienie elementów różnorodnych i chwiejność w ich zakresie. Poprzez chwiejność fonemów (dźwięków mowy) dają się dostrzec tendencje artykulacyjne - dziedzictwo dawnych wspólnot językowych. Stopień natężenia tych tendencji i ich względną wagę historyczną można mierzyć za pomocą metody, której przedstawieniu poświęcony jest niniejszy artykuł” [Doroszewski 1962 (1935), 380]. Tę definicję dialektologii rozwija, uzupełniając ją o aspekt geograficzny i statystyczny, w kolejnym artykule, gdzie stwierdza: „Dialektologię można określić jako badanie mowy jednostek dokonywane w skali masowej i z uwzględnieniem momentów geograficznych” [Doroszewski 1962 (1957), 451]. Inną definicję dialektu o charakterze genetyczno-systemowym i w związku z tym dialektologii proponuje Karol Dejna, według którego: „dialekt to odmiana języka etnicznego, odznaczającego się zespołem cech dialektalnych, czyli innowacji w rozwoju tego języka, wytworzonych i upowszechnionych w obrębie chłopskiej zbiorowości zamieszkującej ograniczoną część terytorium etnicznego.” [Dejna 1984, 55] czy w innym miejscu: „dialekt, który pojmujemy jako typ języka odznaczający się zespołem cech dialektalnych, jakie koncentrują się na pewnej części terytorium językowego oraz współdecydują o wyodrębnieniu się etniczne grupy ludnościowej od jej pobratymców. Dialekt przeto jest zmienioną w zakresie danego zespołu cech dialektalnych częścią języka etnicznego” [Dejna 1993, 14]. Najnowsze określenie gwary autorstwa Karola Dejny brzmi następująco: „Gwara to odmiana języka ogólnonarodowego (etnicznego), pojmowanego w duchu strukturalistycznego pojęcia „langue”, które rozumiemy jako społecznie wytworzony i uznany, wspólny wszystkim członkom, warstwom i grupom danej społeczności językowej, przekazywany z pokolenia na pokolenie, abstrakcyjny system fonologiczno-gramatyczny, a zatem zespół norm, będących dyrektywami stosowania tego systemu przy tworzeniu komunikatów językowych (tekstów) w toku porozumiewania się za pomocą znaków językowych (wyrazów)” [Dejna 1998, 14]. Dialekt natomiast - według Karola Dejny - „nie jest odrębnym od gwary tworem językowym, lecz umownym określeniem ugrupowania sąsiadujących ze sobą gwar o określonym zespole jednorodnych, zazwyczaj nie występujących na terytorium przyległego dialektu cech gwarotwórczych” [1998, 17]. Te cechy gwarotwórcze badacz nazywa innowacjami dialektalnymi. W tym strukturalistycznym ujęciu gwary nie podkreśla się już tak aspektu socjologicznego jak poprzednio („mowa chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych” [Dejna 1978, 1; 1993, 12]), choć czynnik społeczny zostaje uwzględniony. Nacisk jednak kładzie na systemowość gwary („system fonologiczno-gramatyczny”), co również przejawia się w jego pracach, w których badacz koncentruje się na analizie zjawisk najbardziej systemowych - fonetycznych i gramatycznych [Dejna 1993, Dejna 1998]. Dialektologia - w jego ujęciu - to zatem dziedzina, dział językoznawstwa, który bada, opisuje gwary i ich zespoły zwane dialektami [Dejna 1998, 14]. Dla wyżej cytowanych definicji dialektu i gwary istotne są pojęcia: cecha dialektalna i cecha gwarowa, które się pojawiają jako ważne ich składniki. Cecha dialektalna to właściwość mowy użytkowników danego dialektu, różnicująca go w porównaniu z językiem ogólnym lub innymi dialektami. Podstawą uznania faktu językowego za cechę dialektalną jest powszechność jego występowania w idiolektach reprezentujących ten dialekt. Cechy dialektalne składają się na system językowy dialektu i decydują o jego odrębności bądź podobieństwie do systemów innych dialektów. Wyróżniamy je, stosując metody badań statystycznych. Cechy dialektalne występują we wszystkich warstwach strukturalnych systemu językowego (fonetyka, fleksja, składnia, słowotwórstwo, leksykologia, frazeologia). Ponieważ dialekty są odmianami języka ograniczonymi terytorialnie, więc i cechy dialektalne mają ograniczony zasięg. Przedstawianiem graficznym ich zasięgów w postaci wykresów na mapach zajmuje się dialektografia, geografia lingwistyczna. Tradycyjnie wykresy cech dialektalnych dzielimy na trzy podstawowe typy: izofony (fonetyka i fonologia), izomorfy (morfologia), izoleksy (słownictwo). W odniesieniu do polskich dialektów ludowych cechy dialektalne układają się w trzy grupy [por. DiGP 1995, 23]: I. Cechy ogólnodialektalne charakteryzujące większość dialektów ludowych, np. samogłoski ścieśnione, spółgłoski protetyczne, skrócone formy wyrazowe - trza, se = trzeba, sobie, alternacje w tematach słowotwórczych, sufiks  k w zaimkach nieokreślonych (jakisik), przymiotniki dzierżawcze, zróżnicowanie słowotwórcze nazwisk (nazw) żon i dzieci, wyrównania analogiczne w koniugacji czasowników zakończonych na  eć,  yć, formy - pluralis maiestaticus i indykatywne grzecznościowe formy w lmn., końcówka -ów w D. lmn. rzeczowników, nadmiar zaimków anaforyczno-wskazujących, partykuła ano na początku wypowiedzeń). II. Cechy dzielące dialekty ludowe na dwa kompleksy terytorialno-językowe lub kilka zespołów (np. mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa, uproszczenie grupy stř, wymowa grupy śr, źr, zanik r  w prefiksie roz , iteratywny formant czasowników -ować, sufiks rzeczownikowy -ak w funkcji tworzenia nazw istot młodych, końcówka  ma w 1. os. lmn. czasu przeszłego, imiesłowy przysłówkowe w funkcji form. czasu przeszłego, pełne formy przyimków we, ze). III. Cechy charakteryzujące poszczególne dialekty i gwary ludowe (np. zmieszanie wymowy i oraz y, zmiana ił → ył, podwajanie s, ś i dysymilacja tych grup spółgłoskowych, depalatalizacja spółgłosek k', g', końcówka  i w 2. os. lp. trybu rozkazującego, końcówka  ėge →  yge w D. lp. przymiotników). Cecha gwarowa. Jeśli gwara traktowana jest jako wyodrębniająca się terytorialnie i językowo część dialektu, to wtedy przez cechę gwarową należy rozumieć właściwość mowy użytkowników danej gwary, różnicującą tę gwarę w porównaniu z językiem ogólnym lub innymi gwarami i dialektami, np. gwarowe spiskie byf (← bych) w porównaniu z małopolskim dialektalnym południowo-zachodnim byk (← bych) i dialektalnym śląskim bych (zob. Aoryst). Jeśli natomiast terminy gwara i dialekt traktowane są jako synonimy (por. Dialekt), to również pojęcie cechy gwarowej jest tożsame z pojęciem cechy dialektalnej. Omawiając przedmiot badań dialektologii, Karol Dejna stwierdza, że „kierunek lingwistyki, określany dotąd tradycyjnym terminem dialektologia (...) interesuje się szczególnie stanem, wzajemnymi stosunkami i pochodzeniem języków, którymi mówią ugrupowania starego osadnictwa ludności wiejskiej, zamieszkującej poszczególne regiony terytorium etniczno-językowego” [Dejna 1993, 11-12]. W obrębie tego kierunku językoznawstwa wyróżnił dwa działy: dialektografię i dialektologię, które scharakteryzował następująco: Dialektografia bada i przedstawia opisowo, kartograficznie czy nawet w postaci usystematyzowanych materiałów stan gwarowy, jaki w danym czasie panuje w poszczególnych punktach względnie na większych obszarach terytorium językowego, nie uwzględniając jednak przy tym genezy i ewolucji zróżnicowań językowych. Tak rozumiana dialektografia odpowiada dialektologii opisowej. Dialektologia wyjaśnia procesy różnicowania się cech językowych, bada ich genezę, prawa rozwoju i formułuje syntetyczne uogólnienia; za podstawę bierze opisany przez dialektografię stan gwarowy, posługuje się też badaniami historyczno-porównawczymi. Proponowane przez Karola Dejnę rozróżnienie: dialektologia - dialektografia nie przyjęło się powszechnie w polskiej nauce, choć bywa stosowane w pracach dialektologicznych (np. autorstwa F. Czyżewskiego, Z. Leszczyńskiego). Najczęściej zatem charakteryzowano dialektologię jako dyscyplinę językoznawczą, która zajmuje się geograficznym (terytorialnym) zróżnicowaniem języka oraz naukowym opisem dialektów i gwar ludowych. Taki też był dotychczas (i jest jeszcze) główny nurt badań dialektologicznych w Polsce. Dialektologię ujmowano przy tym jako pomocniczą dyscyplinę historii języka [Doroszewski 1953 IV, 6, Nitsch 1957, Okoniowa 2002a], która dostarcza „żywej, aktualnie sprawdzalnej wiedzy historycznej dokumentującej wygasłe w przeszłości w języku ogólnym procesy gramatyczne i leksykalne” [Lubaś] lub też - przy respektowaniu jej jako autonomicznej dyscypliny lingwistycznej - ukazywano jej rolę w stosunku do językoznawstwa historycznego [Dubisz 2001, Walczak 2001]. Główne cele już jednak były formułowane inaczej, gdyż Kazimierz Nitsch chciał odtworzyć i ukazać możliwie najstarszy stan, system ginącej gwary, a Witold Doroszewski - rozpoznać tendencje rozwojowe języka, ich uwarunkowania i ukazać kierunek ich rozwoju [por. Kupiszewski 2002]. Szersze ujęcia dialektologii, dialektu i gwary pojawiały się stopniowo wraz z poszerzaniem zakresu badań [por. Dunaj 1996, 22] o nowe dialekty mieszane i zagadnienia integracji językowej na ziemiach zachodnich i północnych Polski, polszczyznę kresową oraz gwary miejskie i środowiskowo-zawodowe. Należy podkreślić, że próby te spotkały się z ostrą krytyką, por. np. bardzo negatywną opinię o pracach streszczających tego typu poglądy jako przejawie „skrajnej niekompetencji metodologicznej i naukowej oraz chaosu terminologicznego” [Dejna 1998, 14] czy dyskusję dotyczącą terminu dialekt kresowy między Karolem Dejną a Zofią Kurzową [Dejna 1984, Kurzowa 1985]. Szerokie rozumienie dialektologii jako nauki zajmującej się nie tylko dialektami i gwarami ludowymi, lecz także odmianami środowiskowymi, zawodowymi i gwarami miejskimi, które bywają nazywane odpowiednio dialektami (gwarami) środowiskowymi, zawodowymi i miejskimi, jest rzadkie. Koresponduje z tym szerokie ujmowanie dialektu, np. w Leksykonie Omegi. Dialekty i gwary polskie: „Dialekt (grec. diálektos `sposób mówienia') to odmiana języka mówionego, używana na ograniczonym terytorium (w porównaniu z językiem ogólnym) przez określoną grupę (warstwę) społeczną, odróżniająca się od innych odmian pewnymi cechami fonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi. Dialekt jest zatem odmianą komunikatywną, która jest ograniczona językowo, terytorialnie i socjalnie. (...) Nowe treści zyskuje on przez dodanie określeń przymiotnikowych: dialekt kulturalny, ludowy, miejski, polonijny itp.” [DiGP 29]. W haśle dialekt ludowy autorzy ograniczają się natomiast do stwierdzenia, że jest to „mowa ludności wiejskiej poszczególnych regionów kraju” [DiGP 30]. W związku z taką definicją dialektu wyróżnia się: dialektologię ludową, zajmującą się opisem dialektów ludowych, oraz dialektologię miejską, której przedmiotem są dialekty (gwary) miejskie, oraz dialektologię społeczną (środowiskową), badającą gwary środowiskowe, zawodowe itp. Niekiedy wyodrębnia się również dział badań dialektologicznych koncentrujący się na opisie dialektów polonijnych i analizie polskich cech gwarowych występujących w idiolektach przedstawicieli zbiorowości polonijnych. Tak szerokie ujęcie dialektologii nie przyjęło się jednak na gruncie polskim, a za dyscyplinę naukową, której przedmiotem opisu są odmiany środowiskowo-zawodowe (socjolekty i profesjolekty) oraz język Polonii (ale nie polszczyznę kresową), uważa się socjolingwistykę. Dialektologię definiuje się więc jako naukę dialektach i gwarach ludowych czy ogólniej o języku mieszkańców wsi. Włącza się też obecnie badania nad polszczyzną kresową. Nie oznacza to jednak, że jest ona tak samo (i była w przeszłości) rozumiana. Szybkie przeobrażenia, które dokonują się współcześnie na wsi, pociągają za sobą również zmiany w zakresie języka. Przemiany struktury wykształcenia i zatrudnienia mieszkańców wsi, związany z tym zanik stosunkowo jednolitej kiedyś warstwy chłopskiej, wpływ mediów, zmiany standardu życia na wsi, łatwiejszy dostęp do oświaty i kultury - wszystkie te czynniki spowodowały, że dziś nie można już mówić o gwarze jako jedynym sposobie komunikowania się ludności wiejskiej. Wielu dialektologów mówi więc o języku wsi [Kąś, Kurek 2001, 440] czy języku mieszkańców wsi [Sierociuk 2007]. Podkreśla się też zjawisko stosowania przez mieszkańców wsi wymiennie języka ogólnopolskiego i gwary w różnych sytuacjach komunikacyjnych (zob. więcej w części zatytułowanej: Jaki jest dziś język wsi?). Istotny jest fakt, że wiele osób - przedstawicieli młodego pokolenia z wyższym czy średnim wykształceniem świadomie kultywuje gwarę jako język swojego regionu - „małej ojczyzny”, stanowiący jeden z elementów tożsamości regionalnej. Zmiany te sprawiają, że współcześnie nie można już gwary definiować tak samo, jak jeszcze stosunkowo niedawno to czyniono w drugiej połowie XX wieku. W związku z tym w definicji gwary należałoby uwzględnić te zjawiska i określić ją następująco: Gwara ludowa to mówiony wariant terytorialny (lokalny) języka narodowego, używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim terenie; jedna z odmian języka używana przez mieszkańców wsi, ukształtowana kiedyś w obrębie warstwy chłopskiej, podrzędna w stosunku do dialektu. Różni się ona wymową, cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka ogólnego. W niedalekiej jeszcze przeszłości była to odmiana terytorialno-socjalna, czyli taka, której używano na pewnym obszarze i tylko w określonej warstwie społecznej - chłopskiej. Wielu badaczy zwraca dziś uwagę, że nie wystarcza tradycyjne widzenie przedmiotu badań dialektologii [Handke 1986, Kurek 1997, Kąś, Kurek 2001, Okoniowa 2003, Sierociuk 2007] ze względu na zmiany, jakie zaszły i ciągle zachodzą w społecznościach wiejskich. Przedmiotem badań staje się więc już nie tylko gwara, ale ogólnie język mieszkańców wsi i współczesna sytuacja językowa wsi, w tym również zachodzące zmiany językowe, badania zróżnicowania socjalnego środowisk wiejskich, unifikacji i zanikania gwar [Handke 1986, Kurek 1997, Pelcowa 1998, Zagórski 2001, Sierociuk 2007]. Najpełniej przedmiot badań współczesnej dialektologii przedstawiła Halina Pelcowa [2002, 390-391] w postaci wykazu zagadnień, którymi winni się zająć dialektolodzy. Uznała, że należałoby najpierw dokończyć opis tych podsystemów gwar, którym dotąd poświęcono zbyt mało uwagi (np. słowotwórstwu czy składni), a następnie badać: wpływ przemian społecznych i cywilizacyjnych ostatnich lat na mowę mieszkańców wsi; zachowania językowe użytkowników gwary w określonych sytuacjach komunikacyjnych z uwzględnieniem takich czynników pragmalingwistycznych, jak: miejsce rozmowy, typ sytuacji (oficjalna - nieoficjalna), tematyka wypowiedzi; różnice pokoleniowe (z uwzględnieniem przyczyn pozostawania niektórych cech i form gwarowych w języku mieszkańców wsi i reakcji na nowe słownictwo i nowe desygnaty); procesy integracji i interferencji językowej oraz mechanizmy prowadzące do dezintegracji gwary; wariantywność form we wszystkich podsystemach języka i różne jej aspekty, ujmowane w przekroju społecznym, pokoleniowym, terytorialnym; świadomość językową mieszkańców wsi i wartościowanie gwary; kompetencję językową i komunikacyjną użytkowników gwar i mieszkańców wsi posługujących się innymi odmianami polszczyzny; parafrazy ludowe, które pozwalają na badanie obrazu językowego i kulturowego wsi; połączony z językowym aspekt kulturowo-obyczajowy i wierzeniowy, uwzględniający specyfikę „małej ojczyzny”. Wspomnieć tu jeszcze należy na zakończenie syntetycznego przeglądu stanowisk dotyczących ujmowania dialektologii i jej przedmiotu o ugruntowanym w nauce polskiej rozróżnieniu dialektologii opisowej i historycznej. W obrębie dialektologii ze względu na to, czy przedmiotem badań są gwary współczesne, czy też ich stan w przeszłości, wyróżnia się: dialektologię opisową (synchroniczną) i historyczną (diachroniczną). Różnice między nimi wynikające z przedmiotu, celu i metod badań przedstawia poniższa tabela.   Warto podkreślić, że niekiedy opozycję stanowią tylko terminy dialektologia - dialektologia historyczna, co świadczy o najbardziej w polskim językoznawstwie zakorzenionym rozumieniu dialektologii jako nauki synchronicznej zajmującej się opisem współczesnych dialektów ludowych. Dialektologia historyczna jest obecnie pojmowana bardziej jako subdyscyplina historii języka niż dialektologii. Dialektologia opisowa rozumiana tradycyjnie zajmuje się zatem opisem współczesnego zróżnicowania terytorialnego dialektów ludowych, opisem ich systemów językowych (cech dialektalnych i gwarowych) oraz ich wzajemnych relacji. Dialektologia opisowa za podstawę swych analiz przyjmuje źródła audialne (nagrania) i graficzne (zapisy tekstów gwarowych), dąży do ukazania zróżnicowania terytorialnego i językowego dialektów ludowych w postaci map i wykresów. Metody dialektologii opisowej mają zatem charakter empiryczny, ponieważ przedmiot badań jest bezpośrednio dostępny. Podstawowe znaczenie mają nagrania i zapisy tekstów gwarowych, które powinny wiernie oddawać idiolekty osób posługujących się dialektami (gwarami). Z tych względów w zbiorach tekstów gwarowych stosuje się pisownię fonetyczną. Teksty gwarowe powinny odzwierciedlać wszystkie cechy dialektalne (a więc parole), a nie tylko cechy najważniejsze, interpretowane systemowo (langue), ponieważ dopiero na podstawie ilościowej analizy wszystkich cech można wyodrębnić empirycznie cechy najważniejsze. Druga technika badawcza polega na rejestrowaniu materiału gwarowego według kwestionariuszy dialektologicznych (dotyczących cech fonetycznych, morfologicznych, właściwości składniowych i zróżnicowania słownictwa). Ta metoda dialektologii opisowej ma punkty wspólne z metodą ankietową stosowaną w socjologii i socjolingwistyce. Trzecia metoda sprowadza się do sporządzania map językowych, dzięki czemu ukazuje się geograficzne zróżnicowanie cech dialektalnych w postaci atlasów językowych (gwarowych). Materiał wyekscerpowany z tekstów gwarowych, bądź uzyskany metodą kwestionariuszową, może być opracowany leksykograficzne w postaci słowników gwarowych. Podstawą syntetycznych ujęć dialektów pol. są monografie gwarowe, zawierające opisy poszczególnych gwar i dialektów (zob. Jak badamy gwary?). Rozwój dialektologii historycznej przypada głównie na pierwszą połowę XX wieku. Jak określił to znakomity historyk języka polskiego, Witold Taszycki, przedmiot dialektologii historycznej to rozważania „na temat historii zarówno oddzielnych zjawisk dialektycznych, jak i mniejszych i większych ich zespołów w ramach jednego, kilku lub nawet wszystkich dialektów” [Taszycki 1956, 60]. Metody dialektologii historycznej są zróżnicowane. Dialektologia historyczna w swoich badaniach posługuje się dwiema podstawowymi metodami rekonstrukcji historycznodialektalnej, tj.: a) metodą filologiczną (analiza językowa zabytków), b) metodą retrospekcji (wnioskowanie na podstawie zjawisk typowych dla współczesnych gwar ludowych). Podstawa metody filologicznej to źródła pisane, w których zarejestrowane są cechy dialektalne bądź występują uwagi o dialektyzmach. Te dane stanowią materiał do odtwarzania historycznego układu terytorialnego dialektów. Językoznawcy - historycy języka i dialektolodzy w różnym stopniu stosują obie wymienione metody, a dyskusja nad ich zakresem stosowania przypadła głównie na lata 40.-50. XX wieku^1. Kazimierz Nitsch - twórca dialektologii polskiej uważał, że należy w tego typu badaniach dać „pierwszeństwo wnioskom wyciągniętym z zestawienia bezpośrednich faktów językowych dzisiejszych z badaniami historycznej antropogeografii” [Nitsch 1948, 121]. Cytowany już wyżej Stanisław Urbańczyk także podkreślał znaczenie metody retrospekcji, gdy w 1953 r., kiedy dialekty ludowe funkcjonowały jeszcze w szerokim zakresie i były stosunkowo dobrze zachowane, stwierdzał: „znajomość gwar pozwala umieścić fonetyczną stronę dawnego języka na właściwym tle. (…) Kto chce usłyszeć, jak mówili wielcy pisarze złotego wieku i ich ówcześni czytelnicy, powinien wyjechać na wieś, przede wszystkim wielkopolską i małopolską” [Urbańczyk 1953, 246]. Na wtórność i niekiedy zawodność stosowania tej metody w badaniach wskazywał wspomniany wyżej badacz dziejów polszczyzny, Witold Taszycki, który konstatował: „bardzo niewystarczająca i zawodna w badaniach historycznodialektalnych jest metoda retrospekcji. (...) Ograniczenie się do tej metody badawczej sprawia, że przy jej stosowaniu zubożamy zasób wiadomości, jakie byśmy chcieli uzyskać na temat osobliwości dawnych dialektów polskich czy też historii takiego lub innego zjawiska dialektycznego w dzisiejszym języku ludowym spotykanego” [Taszycki 1956, 67]. Jego zdaniem „...metody pracy, na jakich dialektologia historyczna ma się opierać: winny być takie same, których używa gramatyka historyczna” [tamże, 61]. Obaj znakomici badacze różnili się też w ocenie źródeł historyczno-dialektalnych. Według Kazimierza Nitscha podstawowa baza źródłowa dla poznania odmian terytorialnych w przeszłości to - XX-wieczne dialekty ludowe (teksty staropolskie to wg niego źródło „wartościowe, ale niezbyt obfite i rzadko kiedy zupełnie pewne”, krytycznie też odnosił się do dawnych wypowiedzi o ówczesnych dialektyzmach). Witold Taszycki natomiast za główne źródło wiedzy o polskich dialektach w przeszłości uznawał staropolskie teksty pisane i ówczesne opinie o dialektyzmach, a cechy współczesnych mu (lata 50.-60. XX w,) dialektów ludowych traktował jedynie pomocniczo, jako źródło tylko inspirujące i orientujące w tym, co było kiedyś. Oprócz analizy filologicznej dialektologia historyczna posługuje się - w mniejszym stopniu - także innymi metodami, zbliżonymi do tych, które stosuje się w gramatyce historycznej języka polskiego. Są to: 1) metoda historyczno-porównawcza, 2) metoda rekonstrukcji wewnętrznej. Metoda historyczno-porównawcza sprowadza się do wyboru starszego elementu spośród cech (składników) różnych dialektów ze sobą spokrewnionych. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej zmierza do ustaleń, który z dwóch procesów (zjawisk, elementów) jest wcześniejszy chronologicznie, np. jeśli ř stpol. r' nie ulega mazurzeniu, to oznacza to, że mazurzenie było wcześniejsze niż proces utożsamiania się ř i ż, które mazurzeniu podlega (zaba, moze = żaba, może, ale řeka, moře = rzeka, morze). Dialektologia historyczna spożytkowuje również dla swych celów teorię falową, według której każda zmiana językowa powstaje w określonym punkcie geograficznym i rozchodzi się z niego we wszystkich kierunkach po obszarze zajętym przez nosicieli danego języka. Teoria ta stanowi podstawę geografii lingwistycznej (językowej); pozwala również ustalać chronologię zjawisk, przyjmuje się bowiem, że cechy występujące na peryferiach - a niewystępujące w jego centrum - są archaizmami peryferycznymi, tzn. są chronologicznie wcześniejsze. Takim archaizmem peryferycznym jest np. akcent inicjalny w gwarze podhalańskiej i spiskiej wobec paroksytonicznego w pozostałych dialektach polskich. Niezależnie od różnych opinii obie podstawowe metody badawcze w połączeniu ze sobą wraz z metodami pomocniczymi pozwoliły na stosunkowo dobre poznanie przeszłości polskich dialektów. Stąd też ogólne wiadomości o szesnastowiecznych dialektach są w miarę pewne. Ustalone zostały podstawowe cechy je różnicujące, a także cechy wówczas powszechne. Pojęcie dialektologii, jej celów i metod zatem - jak wynika z powyższego krótkiego przeglądu - zmieniało się. W badaniach dialektologicznych można wyróżnić kilka nurtów (kierunków), które różnicują się chronologicznie. „Początkowo tryumfy święciła dialektologia retrospektywna skierowana ku przeszłości. W drugiej połowie obecnego stulecia (tj. XX w. - HK) coraz większe znaczenie zaczęła zyskiwać dialektologia synchroniczna stosująca metody socjolingwistyczne. W końcu dyscyplina ta łączy się dziś z etnolingwistyką i lingwistyką kulturową, tworząc splot interdyscyplinarny. Jest to więc przykład ewolucji nauki, która musi ulegać przemianom wraz ze zmianami, jakie zachodzą w zewnętrznej rzeczywistości” [Rzetelska-Feleszko 2002, 109]. Więcej o metodologii badań dialektologicznych i kierunkach dialektologii: zob. Jak badamy i opisujemy gwary?   Literatura Dejna Karol, 1978, Główne problemy dialektologii polskiej, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń ŁTN” XXXII, nr 2, Łódź, s. 1-10. Dejna Karol, 1993, Dialekty polskie, wyd. 2, przejrzane i poprawione, Wrocław-Warszawa-Kraków. Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 13-22. Dejna Karol, 1984, W sprawie tzw. dialektów kresowych, „Język Polski” LXIV, s. 51-57. Doroszewski Witold, 1962 (1957), Dialektologia a metoda historyczno-porównawcza, (pierwodruk 1957), przedruk [w:] Studia i szkice językoznawcze, Warszawa 1962, s.449-458. Doroszewski Witold, 1962 (1935), O statystyczne przedstawienie izoglos, (pierwodruk 1935), przedruk [w:] Studia i szkice językoznawcze, Warszawa 1962, s. 380-392. Doroszewski Witold, 1953, Przedmiot i metody dialektologii, „Poradnik Językowy” 1953, z. 1, s. 1-8, z.2, s. 1-7, z. 3, s. 2-10, z. 4, s. 4-12. Dubisz Stanisław, 2001, Wiedza o współczesnych gwarach w badaniach z zakresu historii języka, [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, pod redakcją Jerzego Sierociuka, Poznań, s.7-15. DiGP - Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, 1995, Dialekty i gwary polskie. Leksykon Omegi, Warszawa (skrót: DiGP). Dunaj Bogusław, 1996, Przedmiot i kierunki badań dialektologicznych, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków, s. 21-29 EJP - Encyklopedia języka polskiego, 1991, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław, (hasła: dialekt, dialektologia), (skrót: EJP). STJ - Gołąb Zbigniew, Heinz Adam, Polański Kazimierz, 1968, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa. Handke Kwiryna, 1986, Dialektologia i inne nauki, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” 12, s. 37-46. Handke Kwiryna, 1993, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 191-211 Kąś Józef, Kurek Halina, 2001, Język wsi, [w:] Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, pod red. S. Gajdy, Opole 2001, s. 440-459. Kość Józef, 2003, Kazimierza Nitscha i Witolda Taszyckiego koncepcje rekonstrukcji historycznodialektalnej, [w:] Język polski. Współczesność. Historia, IV, pod red. W. Książek-Bryłowej, H. Dudy, Lublin, s. 269-284. Kowalikowa Jadwiga, O nowy wymiar dialektologii i dialektów w edukacji i w badaniach, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź 2002. s. 243-250. Kupiszewski Władysław, 2002, Jeszcze o metodzie statystycznej Witolda Doroszewskiego, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków, s. 67-72. Kurek Halina, 1997, Tradycje badań dialektologicznych a przemiany językowe [w:] Tradycje badań dialektologicznych w Polsce, pod red. H. Sędziak, Olsztyn, s. 129-133. Kurzowa Zofia, 1985, O polskich dialektach kresowych, „Język Polski” LXV, s. 99-108. Lubaś Władysław, 1983, Dialektologia miejska. Przedmiot. Zakres. Metoda, Język Polski 63, z. 4-5, s. 268-284. Nitsch Kazimierz, 1957, Dialekty języka polskiego, Wrocław. Nitsch Kazimierz, 1948, Co to jest dialektologia historyczna?, BPTJ 1958, VIII, s. 119-122; przedruk: [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków 1958, s. 253-254. Nitsch Kazimierz, 1958, Co wiemy naprawdę o dialektach ludowych XVI wieku?, [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 387-406. Okoniowa Joanna, 2002a, Dialektologia na usługach prac historycznojęzykowych i porównawczych, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków, s. 81-87. Okoniowa Joanna, 2002, Zmiany w pojmowaniu dialektu i dialektologii, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź, s. 373-378. Pelcowa Halina, 2002, Dialektologia wobec wyzwań XXI wieku, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź, s. 383-392. Pelcowa Halina, 1998, Zmiany językowe jako problem badawczy współczesnej dialektologii, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź 1998, s. 105-117. Rzetelska-Feleszko Ewa, 2002, Spojrzenie byłego dialektologa, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków 2002, s. 105-109. Sierociuk Jerzy, 2005, Problemy współczesnej dialektologii, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXI, Kraków, s. 67-76. Sierociuk Jerzy, 2007, Język mieszkańców wsi czy gwara? Problem nie tylko teoretyczny, „Prace Filologiczne” LII, 2007, s. 527-534. Smułkowa Elżbieta, 2002, Pogranicze językowe jako przedmiot badań dialektologii, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków 2002, s. 89-103. Witold Taszycki, 1956, Co to jest dialektologia historyczna?, ZNUJ 9. Filologia nr 2. Prace Językoznawcze, s. 59-71; przedruk: tegoż, Rozprawy i studia polonistyczne. T. II, Dialektologia historyczna i problem pochodzenia polskiego języka literackiego, Wrocław - Kraków - Warszawa 1961. Stanisław Urbańczyk, 1953, Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski i jego rówieśnicy? (pierwodruk 1953), przedruk [w:] tegoż, Prace z dziejów języka polskiego, Wrocław.. 1979. Taszycki Witold, 1956, Co to jest dialektologia historyczna?, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Filologia, z. 2., s. 59-71. Urbańczyk Stanisław, 1983, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa. Walczak Bogdan, 2001, Dialektologia a językoznawstwo historyczne, [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, pod redakcją Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 17-23. Zagórski Zygmunt, O różnych metodach badań dialektologicznych, [w:] Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań 2001, s. 25-31. Zagórski Zygmunt, Gwara z punktu widzenia teoretycznego i praktycznego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, Łódź 1998, s. 23-29.   1 Przebieg tej dyskusji szczegółowo referuje Józef Kość [Kość 2003].

 

Dół formularza

Halina Karaś

Warto sobie uświadomić, w jakim stosunku pozostaje język ogólny do dialektu i gwary, by móc właściwie, bez uprzedzeń ocenić obie odmiany - ogólnopolską i dialektalną. Dialekty ludowe i język ogólny tworzą razem polski język narodowy. Są one wynikiem wielowiekowej ewolucji dawnych dialektów prapolskich. Język literacki i dialekty ludowe mają wspólną większość słownictwa podstawowego, jak również mają w zasadzie taką samą strukturę gramatyczną, jednakże każdy dialekt ma pewną liczbę wyrazów oraz zjawisk gramatycznych, które go różnią od języka ogólnego, a w pewnej części także od sąsiednich dialektów. Najbardziej wyraziście różnią się wieloma cechami wymowy od języka ogólnego [DiGP 1995]. Język ogólny to odmiana kulturalna języka narodowego (ponadregionalna), występująca w wersji mówionej i pisanej, używana w całym kraju, uczona w szkołach, stosowana w urzędach, kościołach, rozpowszechniana przez media, w której obowiązuje dość rygorystyczne przestrzeganie normy poprawnościowej. Szeroki ogólnopaństwowy zasięg, podległość normie językowej oraz istnienie wersji pisanej i mówionej różni wyraziście język ogólny od gwar. Gwary są bowiem mówionymi odmianami języka narodowego używanymi tylko na pewnym ograniczonym terenie, które nie podlegają regułom norm poprawnościowych, natomiast o zgodności wypowiedzi z danym systemem gwarowym decyduje zwyczaj językowy. Polski język ogólny w obu swoich postaciach (pisanej i mówionej) jest najbardziej wypracowaną odmianą polszczyzny, jest także najlepiej dostosowany do obsługi wszystkich funkcji, jakie język może spełniać. Ma on ogromny zasób wyrazowy, a także bogate środki umożliwiające tworzenie utworów artystycznych, zróżnicowanych przy tym stylowo. Język ogólny jest rezultatem długiego i świadomego rozwoju, wielowiekowej świadomej pracy nad uzdatnieniem go do wykonywania wszystkich zadań, stawianych przed językiem narodu o wysokiej kulturze. Wyrasta na podstawie dialektów, ale od XVI w. rozwój języka ogólnego ma charakter progresywny (rozwijający się), a dialektów ludowych regresywny [Urbańczyk 1972]. Rozwijając się, czerpał z zasobów dialektów: najpierw wielkopolskiego i małopolskiego, później mazowieckiego i kresowego, ale wytworzył też środki swoiste, nieznane dialektom. Dialekty ludowe nie pełnią tylu zadań, co język ogólny, służą do codziennego porozumienia się, nie były też równie świadomie rozwijane. Rola języka literackiego z biegiem czasu rośnie, rola dialektów ludowych maleje; wtapiają się one powoli w język ogólny. W języku literackim odczuwa się wyraźną potrzebę jednolitości (normalizacji, standa- ryzacji) i stałości (stabilizacji). Normy językowe, przekazywane dawniej z ust do ust, szerzyły się w w. XIX i początku XX głównie przez pismo, obecnie ważna rola przypada radiu i telewizji. Wobec rozrostu słownego i frazeologicznego języka wynikającego z potrzeby nazywania nowych rzeczy coraz bardziej konieczna staje się opieka nad językiem i poradnictwo językowe. Już z tego krótkiego porównania widać, iż między językiem ogólnym a dialektami ludowymi i miejskimi występuje szereg różnic, dotyczących ich genezy, zasięgu terytorialnego i funkcji społecznych. Relacje między językiem ogólnym a dialektami przedstawia poniższa tabela. Studiowanie dialektologii niewątpliwie ułatwia zrozumienie procesów rozwojowych, które zaszły w historii polszczyzny i zachodzą obecnie w języku współczesnym. Gwary bowiem zachowują często wyrazy i formy gramatyczne od dawna już nieużywane w języku literackim. Takie występowanie w gwarach zjawisk archaicznych obok przejawiania się zupełnie nowych tendencji stanowi doskonały przykład dla potwierdzenia tezy o stałym rozwoju i zmienności języka. Dzięki dialektom można zatem wysnuwać wnioski związane z przeszłością oraz przyszłością języka polskiego. Gwary ulegają rozwojowi, który nie jest unormowany żadnymi przepisami ortoepicznymi, więc czasami wyprzedzają zmiany, które zajdą w języku literackim. Tak więc wpływ dialektów na język ogólny jest bardzo ważny i stały, gdyż osoby posługujące się jeszcze jakąś gwarą i uczące się języka literackiego wnoszą do wymowy ogólnopolskiej swoje nawyki artykulacyjne, formy, wyrazy i związki frazeologiczne. Gwary pozwalają także na trafną ocenę wartości artystycznej utworów wielu pisarzy, którzy wprowadzali do swoich dzieł stylizację gwarową (np. Reymont, Tetmajer, Orkan) oraz archaizację opartą na dialektyzmach (Sienkiewicz, Żeromski).   Literatura Basara Jan, Gwary ludowe wobec języka ogólnopolskiego, „Przegląd Humanistyczny” 1977, XXI, nr 12, s. 107-112. Dejna Karol, 1993, Dialekty polskie, wyd. 2, przejrzane i poprawione, Wrocław-Warszawa-Kraków. Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 13-22. DiGP - Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, 1995, Dialekty i gwary polskie. Leksykon Omegi, Warszawa. Urbańczyk Stanisław, 1983, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa. Kąś Józef, Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich). Rozprawy Habilitacyjne UJ nr 285, Kraków 1994. Kąś Józef, Społeczno-językowe uwarunkowania interferencji leksykalnej słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego, [w:] Język a kultura, t. 7, red. Jolanta Maćkiewicz, Janusz Siatkowski, Wrocław 1992, s. 95-102. Koneczna Halina, Dialekty a język ogólnopolski, „Poradnik Językowy” 1949, z. 2, s. 1-5, z. 3, s. 5-10. Kurek Halina, Przełączanie kodu językowego, czyli socjolingwistyczne aspekty wzajemnego oddziaływania języka literackiego i dialektów, [w:] Kurek Halina, O szczególnym typie przełączania kodów w gwarach, czyli o świadomym wprowadzaniu elementów literackich do rozmów z dziećmi, [w:] Synowiec Helena, O niewspółmierności leksykalnej między gwarą śląską a językiem ogólnopolskim (na przykładzie słownictwa uczniów, [w:] Nitsch Kazimierz, O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego, [w:] Wybór pism polonistycznych tegoż, t. 1, Wrocław 1954, s. 193-218. Zaręba Alfred, 1970, Gwara a język literacki, „Kalendarz Śląski TRZZ”, s. 202-204, przedruk [w:] Zaręba Alfred, Szkice z dialektologii śląskiej, Katowice 1988, 13-18.

 

Początek formularza

Dół formularza

Halina Karaś

Często potocznie mówi się o języku regionalnym, utożsamianym z dialektem czy gwarą. Tymczasem są to różne odmiany językowe, choć mają też pewne cechy wspólne. Zarówno regionalne odmiany polszczyzny, jak i dialekty ludowe mają ograniczony zasięg geograficzny, a zatem są to terytorialne odmiany języka polskiego, czyli takie, które używane są tylko na pewnym obszarze (mniejszym lub większym) kraju. Podstawowa różnica natomiast między nimi polega na tym, że różne typy polszczyzny regionalnej, choć w dużym zakresie korzystają z zasobów dialektalnych, to jednak są to warianty języka ogólnego. Odmian regionalnych polszczyzny używają także przedstawiciele inteligencji, podczas gdy dialekty ludowe pierwotnie były ograniczone tylko do warstwy chłopskiej (dziś to częściowo w różnych regionach Polski się zmienia, np. na Śląsku). Kolejna różnica sprowadza się do tego, że polszczyzna regionalna występuje w dwóch odmianach: mówionej i pisanej, oraz jest zróżnicowana stylowo, podczas gdy dialekty i gwary są wariantami mówionymi polszczyzny. Odmiany regionalne podlegają ocenie ze względu na normy języka ogólnego, a dialekty i gwary - z uwagi na zwyczaj językowy. Regionalne odmiany polszczyzny to zatem terytorialne warianty języka ogólnego, które mają oprócz wszystkich istotnych cech języka ogólnego także środki językowe charakterystyczne tylko dla danych regionów. Do połowy XX wieku polszczyzna regionalna była też ograniczona do środowiska inteligencji danego regionu jako jej mowa codzienna, a więc był to wariant terytorialno-środowiskowy języka ogólnego. Obecnie w związku z procesami demokratyzacji języka regionalizmy pojawiają się w mowie ludności różnych grup społecznych danego regionu, nie tylko w języku inteligencji [Wyderka 2001, 422]. Znana badaczka polszczyzny regionalnej, Kwiryna Handke, definiuje ją następująco: „Regionalna polszczyzna, choć niekiedy utożsamiona z dialektalną, jest odmianą odrębną. Na jej specyficzne właściwości (regionalizmy) składają się różne elementy językowe, nie tylko dialektyzmy. Posługują się nią różne warstwy i środowiska społeczne- częściej w mowie, a też i w piśmie np. w listach. Jest to de facto odmiana polszczyzny ogólnej. Jako zjawisko językowo-społeczne łączy się regionalna polszczyzna z szerszym pojmowaniem regionalności. Zasadnicze podobieństwo między polszczyzną regionalną i dialektalną sprowadza się do tego, że obie są określane przez czynnik geograficzny oraz że odmiany regionalne polszczyzny w dużym zakresie korzystają z zasobów dialektalnych. Polszczyzna regionalna wiąże się z kulturą materialną i duchową regionu, z jego historią, literaturą i folklorem” [Handke 2001, 216]. Zróżnicowanie regionalne języka polskiego jest nieduże, a zasób środków językowych różnicujących go to regionalizmy (zob. Regionalizmy a dialektyzmy). Najmniejsze zróżnicowanie regionalne widoczne jest w wymowie (fonetyce) i odmianie (fleksji), nieco większe w składni, największe w słowotwórstwie i słownictwie, a współcześnie rnice te coraz bardziej się zacierają. W porównaniu z innymi językami narodowymi (np. niemieckim) jest ono jednak minimalne. Różnice między odmianami regionalnymi polszczyzny nie zakłócają zatem komunikacji językowej. Genezy regionalnych odmian polszczyzny należy upatrywać m.in. w dawnych podziałach etniczno-językowych w okresie staropolskim oraz późniejszych podziałach na dzielnice i prowincje państwa polskiego, a następnie w zróżnicowanym rozwoju języka polskiego w granicach trzech zaborów. Badacze polszczyzny regionalnej podkreślają, że najsilniejsze zróżnicowanie regionalne dokonało się w XIX wieku, czemu sprzyjały: „długi okres odmiennie przebiegającego w poszczególnych zaborach rozwoju języka nowopolskiego, warunki izolacji między poszczególnymi dzielnicami i utrudniona w związku z tym wymiana kulturalna między głównymi polskimi centrami kulturotwórczymi, wpływ języka zaborców. Nie bez znaczenia dla formowania się wariantów regionalnych był również wzrost oddziaływania gwar ludowych na język ogólny, co wiązało się ze zmianami ról i ruchliwości społecznej w XIX wieku, a zwłaszcza w drugiej jego połowie. Wszystkie te procesy utrwaliły różnice, głównie leksykalne, pomiędzy regionalnymi odmianami polszczyzny” [Wyderka 2001, 423]. Tradycyjnie wyróżniano trzy regionalne odmiany polszczyzny występujące na terenie państwa polskiego, tj. odmianę krakowską (małopolską), poznańską (wielkopolską) i warszawską (mazowiecką) [Nitsch 1913]. Ponadto wyodrębnia się też dwie odmiany spoza obecnych jego granic, tj. odmianę wileńską (północnokresową) i lwowską (południowokresową). Wysunięcie na plan pierwszy w nazwach regionalnych odmian polszczyzny przymiotników utworzonych od nazw miast (Kraków, Poznań, Warszawa, Wilno, Lwów) wiąże się z tym, że te aglomeracje kształtowały warstwę inteligencji danych regionów, a tym samym miały decydujący wpływ na postać jej języka, jednakże uprawnione jest również stosowanie określeń utworzonych od nazw dzielnic i prowincji (małopolska, wielkopolska, mazowiecka, północnokresowa, południowokresowa). Współcześnie na podstawie badań powojennych można mówić ponadto o nowych regionalnych odmianach polszczyzny, takich jak: polszczyzna pomorska (Grudziądz, Tczew, Starogard), północnomałopolska (Łódź, Radom, Kielce, Lublin) i górnośląska, powstała w środowiskach miejskich Górnego Śląska. Wiele regionalizmów używanych jest przez inteligencję konkretnych miast lub mniejszych wspólnot subregionalnych, stąd też mowa o polszczyźnie białostockiej, nowosądeckiej, siedleckiej itp. [Wyderka 2001, 426]. Odmiany regionalne polszczyzny podlegają dziś wielu zmianom. Typowe są tu dwie tenedencje: do unifikacji i do regionalizacji [Wyderka 2001, 427]. Pierwsza z nich łączy się z przemianami cywilizacyjnymi i wpływem języka Warszawy jako głównego ośrodka polityczno-administracyjnego Polski. Zmiany realiów sprawiają, że wraz z zanikiem desygnatów giną wyrazy regionalne dotychczas różnicujące polszczyznę, np. krakowskie trafika `sklep z tytoniem', krakowskie szabaśnik i południowopolskie (południowokresowe, południowomałopolskie i śląskie) bratrura `piekarnik w tradycyjnym kuchennym piecu kaflowym', warszawskie obsadka `uchwyt pióra'. Zanikają stare zapożyczenia, nie tylko wywodzące się z języków państw zaborczych, np. z rosyjskiego: raniec `tornister', odkrytka `pocztówka', i z niemieckiego: grysik `kasza manna', poznańskie kluft `ubranie', ale też np. stare zapożyczenia francuskie: kajet `zeszyt'. Charakterystyczne jest też zjawisko upowszechniania się pierwotnych regionalizmów warszawskich uznawanych za formy ogólnopolskie i wypierania w ten sposób regionalizmów typowych dla innych regionów, np. upowszechnienie się warszawskich określeń: zsiadłe mleko, kasza manna, cukier puder powoduje wypieranie krakowskich nazw: kwaśne mleko, grysik, mączka cukrowa, i śląskich: kiszka, grys. Wpływ mediów przyczynia się do upowszechniania mazowieckich formacji słowotwórczych na -ak, np. dzieciak, kurczak, zieleniak, czy ekspansji wymowy nieudźwięczniającej, np. brat ojca, a nawet takich zjawisk pochodzenia gwarowego mazowieckiego, jak twarda wymowa połączeń l + i, k' + e, g' + e (lyst, kedy, droge rzeczy). Ciekawym zjawiskiem jest upowszechnianie się w polszczyźnie ogólnej regionalizmów ekspresywnych, np. pierwotnie wielkopolskich ekspresywizmów, typu ćwok `oferma', szajbus `narwaniec', krakowskiego tuman `tępak' czy białostockiego żulik. Regionalizmy nacechowane ekspresywnie lepiej się zachowują niż inne typy regionalizmów, mają też szerszy zakres użycia. Druga tendencja - do regionalizacji - dopiero się krystalizuje. Wiąże się m.in. z odżyciem idei tożsamości regionalnej, ideą „małych ojczyzn”, podtrzymywania odrębności regionalnych, w tym również językowych. Przejawia się m.in. w procesach wzbogacania i odświeżania zasobu regionalizmów, jak i kształtowania się nowych odmian regionalnych pod wpływem dialektów ludowych. Łączą się z migracją do miast i awansem społecznym ludności pochodzenia chłopskiego, która wprowadza do języka ogólnego wiele pierwotnych dialektyzmów, utrwalających się jako nowe regionalizmy. Wyjątkowo natomiast na Górnym Śląsku językiem regionalnym stała się gwara ludowa, która przeniesiona do miast i zmieniona na skutek oddziaływania polszczyzny ogólnej upowszechniła się jako mowa potoczna niemal wszystkich lokalnych środowisk (robotniczych, urzędniczych, inteligencji technicznej).   Literatura Grzelakowa Eliza, O sposobach kategoryzowania w regionalnych odmianach języka polskiego, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, red. Sławomir Gala, Łódź 2002, s. 197-204. Handke Kwiryna, Polszczyzna regionalna - problematyka i stan badań, [w:] Polszczyzna regionalna Pomorza. Zbiór studiów, red. Kwiryna Handke, Wejherowo 1986, s. 7-20. Handke Kwiryna, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2001, s. 201-219. Kucała Marian, Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, Kraków 1994. Nitsch Kazimierz, Odrębności słownikowe Poznania, Krakowa i Warszawy, „Język Polski” 1914, s. 261-270. Obraz życia i kultury mieszkańców regionu utrwalony w słownictwie gwarowym i regionalnym, red. Henryka Sędziak, Łomża 2003. Przęczek Sylwia, 2008, Problemy teoretyczne i metodologiczne w badaniach polszczyzny regionalnej, [w:] Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, pod red. Zofii Cygal-Krupy, Kraków-Tarnów, s. 285-301. Wyderka Bogusław, Odmiany regionalne, [w:] Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, pod red. S. Gajdy, Opole 2001, s. 422-439.

 

2.1. Kryteria podziału dialektów i gwar

Halina Karaś

W podziałach obszaru gwarowego na dialekty (zespoły dialektalne), a także w wytyczaniu ich wewnętrznych granic, stosuje się różne kryteria. Za najważniejsze zazwyczaj dialektolodzy uważali granice cech wymowy, w mniejszym stopniu odmiany, uznając, że cechy fonetyczno-gramatyczne jako systemowe (regularne i stabilne) są najpewniejszymi wyznacznikami odrębności dialektów. Rzadziej wykorzystywano słownikowe (leksykalne) kryteria podziałów, gdyż słownictwo gwarowe jako podsystem językowy najbardziej otwarty i w związku z tym najbardziej zmienny dość powszechnie uznawano za nieprzydatne lub mało (mniej) przydatne jako kryterium podziałów językowych. Podstawowe kryteria podziału na dialekty (duże zespoły dialektalne), czyli kryteria wyznaczania granic międzydialektalnych - począwszy od czasów Kazimierza Nitscha - to dwie wyraziste cechy fonetyczne - samogłoski nosowe: Kliknij wyraz i czytaj więcej w leksykonie mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa: a) mazurzenie - a więc wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz (copka, kosyk, zaba) dzieli Polskę od południowego zachodu po północny wschód, b) fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie, tj. udźwięczniająca i nieudźwięczniająca, która dzieli polski obszar gwarowy przeciwnie niż mazurzenie, tj. granica tej wymowy biegnie z południowego wschodu ku północnemu zachodowi Polski. Uwzględnienie obu granic obu zjawisk - mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej pozwala wyróżnić: - gwary mazurzące i udźwięczniające - gwary mazurzące i nieudźwięczniające - gwary niemazurzące i udźwięczniające - gwary niemazurzące i nieudźwięczniające. Wymowę mazurzącą i udźwięczniającą ma Małopolska (z wyjątkiem Pogranicza wschodniego starszego i młodszego oraz Pogranicza Mazowsza) i większość Śląska. Do gwar mazurzących i nieudźwięczniających należą gwary Mazowsza. Niemazurzące i udźwięczniające są gwary Wielkopolski, natomiast wymowę niemazurzącą i nieudźwięczniającą (prawdopodobnie wtórnie na skutek ekspansji cech mazowieckich) ma część gwar zaliczanych do szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego, takich jak: gwary krajniackie, borowiackie czy kociewskie. Ostatecznie więc powszechnie wyróżnia się cztery duże dialekty (zespoły dialektalne): 1) dialekt małopolski (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca) 2) dialekt mazowiecki (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca) 3) dialekt wielkopolski (brak mazurzenia + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca) 4) dialekt śląski (większość Śląska mazurzy, nie zna mazurzenia tylko Śląsk południowy, na którym występuje jabłonkowanie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca). Jako pomocnicze kryteria stosuje się inne cechy fonetyczne i fleksyjne. Wykorzystuje się je zwłaszcza w ustalaniu wewnętrznych podziałów wymienionych dużych zespołów dialektalnych (dialektów ludowych). Przykładowo - w określaniu granic wewnątrz dialektu małopolskiego stosowano jako kryteria m.in. następujące zjawiska z zakresu wymowy i odmiany wyrazów: wymowę samogłosek nosowych i przejście wygłosowego -ch → -k (lub jego brak), końcówki 1. os. lmn. czasu teraźniejszego -wa lub -my, dla części wschodniej - mazurzenie i á pochylone (zob. Samogłoski pochylone). Kultura polskiej Warmii/Łuczywa sia mózić po warmijsku Łuczywa sia mózić po warmijsku Dialekt warmiński powstał w wyniku wymieszania się różnych gwar polskich, którymi mówili osadnicy kolonizujący południową część biskupstwa przede wszystkim w XVI stuleciu. Były to głównie gwary chełmińsko - dobrzyńskie, oraz mazowieckie. Z czasem, w wyniku izolacji od reszty gwar polskich, dialekt warmiński przestał ewoluować i nie podlegał przemianom, które miały miejsce w pozostałych częściach porozbiorowej Kongresówki. Stąd zachowanie w gwarze warmińskiej wielu średniowiecznych archaizmów leksykalnych i historycznych cech gramatycznych, oraz obecność wyrazów i zwrotów niespotykanych na innych terenach zamieszkałych przez ludność polskojęzyczną. Trafnie ujął to Walenty Barczewski, pisząc: [...] mowa Mazowsza pogranicznego, w Kongresówce mając mistrzów, kształciła się dalej i postępowała z czasem, warmijska zaś pozostała na tym samym stopniu, który zajmowała przed 350 latami. Z tego powodu gwara warmińska jest szczególnie cenna dla współczesnych badaczy dawnego języka polskiego. Nie można tutaj też nie zauważyć wpływu języka niemieckiego na dialekt warmiński, wpływu wynikłego z wieloletniego nie tylko obcowania, ale wręcz presji, wywieranej przez kulturę niemiecką na warmińskich Polaków. Stąd obecne w gwarze ludności polskiej południowej Warmii liczne szpecące ją germanizmy. Ciekawym elementem mowy warmińskiej jest ponadto obecność w niej wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla „ludności bałtyjskiej”, czyli Prusów. Jest to zrozumiałe, kiedy weźmie się pod uwagę fakt, że polscy koloniści w XVI wieku żyli jeszcze obok ostatnich resztek ludności pruskiej, która całkowicie zniknęła z kart historii dopiero w wieku XVII. Nie wchodząc bliżej w podziały, którym ulegał sam dialekt warmiński dzieląc się, zgodnie ze słowami Barczewskiego na „a” i „e”, spróbujmy poznać najważniejsze elementy tej historycznej gwary, która dziś jest już niemal zupełnie martwą. Warmiacy mówili gwarą znacznie bardziej miękką od innych dialektów języka polskiego. Warmiak miękczy o stopień dalej, niż gramatyka podaje, pisał przed laty ksiądz Barczewski. Z tego powodu miękkie i - ji, brzmiało na Warmii, jak zi po spółgłoskach dźwięcznych b, w, przy czym spółgłoska w stawała się niema. Zatem Warmiak nie mówił bierze, lecz bzierze, nie bieda, ale bzieda i nie wino, lecz - zino, podobnie, jak i nie wiosna, ale ziosna. Owo miękkie i - ji po spółgłoskach bezdźwięcznych f i p brzmiało z kolei jak si, przy czym, analogicznie nieme stawało się tu f. Kolejną osobliwością gwary warmińskiej jest, o czym wspomniano wyżej, zachowanie średniowiecznych form koniugacji i deklinacji. Wliczamy w to np. końcówki wa, zamiast my, ta w miejsce cie. Dotyczyło to czasu przeszłego i teraźniejszego. Dlatego mówiono mawa, miast mamy, będziewa, będzieta, a nie będziemy, będziecie. W czasie przeszłym zaś u zamiast i, np. bziułem, zamiast biłem i analogicznie bzilim, bziliśta, bzili. Różnice gwarowe między Warmiakami, a resztą Polaków zachodziły także i w deklinacji. W celowniku często zamiast owi mówiono u, np. człozieku, a nie człowiekowi, panu - panowi. W dopełniaczu rodzaju żeńskiego używano na Warmii końcówki -ów, np. żonów, córków itd. Z kolei przymiotniki rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej posiadały w drugim i trzecim przypadku końcówkę y, zamiast ej (np. swoi dobry córki). Inną jeszcze charakterystyczną cechą „warmińskiego” było stawianie ł przed występującą na początku wyrazu literą o, np. w wyrazach łorać - orać, czy łutarz - ołtarz. Ponadto do gwary warmińskiej weszło wiele wyrazów niemieckich, np. geszenk (Geschenk) - prezent. Rozmaitych wyróżników gwary warmińskiej jest oczywiście więcej, tym niemniej jednak wymienione wyżej są najważniejsze i najbardziej charakterystyczne dla języka polskojęzycznych Warmiaków. Zostawmy jednak reguły gramatyki warmińskiej językoznawcom, filologom i zapoznajmy się z oryginalnym tekstem, pisanym autentyczną gwarą z południowej Warmii. Jest to opowiedziana przez Warmiaka z krwi i kości, nawet nie celowa stylizacja, lecz wyrosła z warmińskiej ziemi, ludowa opowieść o duchu, pochodząca z okolic Purdy, a spisana ok. roku 1964: Kedaj po pierwszej wojnie światowej majątki Prejłowo, Pajtuny i Patryki to b'iłi rozparcelowane. To wtedy tak poziedywali, co o dwunasty w noc•i było słuchać, jak kareta jeździuła, do pół wsi zajechała i zginęła. W Prejłozie to był jeden pan, naz•iwał się Bałda. To jek robotnicy nie nieli drew suchych i poszli kraść do lasa, a pana nie było w domu, to jek zaczęli rznąć drzewo, to stojał pan kiele nich i chłopy się polękli i uciekli. To biła jego druga postać. Ludzie poziedujo, co jak taki pan frajmajer zaprzeda dusze diabłoziu, to niał sia krsio podpisać. To un dostał drugo postać i nic mu nie brakowało. Taki do do kościoła nie chodziuł, ale nic nikomu złego nie zrobziuł. Nie będziemy zamieszczać tutaj tłumaczenia powyższego tekstu na język literacki. Nie ma chyba takiej potrzeby gdyż, jak pisał Seweryn Pieniężny w swych stylizowanych na gwarę warmińską, przedwojennych felietonach Kuba spod Wartemborka gada, drukowanych w „Gazecie Olsztyńskiej”, ów tekst je w gwarze tamtejszej, ale myśla, że wciurko skapujeta. Obecnie gwara warmińska niestety zanika. Proces ten, zapoczątkowany już germanizacyjną polityką władz pruskich, kontynuowany był także za czasów Republiki Weimarskiej, oraz III Rzeszy - w dwudziestoleciu międzywojennym. Skutkiem tej świadomej polityki władz, coraz mniej Warmiaków przyznawało się do swej polskości, a „warmińskim” rozmawiano zwykle jedynie w rodzinnym gronie. W szkołach za mówienie po polsku, co bardziej gorliwi nauczyciele kazali dzieciom nosić tabliczku z uwłaczającym napisaem Pollack. Gwara warmińska stawała się coraz bardziej językiem uważanym za język „plebsu”. Co bardziej uświadomieni polscy Warmiacy przeciwstawiali się tym praktykom, podnosili wagę kultywowania języka swych przodków. Mimo, iż dziś podkreśla się ich osiągnięcia, to jednak należy ze smutkiem przyznać, że ruch polski na Warmii od swych narodzin w ostatniej ćwierci XIX stulecia, aż do roku 1939 stopniowo podupadał i tracił zwolenników. Będziemy jeszcze o tym mówić. W czasie wojny naziści wymordowali wielu Warmiaków przyznających się do polskich korzeni i mówiących piękną warmińską mową, w tym i najwybitniejszych, jak Seweryna Pieniężnego, czy Leona Włodarczaka i in. Mimo tego wielu Warmiaków wciąż mówiło polską gwarą. Dopiero od roku 1945, w wyniku migracji ludności - napływu osadników z Wileńszczyzny, z Warszawy i z innych ziem przedwojennej Polski, oraz wyjazdu wielu „warmińskojęzycznych”, rdzennych mieszkańców tych ziem do Niemiec, gwałtownie zaczęła maleć liczba osób mówiących miejscowym dialektem. Rok 1945 jest tu wyraźną cezurą czasową, cezurą, która przerwała tkwiącą korzeniami w średniowieczu ciągłość historyczną warmińskiej kultury. Obecnie gwarą warmińską posługuje się coraz mniejsza liczba ludzi. Szacuje się, że rdzennych Warmiaków, którzy pozostali po wojnie na swej ojcowiźnie, jest dzisiaj nie więcej, jak 4000 osób. Należałoby do tego doliczyć także tych władających polską gwarą dawnych mieszkańców regionu, którzy opuścili swe ziemie po roku 1945 i wyemigrowali do Niemiec. I mimo, że są dzisiaj osoby, jak Edward Cyfus, którzy starają się popularyzować gwarę warmińską wśród dzisiejszych mieszkańców tej krainy, to jednak „język warmiński” niewątpliwie przeszedł już do historii, stając się zabytkiem filologii. Pasjonującym, ze względu na swe pochodzenie i historię, ale jednak zabytkiem.

Początek formularza

Dół formularza

---