Szymon Starowolski (1588-1656) polihistor, publicysta, kanonik krakowski, pierwszy bibliograf polski
Szymon Starowolski: Scriptorum Polonicorum Hekatontas sen centrum illustrum Poloniae scriptorum elogia et vitae. [setnik pisarzów polskich, albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich] Frankfurt 1625, II wyd. 1627 Rzym
motywem napisania Setnika była chęć rozsławienia polskich uczonych za granicą, dlatego nie został wydany w Polsce
wiadomości czerpał z archiwum Akademii Krakowskiej, zbiorów klasztornych i prywatnych, katalogów wydawniczych
indeks w pierwszym wydaniu objął 172 osoby, ale w ukł. alfabetycznym wg imion, w II. wydaniu zawarł 220 nazwisk
Setnik jest właściwie słownikiem biograficznym uczonych polskich (teologów, hagiografów kaznodziejów, pisarzy politycznych, historyków, kronikarzy, pamiętnikarzy, prawników, matematyków, astronomów) oraz ośmiu literatów, tzn. poetów. Poszczególne hasła zawierają krótki życiorys i pochwalny epigramat
Zasługa Starowolskiego polega na tym, że utrwalił w setniku kilkaset nazwisk i kilka tysięcy dzieł, włączył dzieła rękopiśmienne, w niektórych przypadkach wskazał literaturę przedmiotu
W 1970 roku Jerzy Starnawski dokonał przekładu i wydał dzieło ze swym komentarzem
Józef Andrzej Załuski (1702-1774) polihistor, poeta, dramatopisarz, tłumacz, edytor, mówca i kaznodzieja
w Programma Litterarium wyjawił zamiar opracowania wielkiej bibliografii wszystkich autorów, którzy pisali o sprawach dotyczących Polski
Józef Andrzej Załuski: Bibliotheca poetarum Polonorum, qui patrio sermone seripserunt, to jest katalog trojaki polskich wierszopisów ojczystym językiem piszących 1754
początkowo dzieło było współwydane z polskim przekładem poezji Wergiliusza, następnie zostało wydane jako dzieło samoistne
Jest to bibliografia, która zawiera zestawienie nie tylko oryginalnej twórczości poetów polskich, lecz także przekłady z języków obcych na język polski, w tym również przekłady utworów łacińskich autorów polskich.
Były to dzieła wydane w Polsce i polonica zagraniczne.
Opierając się na zasobach Biblioteki Załuskich opisał w niej około 660 utworów literackich (głównie wierszowanych), i wymienił ok. 340 autorów, uwzględniając również siebie.
Jest to pierwsza w Polsce świadoma bibliografia podmiotowa i przedmiotowa (gdyż podaje też literaturę przedmiotu).
Opisy bibliograficzne są w języku polskim i w łacinie. Opis bibliograficzny jest dokładny i zawiera: tytuł polski w skrócie, jego przekład łaciński, paginację, liczbę tomów, miejsce wydania, drukarnię, czasem nakładcę, rok wydania, oraz format druku.
W 1977 roku ukazał się reprint bibliografii.
Feliks Bentkowski (1781-1852) profesor literatury polskiej i bibliotekarz w Liceum Warszawskim
W 1811 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych zwróciło się do niego z prośbą o opracowanie podręcznika historii literatury dla szkół średnich
Pracę rozpoczął od zebrania bibliografii całego piśmiennictwa polskiego
Feliks Bentkowski: Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych. Wilno1814
jest to bibliografia obudowana elementami biograficzno-literackimi. Hasło składa się z biogramu i bibliografii. W bibliografii są pełne opisy bibliograficzne, obszerne adnotacje treściowe i księgoznawcze z cytatami opinii krytyków
T. I składa się z
rozprawy o stanie nauk w Polsce w ogólności, a w szczególności o języku polskim;
kompendium bibliograficznego pt. „Nauki nadobne”, które obejmowało dwa podstawowe gatunki literackie: poezję i prozę z podziałem na rodzaje literackie. Układ systematyczny wg gatunków i rodzajów literackich (dorobek poszczególnych pisarzy został rozrzucony w odpowiednich działach w zależności od uprawianych przez nich gatunków.)
T. II obejmuje piśmiennictwo nauk filozoficznych, matematycznych, fizycznych, historycznych i innych
główny zrąb dzieła dopełnia indeks autorski pt. „Poczet autorów” - oddzielnie dla każdego tomu
za napisanie dzieła Uniwersytet Jagielloński przyznał Bentkowskiemu dyplom doktora filozofii
Adam Benedykt Jocher (1791-1860) filolog i bibliotekarz w Bibliotece Akademii Medyko-Chrurgicznej w Wilnie
Adam Benedykt Jocher: Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie, z pism Janockiego, Bentkowskiego, Ludwika Sobolewskiego, Ossolińskiego, Juszyńskiego, Jana Wincentego i Samuela Bandtków itd. wystawionego. 1838
Jochera pozyskał do pracy przy drugiej edycji “Historii literatury polskiej” Bentkowskiego wydawca jej pierwszej edycji - Józef Zawadzki.
Jocher zmienił jednak układ dzieła Bentkowskiego, mianowicie cały materiał podzielił na 14 działów wzorowanych na systemie klasyfikacyjnym w dziele niemieckiego historyka literatury i bibliografa J. S. Erscha. Każdy dział miał obejmować 3 części: 1) historyczno-krytyczną, 2) bibliografię, 3) noty. Część historyczno-krytyczna przemyślana była jako krótki zarys rozwoju danej gałęzi nauki czy umiejętności i przegląd ważniejszej literatury z tego zakresu w Polsce. W obrębie poszczególnych działów w części bibliograficznej wprowadził podział rzeczowy wg gatunków piśmiennictwa lub dyscyplin naukowych.
Opis bibliograficzny dzieł bardzo uszczegółowił - podawał też format, objętość; wątpliwe tytuły, rozwiązane pseudonimy i kryptonimy dawał w nawiasie. Wszystkie pozycje opatrzone zostały kolejną numeracją. Pod opisem bibliograficznym podaje źródło, z którego ten opis zaczerpnął, a często też informacje księgoznawcze. Obszerniejsze wiadomości i cytaty podał w notach do poszczególnych numerów bibliograficznych.
Tom I zawiera historię literatury i krytykę filologiczną, literaturę grecką i łacińską, bibliografie, dzieła o szkołach, bibliotekach, drukarniach, encyklopedie i czasopisma. Zamieszczonych w niej jest 2192 tytuły, jest też przegląd historyczno-krytyczny i są noty o objętości połowy całego dzieła.
T. II obejmuje początek literatury nauk teologicznych, wyszedł w roku 1842 i zawiera tylko bibliografię od numeru 2193 do 5530 i noty. Brak w nim części historyczno-krytycznej, która odłożona została do tomu III.
T. III ukazał się dopiero w 1857 roku. Zawiera on oprócz c.d. bibliografii do nauk teologicznych, obszerny wstęp historyczno-krytyczny.
Ogółem w firmie Zawadzkiego wyszło 16 zeszytów tej bibliografii o ilości 9955 haseł ( w rzeczywistości jest ich więcej, gdyż Jocher pod jednym numerem dawał wszystkie wydania danego dzieła). “Obraz” Jochera był nową próbą bibliografii narodowej i dzieło to miało objąć dorobek wszystkich wcześniej pracujących bibliografów polskich. Jest ważnym etapem w rozwoju bibliografii polskiej, podtrzymało też ruch bibliograficzny zapoczątkowany w kraju dziełem Bandtkiego.
Indeks do “Obrazu” Jochera opracował Józef Muczkowski, a opublikował K. Estreicher w T. 2 “Bibliografii polskiej” w 1874 roku.
Jeden z XVI -wiecznych wykazów rękopiśmiennych pisarzy sporządził prawdopodobnie Stanisław Reszka ok. 1594 roku. Zawiera on 35 nazwisk z Hozjuszem na czele i niektóre dzieła - tytuły . Pierwszy drukowany spis pisarzy polskich opublikował w Rzymie w 1601 roku Krzysztof Warszewicki w książeczce pt. „Regis, saneti, bellatores, scriptores Poloni” . W części scriptores zamieścił 27 nazwisk pisarzy polskich - był to wykaz niepełny, nie obejmował w ogóle różnowierców, sporządzony prawdopodobnie na użytek papieskich władz kościelnych. Na następne spisy bibliograficzne przyszło długo czekać, gdyż w Polsce zapanowała kontrreformacja i bibliografów wyprzedził wydany w 1603 roku przez biskupa krakowskiego B. Maciejewskiego „Index librorum prohibitorum”, który zawiera wykaz książek zakazanych , a wydanych w Polsce.
Pierwszym rzetelnym informatorem o pisarzach i ich dziełach był Szymon Starowolski (1588-1656) polihistor i publicysta, przy końcu życia kanonik krakowski. W 1625 roku opublikował we Frankfurcie słownik bibliograficzny pt „Scriptorum Polonicorum Hekatontas sen centum illustrum Poloniae scriptorum elogia et vitae” (Setnik pisarzy polskich albo pochwały i żywoty 100 najznakomitszych pisarzy polskich). W 1627 roku Starowolski wydał w Rzymie drugie, powiększone wydanie Hekatontas. To wydanie w 19 roku wydał w Krakowie w przekładzie na język polski Jerzy Starnawski. Setnik Starowolskiego to w istocie słownik biograficzny wybitnych uczonych polskich ze wszystkich dziedzin wiedzy, było wśród nich 8 literatów, tzn. poetów. Obydwa wydania Setnika mają indeksy pisarzy, pierwsze - 172 nazwiska, drugie - 220. Poszczególne hasła składają się z dwóch elementów: krótkiego życiorysu i z pochwalnego epigramatu napisanego specjalnie dla Setnika. W wydaniu weneckim przy 25 pisarzach zamieścił też ich dzieła w formie wykazu. Starowolski utrwalił w Setniku nie sto, lecz kilkaset nazwisk polskich uczonych, oraz kilka tysięcy ich dzieł. Jemu też przyznaje się miano pierwszego bibliografa polskiego, tym bardziej, że przez następne 150 lat nie było dzieła jemu równego. W 1628 roku Starowolski wydał we Florencji drugi słownik biograficzny pt. „Laudatio Almae Aedemiae Cracoviensis”, w którym wymienia wybitnych wychowanków Akademii Krakowskiej. Za przykładem Starowolskiego historyk - jezuita Jan Wielewiecki w 1635 roku opracował 65 życiorysów polskich pisarzy jezuickich do wydanego w 1643 roku w Antwerpii przez Filipa Alegambe słownika bibliograficznego jezuitów pt. „Bibliotheca scriptorum Socientatis Jesu”.
W okresie kontrreformacji poza granicami Polski wydawali prace historyczno-bibliograficzne innowiercy, jak : Andrzej Węgierski („Systema historico-chronologicum...”1652), Stanisław Lubieniecki („Historia reformationis Poloniae” 1664) i arianin Krzysztof Sandiius, który opracował słownik działaczy ariańskich wydany w 1684 roku (w cztery lata po śmierci autora).
W Gdańsku, w 1707 roku Samuel Joahim Hippius (Hoppe) wydał polską bibliografię historyczną w jęz. łacińskim pt. „De scriptoribus historiae Poloniae schediasma”, w której omówił ponad 600 pisarzy oraz zarejestrował około tysiąc dzieł z historii i nauk pokrewnych. Praca ta zawierała indeks rzeczowy i osobowy. Była to jedna z najwcześniejszych bibliografii w Europie poświęconych historii jednego kraju.
Historyk pruski Dawid Braun w 1723 roku wydał katalog druków i rękopisów dotyczących historii Polski i Prus Królewskich a znajdujących się w jego bibliotece. Przy 241 pozycjach (spośród 380 opisanych) podał treść i ocenę dzieła oraz informacje biograficzne o autorze, stwarzając prototyp bibliografii analitycznej, krytycznej i adnotowanej.
Pastor i kaznodzieja, prof. gimnazjum w Toruniu Ehraim Olaff był tłumaczem kościelnych pieśni niemieckich na język polski. Opracował dzieje polskiego piśmiennictwa w pracy pt. „Polnische Liedergeschichte”, którą to pracę wydał w 1744 roku w Gdańsku w 10 lat po śmierci autora historyk Sylwiusz Wilhelm Ringeltaube. Jest to słownik bibliograficzny autorów i tłumaczy pieśni religijnych różnych wyznań. Z kolei Ringeltaube był autorem monografii bibliograficznej o polskich przekładach i tłumaczach Pisma Świętego, którą wydał w Gdańsku w 1744 roku. Wyprzedził go w tej dziedzinie bibliotekarz (po studiach teologicznych) Samuel Ernest Tschepius, bibliotekarz w Bibliotece Wallenrodzkiej w Królewcu, który napisał rozprawę bibliograficzną o historii polskiej Biblii, a także opracował bibliografię pt. “Biblioteka pruska w języku polskim”, która spłonęła wraz z jego biblioteką w 1761 roku.
Teolog ewangelicki i prof. Uniwersytetu w Królewcu Jerzy Krzysztof Pisański napisał dzieło bibliograficzne pt. „Historia litteraria Prussiae”, wydane w 4-ech zeszytach w Królewcu w latach 1762-1765. Praca ta zawiera informacje o bibliotekach, drukarzach, drukarniach, nakładcach i pisarzach. Jest to pierwsze opracowanie dziejów książki polskiej w Prusach.
W II poł. XVII i w I poł. XVIII wieku wolna nauka, a także bibliografia, rozwijała się tylko w Gdańsku, Toruniu i Elblągu, które to miasta miały kontakt z nauką Zachodu. W pozostałej części Polski nauka skrępowana była cenzurą kościelną. Drukowano więc szczególnie licznie żywoty świętych, kazania, panegiryki i herbarze rodów szlacheckich. Wśród nich najsłynniejszy był herbarz jezuity Kaspra Niesieckiego wydany we Lwowie w latach 1728-1743. Biblioteki zakładali jednak królowie i magnaci. Miał ją Jan Kazimierz, Jan III Sobieski (w drodze spadku ta biblioteka przeszła do Biblioteki Załuskich), Stanisław Leszczyński i Stanisław August Poniatowski. W Lachowicach na Wołyniu magnat kresowy Józef Aleksander Jabłonowski zgromadził wielką bibliotekę, której katalog wydany został w Lipsku w 1755 roku pt. „Bibliotheca Jablonoviana”. Jego pasierbica Anna Paulina Jabłonowska, słynna “Pani na Kocku i Siemiatyczach” zgromadziła w Siemiatyczach kilkutysięczną bibliotekę i stworzyła gabinet historii naturalnej, stanowiący jedną z największych kolekcji w Europie XVIII wieku. Założyła nawet prywatną drukarnię, ale po jej śmierci bibliotekę tę wystawiono na licytację. Z kolei Teofila z Jabłonowskich Sapieżyna, która też miała bogaty zbiór, znaczną jego część przekazała w 1805 roku bibliotece gimnazjum w Krzemieńcu, przyczyniając się do stworzenia dużego warsztatu naukowego.
Na czoło jednak bibliofilów i fundatorów książki w I poł. XVIII wieku wysuwają się bracia Załuscy: Andrzej Stanisław (1695-1758) biskup krakowski i kanclerz wielki koronny, oraz młodszy odeń - Józef Andrzej Załuski (1702-1774), z czasem biskup kijowski i referendarz wielki koronny Andrzej Stanisław połączył swoje zbiory ze zbiorami brata Józefa, namiętnego zbieracza książek i bibliofila, który od wczesnej młodości gromadził księgozbiór przeznaczając na ten cel wszystkie dochody. Był on świetnym znawcą nie tylko niemal całej literatury bibliograficznej polskiej, ale też europejskiej. Powziął on zamiar oddania do użytku publicznego zbiorów swoich i brata oraz ogłosił w broszurze pt. „Programma litterarium ad bibliophilos” projekt sporządzenia i wydania kompletnej bibliografii polskiej, a także opublikowanie corocznych wykazów książek nowych, do której to pracy chciał wciągnąć wielu ludzi, aby odrobić zapóźnienia Polski w tym względzie. Niestety jako zwolennik króla Stanisława Leszczyńskiego, na skutek wojny domowej musiał emigrować z Polski na wiele lat - przebywał u boku króla w Lotaryngii, gdzie z resztą dalej kupował książki - często te, które miał już w kraju. Tymczasem jego starszy brat Andrzej, mianowany przez Augusta III Sasa kanclerzem wielkim koronnym przeniósł się do Warszawy, gdzie w 1736 roku zakupił od prymasa T. Potockiego kamienicę Daniłłowiczowską i zlecił architektowi Jakubowi Fontamie przystosowanie jej do potrzeb bibliotecznych. Ściągnął też do kraju w 1742 roku z Francji brata Józefa, z którym drogą morską nadeszło do kraju 88 skrzyń z książkami. 11 XI 1746 roku Załuscy otworzyli uroczyście Bibliotekę Publiczną w pałacu Daniłłowiczowskim. Do użytku publicznego oddano ją 2 VIII 1747 roku. Zbiory zajmowały 29 sal w układzie językowym, oraz działowym i formatowym, tak jak to było w bibliotekach na Zachodzie.
Józef Andrzej Załuski. Pionier polskiej bibliografii narodowej.
W 1765 roku wraz z Mitzlerem de Kolof założył Towarzystwo Literatów, był on bowiem nie tylko bibliofilem i zbieraczem książek, ale też animatorem życia kulturalnego i naukowego; sam także podejmował prace krytyczne i edytorskie i wspierał w tych poczynaniach innych. Był on polihistorem, poetą, dramatopisarzem, tłumaczem i edytorem, mówcą i kaznodzieją. Najważniejszym dziełem jego życia była jednak biblioteka i jej ogronme zbiory uporządkowane i opracowane pod jego kierunkiem. Tytanem pracy okazał się też J. A. Załuski w zakresie bibliografii. Prócz wspomnianej już Progarmma Litterarium, w której wyjawił zamiar opracowania wielkiej bibliografii wszystkich autorów, którzyw jakimkolwiek języku pisali kiedykolwiek o sprawach polskich do 1700 roku, ogłosił on apel o pomoc przy publikowaniu spisów książek ogłoszonych w I -szym 3—leciu XVIII wieku. Do apelu tego dołączył 4 zestawienia bibliograficzne. Ostatnie z nich obejmuje opis 331 dzieł w różnych językach wydanych w latach 1700-1731, odnoszących się do Polski, a znajdujących się w jego zbiorach. Ma ono tytuł: „Specimen catalog bibliothecae Josephi Załuski”. Jest to pierwsza bibliografia w języku polskim. We wcześniejszych tytuły polskie tłumaczone były na łacinę. W 1774 roku ogłosił „Conspectus collections legum leclesiasticarum”, w którym zamieścił bibliografię 673 dzieł pisarzy religijnych, informując jednocześnie, że ma gotowych do druku 6 tomów in folio spisu swej biblioteki. Niestety prace te uległy zagładzie w Warszawie w 1944 roku. Z dzieł drukowanych największą pozycję stanowi „Bibliotheca poetarum Polonorum, qui patrio sermone seripserunt”, to jest katalog trojaki polskich wierszopisów ojczystym językiem piszących”, która ukazała się w 1754 roku. Początkowo było to dzieło współwydane z polskim przekładem poezji Wergiliusza, a później jako dzieło samoistne. Jest to bibliografia, która zawiera zestawienie nie tylko oryginalnej twórczości poetów polskich, lecz także przekłady z języków obcych na język polski, w tym również przekłady utworów łacińskich autorów polskich. Były to dzieła wydane w Polsce i polonica zagraniczne. Opierając się na zasobach Biblioteki Załuskich opisał w niej około 660 utworów literackich (głównie wierszowanych), i wymienił ok. 340 autorów, uwzględniając również siebie. Jest to pierwsza w Polsce świadoma bibliografia podmiotowa i przedmiotowa (gdyż podaje też literaturę przedmiotu). Opisy bibliograficzne są w języku polskim i w łacinie. Opis bibliograficzny jest dokładny i zawiera: tytuł polski w skrócie, jego przekład łaciński, paginację, liczbę tomów, miejsce wydania, drukarnię, czasem nakładcę, rok wydania, oraz format druku. W 1977 roku ukazał się jej reprint. W 1767 roku Załuski na rozkaz Repnina został porwany, wywieziony do Rosji i osadzony w więzieniu w Smoleńsku i w Kałudze. W więzieniach tych napisał 26 tomów o treści literackiej, biograficzo-heraldycznej, bibliograficznej i encyklopedycznej. Spośród nich na uwagę zasługuje encyklo pt. „Cała Polska za złoty to jest opisanie Polski trojakie, z historii duchownej, z historii cywilnej, z historii literackiej...” napisana w Smoleńsku w 1768 roku. Po jego śmierci pracę tę przygotował do druku J. E. Minasowicz pt. „Polska w obszernych wiadomościach swoich skrócona...” - praca nie wyszła, jest obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Cz. II-gą tego rękopisu wydał w 1832 roku Józef Muczkowski (później dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej) pt. “Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub w Polsce piszących”. Jest to rymowane zestawienie pisarzy i dzieł, przeplatane dygresjami na różne tematy. Wśród prac bibliograficznych jakie powstały w Kałudze, na uwagę zasługują trzy rymowane zestawienia bibliograficzne: 1) „Nomenklator Biblioteki Publicznej w Warszawie Załuskiej i jej fundatorowi znajomych literatów” zawierający spis autorów polskich XVIII wieku; 2) Spis dykcjonarzy różnych nauk i języków; 3) Tytuły księgarni publicznej Załuskiej - rodzaj selekcyjnej bibliografii najlepszych książek z każdej dziedziny.
Największym i najpoważniejszym dziełem bibliograficznym Załuskiego była bibliografia narodowa pt. „Bibliotheca Polona magna universalis.” Pracował nad nią od 174 roku do końca życia. Za model obrał sobie Bibliotheque historique de la France ks. Jakuba Lelonga, jednego z najwybitniejszych bibliografów francuskich na początku XVIII wieku. Dzieło Załuskiego obejmowało w rękopisie 10 tomów. Poszczególne tomy liczyły po 700 stron, z tego 9 Załuski opracował sam. Tom 10 miał zrobić ktoś inny, ale to miał być indeks przedmiotowy. Dzieło to w rękopisie przeszło w ręce najbliższego współpracownika Załuskiego - Jana Daniela Janockiego - niestety rękopis ten (wywieziony po II rozbiorze Polski do Peterburga, a odzyskany po traktacie ryskim z 1921 roku) spłonął w czasie powstania warszawskiego.
Czasopisma naukowo-bibliograficzne
W latach 1754-1755 wychodziło „Warschauer Bibliothek”. Wydawcą był współpracujący z J. Załuskim Mlitzer de Kolof (1711-1778) drukarz i wydawca sprowadzony z Lipska przez podkanclerzego Jana Małachowskiego. Pismo to zawierało streszczenia i wyciągi z dzieł drukowanych i rękopiśmiennych - głównie z biblioteki Załuskich - a także przegląd polskich nowości wydawniczych pt. „Polnische gelehrte Neuichkeiten”. Pismo to omawiało też dzieła Załuskiego i ich wartość dla nauki polskiej. Pismo drukowane było w Lipsku - było ono pierwszym czasopismem krytyczno-bibliograficznym w Polsce.
Po upadku „Warschauer Bibliothek” Mitzler pozyskał nowego sponsora w osobie Józefa Aleksandra Jabłonowskiego i z jego pomocą finansową założył pismo pt. „Acta Litteraria” w języku łacińskim. Pismo to wychodziło w latach 1756-1763 i pod względem doboru treści i zamieszczania bibliografii nowości wydawniczych było kontynuacją „Warschauer Bibliothek”. Dział literacko-bibliograficzny wypełniał Mitzler wyciągami z prac bibliograficznych Janockiego. Również materiał do bibliografii pisarzy i uczonych czerpał z prac bibliograficznych Janockiego.
Po Mitzlerze na czoło ruchu wydawniczego wysunął się Michał Gröll (1722-1798), księgarz z Drezna, który w 1759 roku przeniósł się do Warszawy i w 1762 roku zaczął wydawać pierwszą polską gazetę ogłoszeniową pt. „Warszawskie Extraordynacyjne Tygodniowe Wiadomości”, od 1763 roku uruchomił księgarnię, a w 1775 roku drukarnię. Wydawał on liczne katalogi i czasopisma (m.in. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”). Chciał on na bieżąco rejestrować całą ówczesną produkcję drukarsko-wydawniczą w Polsce, czego jest dowodem bibliografia w „Kalendarzu Politycznym” na rok 1775.
Jan Daniel Janocki - pierwszy fachowy bibliograf polski
Janocki (Jaenischi 1720-1786) był najbliższym współpracownikiem J.A. Załuskiego. Był on pochodzenia niemieckiego (być może zniemczony potomek rodu serbo-łużyckiego), kształcący się najpierw w Dreźnie, a później w Instytucie Pedagogicznym w Pforcie nad Salą. Współpracował z kolonią Polaków w Dreźnie, a szczególnie ze znanym i mającym kontakty z Załuskimi, bibliofilem niemieckim B.H. Jonischem. Ten ostatni zaprotegował go A. Załuskiemu na bibliotekarza. Posadę tę objął on w Warszawie w 1745 roku i został sekretarzem J. Załuskiego, a po przejściu na katolicyzm (wcześniej był ewangelikiem) i przyjęciu święceń kapłańskich został prefektem Biblioteki Załuskich. Prace Janockiego związane z Polską:
„Literarum in Polonia instauratores”, druk w Lipsku 1745 r. Podał w niej dane o piśmiennictwie polskim do czasów Zbigniewa Oleśnickiego.
„Literarum in Polonia propagatores”, druk w Gdańsku. W której wymienił różne znakomite osobistości polskie XVII wieku i autorów piszących o nich - najczęściej Starowolskiego.
„Polonia litterata nostri temporis”, wyd. w 1750 roku we Wrocławiu. Jest to słownik biobibliograficzny, zawierający opis życia i wykaz dzieł 144 pisarzy współczesnych (cz. I, i “księga” I) oraz 54 pisarzy nieżyjących z okresu Augusta III. Opis bibliograficzny przytoczonych dzieł jest bardzo szczegółowy. Zawiera: tytuł (po łacinie), miejsce wydania, nazwę drukarni, rok wydania, format oraz objętość w arkuszach.
„Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen” wyd. Wrocław 1755 r. Jest to rodzaj słownika biograficznego polskiej elity intelektualnej. Są tu podane w układzie alfabetycznym biogramy arcybiskupów i biskupów, opatów i profesorów uczelni oraz innych uczonych. W biogramach tych podana była ogólna charakterystyka dorobku pisarskiego danej osoby oraz informacja o jej najbardziej interesujących dziełach. J.A. Załuskiemu poświęcił aż 20 stron.
„Nachricht von denen in der Hochgraeflich Zaluskischen Bibliothek sich befindenen raren polnischen Buechern (tj. Wiadomość o rzadkich drukach polskich znajdujących się w bibliotece J. O. Hrabiego Załuskiego). Jest to typowo bibliofilska bibliografia, której tom I ukazał się w Dreźnie w 1747 roku. Liczy on 110 stron i zawiera portret A, S. Załuskiego.
Druga część tej bibliografii ukazała się we Wrocławiu 1749 roku nakładem księgarza Korna i poświęcona jest J. A. Załuskiemu (jest też tu jego miedziorytowy portret). Część III-IV wydał w jednym tomie wydawca Korn we Wrocławiu w 1753 roku. Poświęcona była Marcinowi Załuskiemu biskupowi drezdeńskiemu, którego też portret w tej księdze zamieszczono.
„Specimen catalogi codicum manuscriptum Bibliothecae Zalusciane”, Drezno 1752. Jest to katalog wydany kosztem Załuskiego. Janocki opisał 500 rękopisów, w tym 53 rękopisy polskie. Na karcie tytułowej jest fasada Biblioteki Załuskich. Załuski nie pozwolił sprzedawać jej, lecz rozesłał ją do członków rodzin panujących i do wielkich uczonych. Było to jedno z najcenniejszych dzieł Janockiego.
„Janociana sire clarorum atque illustrium Poloniae auetorum miecnatumque memoriae miseellae". T.1-2 wyd. Warszawa-Lipsk w latach 1776-1779 nakładem warszawskiego księgarza Michała Gröla. Jest to słownik biobibliograficzny, największe dzieło Janockiego. Ukończył je w 1782 roku, ale ukazało się dopiero po 30 latach od jego śmierci. Wydał je w 1819 roku Samuel Bogumił Linde. Janociana są cenniejsze od Starowolskiego ze względu na rzeczowość informacji i dokładność opisu bibliograficznego. Zawierają one dane bibliograficzne oraz bibliografię podmiotową i przedmiotową. Każdy tom jest ułożony alfabetycznie od A do Z, ma na początku indeks autorów, w którym są także hasła tytułowe. W opisie dzieł polskich podawał pierwsze wyrazy tytułu oraz jego przekład na język łaciński.
„Bibliographia Zalusciana” druk. W roku 1763 i 1766 najpierw w drukarni karmelitów w Berdyczowie, a później w oficynie Mitzlera de Kolof i jezuickiej w Warszawie. Jest to bibliografia prac Załuskiego i dotyczących Załuskich lub im dedykowanych. Zawiera też wykazy uczonych i literatów europejskich, z którymi Załuski utrzymywał kontakty. Dzieło zaginęło w 1944 roku w Warszawie. Fragment jest w Bibliotece Czrtoryskich w Krakowie.
Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826)
Był on krewnym Załuskich i jeszcze za życia J. A. Załuskiego i pod okiem Janockiego rozpoczął on pierwsze samodzielne studia historyczne i poszukiwania bibliograficzne. Po pierwszym rozbiorze Polski zmuszony był wyjechać do Wiednia, którym z resztą zachwycił się, gdyż był on wówczas stolicą kulturalną środkowej Europy. Spotkał tu wspaniałe biblioteki, puścił swoje majątki w dzierżawę i zajął się gromadzeniem i opracowywaniem swojego księgozbioru. W końcu 1794 roku zatrudnił w swojej bibliotece jakobina z Torunia, wielkiego miłośnika języka polskiego - Samuela Bogumiła Lindego. Linde w latach 1807-1814 opublikował monumentalne dzieło pt. “Słownik języka polskiego”. Współpracując z nim Ossoliński podjął myśl utworzenia biblioteki narodowej. Wykorzystując Lindego, a także podróżując sam po polskich klasztorach, zgromadził ogromny zasób książek. W oparciu o ten zasób S. B. Linde rozpoczął pracę nad “Słownikiem języka polskiego”, a także nad bibliografią narodową („bibliotheca Polona”), ale tej drugiej nie ukończył, gdyż postanowił ją opracować i wydać sam Ossoilński. Zamierzał on wydać 30 tomów bibliograficznego słownika pisarzy i uczonych “naukami i naukom służących”.
W przedmowie do pierwszego tomu swego dzieła, któremu dał długi tytuł: „Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury poskiej o pisarzach polskich, także postronnych, którzy w Polszcze albo o Polszcze pisali oraz o ich dziełach z rozstrząśnieniem wzrosu i różnej kolei ogólnego oświecenia, jako też szczególnych nauk w narodzie polskim”. Pisał iż chce dać o ile w mocy jego będzie „dokładną o rodakach naszych naukami i naukom zasłużomym wiadomość, każdego w zupełnej jego postaci [...] wystawując”. Nacisk położył na biografie, które czasami przybierają rozmiary portretów literackich, a nawet monograficznych. Podawał też dokładne dane o ich pracach.
Pierwsze dwa tomy „Wiadomości historyczno-krytycznych” ukazały się w 1819 roku w Krakowie, pod okiem Ambrożego Grabowskiego i J. S. Bandtkiego. Tom I dedykowany był Towarzystwu Warszawskiemu Przyjaciół Nauk, T. II zaś S. B. Lindemu. Zawierały one 25 haseł osobowych, głównie pisarzy XVI wieku. T. III poświęcony był wyłącznie Stanisławowi Orzechowskiemu i ukazał się w 1822 roku w dwu częściach. Cz. I była dedykowana A. K. Czartoryskiemu, cz. II hr. Janowi Tarnowskiemu z Dzikowa. W 25 lat po śmierci Ossolińskiego August Bielawski, dyrektor fundacji Ossolińskiego we Lwowie wydał z rękopisów T. IV zawierający 25 haseł osobowych.
Dzieło Ossolińskiego cenione jest głównie dla bogactwa materiałów biograficznych i bibliograficznych. Poza tym Ossoliński będąc umysłem niezależnym i wszechstronnie wykształconym, wprowadził do opisów uczonych i ich dzieł element krytyczny, którego dotąd w takich bibliografiach brakowało.
VIII.Tadeusz Czacki (1765-1813)
Czacki przybył do Warszawy w 1781 roku, gdzie poza pracą w sądownictwie rozpoczął pracę nad dokształceniem się z historii i bibliografii, korzystał w tym względzie z Biblioteki Załuskich. Za czasem zaczął gromadzić własną bibliotekę. Czacki dla rozwoju bibliografii zasłużył się jako twórca biblioteki Liceum Krzemienieckiego, ale jeszcze więcej jako inicjator wykładów bibliografii w Liceum i projektu zespołowej pracy nad bibliografią narodową. On z resztą spolszczył ten termin: bibliografia. Przed nim funkcjonował on tylko w języku łacińskim. W bibliografii widział on naukę historyczno-opisową i encyklopedię wiedzy o książce i piśmiennictwie.
Michał Hieronim Juszyńki (1760-1830)
Od 1785 roku ksiądz, początkowo pracował na dworze prymasa Michała Poniatowskiego, co pozwoliło mu na nawiązanie kontaktu z Czackim, Kołłątajem, Niemcewiczem i innymi uczonymi. Współpracował z Czackim, kiedy ten zaczął tworzyć w Warszawie swoją bibliotekę, towarzyszył mu w podróżach i poszukiwaniach starych druków i rękopisów i przy jego boku stał się głośnym na przełomie XVIII i XIX wieku bibliofilem i zbieraczem starych druków. Juszyński przez jakiś czas był profesorem i prorektorem Szkoły Wydziałowej (podległej Akademii Krakowskiej) w Pińczowie, a po powstaniu kościuszkowskim wrócił do i osiadł w majątku Ossolińskiego. Ten zaprotegował go na probostwo w Zagórsku, za co Juszyński podarował Ossolińskiemu spory zbiór starych druków. Później się jednak skłócił ze swoim protektorem właśnie o książki i miał proces. W Zagórsku spłonął też jego księgozbiór. Mimo to Juszyński go odtworzył. Po 20 latach opracował on „Dykcjonarz poetów polskich”, który wyszedł w Krakowie w pocz. 1820 roku.
W „dykcjonarzu” znajduje się w układzie alfabetycznym 1376 poetów i wierszopisów polskich, a także obcych, którzy albo w Polsce mieszkali, albo dla Polaków pisali. Nie wymienił tylko tych, o których pisał już Bentkowski. Ponadto na końcu II tomu zamieścił wykaz 210 utworów anonimowych z okresu od poł. XV do poł. XVIII wieku. W każdym tomie był „regestr poetów polskich”. Zamieszczał też cytaty z ich dzieł. Po życiorysach następował wykaz ich dzieł, w którym był pełny opis bibliograficzny prócz ilości stron. Ponadto zamieścił też dodatkowe informacje księgoznawcze, dotyczące pisowni, ilustracji, dedykacji, różnie w poszczególnych wydaniach, rzadkości dzieła, przekładów na języki obce, co było postępem w metodzie bibliograficznej, tym bardziej, że druki opisywał z autopsji.
Biblioteka Czartoryskich
Czartoryscy zasłużyli się Polsce jako twórcy wielkiej fundacyjnej biblioteki naukowej. Po powstaniu kościuszkowskim ich biblioteka z Puław została wywieziona do Rosji. Ale Czartoryscy odbudowali ją. Bibliotekarzami u nich byli: Gotfryd Ernest Grodek (Grodeck) słynny później profesor filologii starożytnej Uniwersytetu Wileńskiego, nauczyciel m.in. J. Lelewela, Jochera, Sobolewskiego - a więc również uczonych bibliografów. Po Grodku bibliotekę puławską przejął Felicjan Biernacki, który wsławił się wyprawą do Szwecji w 1810 roku, skąd rewindykował kilkadziesiąt cennych rękopisów oraz 102 rzadkie druki wywiezione ongiś przez Szwedów. Po Biernackim bibliotekę objął historyk i bibliograf Łukasz Gołębiowski. Biblioteka puławska była już wówczas poważnym warsztatem naukowym do badań nad dziejami i literaturą narodową. Na polecenie Adama Jerzego Czartoryskiego jej bibliotekarze Ł. Gołębiowski i Karol Sienkiewicz wyjeżdżali za granicę, gdzie zakupywali książki i sporządzali wypisy w bibliotekach i archiwach. K. Sienkiewicz opracował “Katalog duplikat biblioteki puławskiej”. Zbiory Czartoryskich udostępnione zostały publiczności jako Muzeum i Biblioteka Czartoryskich w Krakowie w roku 1878.
Feliks Bentkowski (1781-1852)
Był on profesorem literatury polskiej i bibliotekarzem w Liceum Warszawskim. Do niego w 1811 roku zwróciło się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (na czele którego stał S. B. Linde) z prośbą o opracowanie podręcznika historii literatury do szkół departamentowych (średnich). Bentkowski wykładał także historię i pomagał Lindemu w pracach nad “Słownikiem języka polskiego”. Bentkowski pracę zaczął od zebrania bibliografii całego piśmiennictwa polskiego, aby później w oparciu o nią napisać podręcznik historii literatury. Podręcznika nie napisał, ale napisał dzieło ważniejsze i ambitniejsze: “Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych”, które dedykował księciu Adamowi Czartoryskiemu. Wyszło ono w Wilnie -t.. I w 1813r., t.. II w 1814 roku. Była to w istocie bibliografia, gdyż właśnie do połowy XVIII wieku używano nie terminu bibliografia, lecz „Bibliotheca”, bądź „historia litteraria”.
Tom I “Historii literatury polskiej” w objętości 720 stron składał się z 2 części: 1) rozprawy o stanie nauk w Polsce w ogólności, a zwłaszcza o języku polskim, 2) opracowania bibliograficznego pt. “Nauki nadobne”, które obejmowało poezję i prozę z podziałem na rodzaje literackie. Najszerzej ujęta była poezja. Był to więc układ bibliografii systematyczny - wg gatunków i rodzajów literackich. Autorzy ich znaleźli się więc w tych działach, jaki gatunek uprawiali.
Tom II obejmuje piśmiennictwo nauk filozoficznych, matematycznych, fizycznych, historycznych i innych.
Każdy tom miał indeks pt. “Poczet autorów”. Technikę i metodę sporządzania bibliografii Bentkowski opisał szczegółowo we wstępie, w którym (w T. I) podał też bibliografię bibliografii.
Na początku podany jest biogram, po nim zaś następuje wykaz bibliografii. Opis bibliograficzny poszczególnych dzieł jest pełny, łącznie z formatem i objętością. Kryptonimy i pseudonimy w miarę możliwości rozwiązywał. Jeśli nie miał w ręku jakiejś pozycji, podawał w przypisie źródło bibliograficzne. Po opisie bibliograficznym Bentkowski podawał obszerne adnotacje księgoznawcze i treściowe; sam dzieł nie oceniał, lecz cytował opinie krytyków ówcześnie uznanych. Wzory czerpał od bibliografów niemieckich. Pod względem metody bibliograficznej i dokładności opisu dzieło jego było niewątpliwym postępem w bibliografii. Bardzo wysoką ocenę dał mu Lelewel. Uniwersytet Jagielloński przyznał mu (w 1816 roku) dyplom doktora filozofii. Towarzystwo Naukowe Krakowskie wybrało go na swojego członka i car Aleksander I (wówczas już król polski) obdarzył go w 1816 roku brylantowym pierścieniem. Po pracy Bentkowskiego, ogromnie rozbudzone zostało bibliofilstwo, a także powstał ruch na rzecz uzupełniania i poprawiania Bentkowskiego. Np. Adam Tytus Działyński zaczął pomnażać swoje zbiory i wkrótce stał się założycielem słynnej biblioteki Działyńskich w Kórniku. Praca Bentkowskiego uświadomiła wreszcie różnicę pomiędzy bibliografią a historią literatury - odtąd będą one toczyć się już oddzielnie. Częsta jest opinia, iż bibliografia a ściślej “Historia literatury polskiej” Bentkowskiego była jakby podsumowaniem dotychczasowego dorobku bibliograficznego od Starowolskiego do Juszyńskiego.
POCZĄTKI BIBLIOGRAFII W POLSCE /konspekt zajęć/ 2006
dr M. Jaskowska
________________________________________________________________________
13