Krucyfiks z Kamienia Pomorskiego

Dębowy krucyfiks z Kamienia Pomorskiego przechowywany jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie. Rejon Pomorza Zachodniego w XIII i XIV wieku pozostaje w zasięgu wpływów sztuki zachodnioeuropejskiej przede wszystkim Francji, Anglii i Nadrenii. Jednak z powodu braku na tym terenie piaskowca twórczość rzeźbiarska rozwija się głównie w drewnie.

Dotychczasowe badania obiektu nie są wystarczające, aby jednoznacznie sprecyzować datę jego powstania. Problem datacji wynika z pewnych niezgodności podczas analizy figury Chrystusa oraz samego krzyża z medalionem.

Ze względów datacji perizonium jest zbyt krótkie, nietypowa jest także dwuczęściowa forma osłony biodrowej, w której spod zawieszonej na niewidzialnym pasku, złożonej w połowie chusty, widoczny jest, sięgający poniżej kolan spodni strój męski. Taki sposób przedstawienia stosowany jest w odniesieniu do wiszących po bokach krzyża postaci łotrów, jednak nie występuje u ukrzyżowanego Chrystusa. Niezgodności te wyjaśnia fakt, że były przeprowadzane w tej części rzeźby pewne zabiegi, wskutek których grzbiety fałd wzdłuż lewego i prawego uda Chrystusa oraz z tyłu postaci zostały spłaszczone, natomiast boczne spływy fałd, szczególnie z prawej strony, a także dolny brzeg chusty uległy przycięciu. Ślady dłuta są też widoczne na kolanach. Przerobienie perizonium zmieniło pierwotny styl obiektu.

Najprawdopodobniej zostały też zmienione ręce Chrystusa. Są one bowiem zbyt mocnej budowy w stosunku do kończyn dolnych oraz drewno, z którego zostały wykonane różni się kolorystycznie od torsu.

Również krzyż nie pozostał w pierwotnej formie. Jego trójlistne zakończenia nie są oryginalne, poza tym noszą ślady niesprecyzowanego wystroju rzeźbiarskiego, który w zakończeniu lewego ramienia przybiera postać zatartej pracą dłuta rozetki lub liścia winnej latorośli. Można też dostrzec pewne ubytki powstałe najpewniej w skutek pożaru.

Sądząc po modelunku medalion u dołu wykonany został w dwóch fazach: fragment, najbardziej rzucający się w oczy, obejmuje całą część prawą z czubkiem czaszki postaci, jej rękę bez dłoni część banderoli i obramienia, drugi natomiast w formie wąskiego klina zaczyna się poniżej ramienia, zawiera fragment dłoni z nadgarstkiem i sięga, aż do boku medalionu. Również trzy palce prawej dłoni były uzupełniane.

Pod dolną krawędzią medalionu znajduje się występ ze śladami ukośnych nacięć świadczący, że krzyż przystosowany był do osadzenia go w jakiejś podstawie przy pomocy klina przypominającego zakończenie fragmentu krucyfiksu z Muzeum w Sztokholmnie.

Dla lepszej analizy dzieła i dokładniejszej datacji badacze proponują pewnien materiał porównawczy:

1. O. Schmitt zapoczątkował tezę o analogiach krucyfiksu z Kamienia Pomorskiego z malowidłami w kościele św. Mikołaja w Strzałkowie. Jest wiele podobieństw: wyraz twarzy, przesunięcie z osi, ukazanie postaci w trzech-czwartych, silnie pochylenie głowy i wysunięcie kolan do przodu, charakterystyczne skrzyżowanie nóg, ustawienie pięt, modelowanie klatki piersiowej, nisko zawieszone perizonium. Jednak są też różnice: głównie forma stóp i perizonium. Stopy są ułożone ukośnie, a perizonium jest dłuższe, zakrywa kolana i opada długimi spływami po bokach.

2. Podobne zawieszenie i udrapowanie prerizonium występuje także w miniaturze Roberta de Lisle z 1295r.

3. Malowidle z 1330r. z kościoła pocysterskiego w Doberanie „ Ukrzyżowanie Chrystusa przez Cnoty”

4. Krucyfiksie pochodzenia angielskiego zTveta w Szwecji

5. Grupie ukrzyżowania z Or w Szwecji, też warsztat angielski.

6. Ukrzyżowaniu w retabulum kościoła w Suffolk.

We wszystkich wymienionych przykładach występuje ten sam typ ikonograficzny: postać Chrystusa ukazana jest tuż po zgonie, ma zamknięte oczy, liryczny smutek twarzy, nisko opuszczoną głowę, postać załamuje się w pasie i opada na bok, głowa pozbawiona jest korony cierniowej, symbolu pogardy i męki.

W przytoczonych przykładach jest niewiele podobieństw między samymi krzyżami. Jedynie w krucyfiksie z Or występują zakończenia ramion zdobione medalionami z przedstawieniami Ewangelistów i płaskorzeźbioną sceną wjazdu do Jerozolimy. Natomiast element nimbu w dziele z Or występuje powszechnie w tym okresie.

Medaliony w krucyfiksie z Or w zakończeniach belek krzyża są kwadratowe podobnie jak medalion Krucyfiksu z Kamienia Pomorskiego. Można zatem przypuszczać, że jego pierwotne rozwiązanie było podobne. Zachowany medalion ukazuje widoczną w połowie postać męską w narzuconym na nagie ramiona płaszczu, miękko układającym się i częściowo zachodzącym na czterolistne obramienie. W dłoniach trzyma banderole. Głowa na tle nimbu jest łysa, a twarz bez zarostu, pełen napięcia wzrok mężczyzna kieruje ku górze. Gest postaci, miejsce pod krzyżem i kompozycja przypominają postać Adama z krucyfiksu z lektorium katedry w Halberstadt, ale przeczą temu nimb i banderola. Natomiast strój, banderola i łysa głowa sugerują postać proroka Jonasza, aczkolwiek fakt umieszczenia medalionu u stóp Chrystusa świadczy, że właściwa byłaby postać jednego z Ewangelistów, co z kolei mówi nam, że pozostałe medaliony zawierały analogiczne przedstawienia. Zapewne z konieczności optycznego zrównoważenia ciężaru górnej części kompozycji został zastosowane wydłużenie dolnego drzewca kamieńskiego krzyża.

Badacze przyznają, że krucyfiks z Kamienia Pomorskiego to dzieło stworzone przez wybitnego artystę, ale warsztat nie został jasno określony. H. Wentzel przypisuje autorstwo krucyfiksu lubeckiemu warsztatowi Hermana Waltera z Kołobrzegu. Autorka artykułu uważa jednak, że twórca pozostawał pod wpływem sztuki zachodniej pełnego gotyku. Natomiast mało prawdopodobny jest import dzieła z zachodu.

Piękno Chrystusa i postaci w medalionie sugeruje zaliczenie obiektu do okresu zwanego przez badaczy „okresem rycerskim” pełnego gotyku. Wydłużenie proporcji postaci oraz dekoracyjny linearyzm świadczą o wczesnej fazie tego okresu, co z kolei nasuwa skojarzenia związane z XIII-wieczną twórczością Strasburga, gdzie również mogła się znajdować szkoła rzeźbiarska twórcy krucyfiksu kamieńskiego.

Na podstawie śladów zabiegów konserwatorsko-renowacyjnych oraz przedstawionego materiału porównawczego można dokonać pewnej rekonstrukcji pierwotnego wyglądu krucyfiksu z Kamienia Pomorskiego. Badacze są pewni, co do formy perizonium Chrystusa, jego stóp, kwadratowych zakończeń krzyża oraz pukla włosów z prawej strony. Natomiast kwestia identyfikacji postaci w medalionach pozostaje otwarta. Perizonium powinno być dłuższe, zakrywające kolana i częściowo łydki. Palce stóp byłyby całkowicie widoczne, a po prawej stronie głowy Chrystusa powinien zwisać pukiel włosów jak w miniaturze Roberta de Lisle.

Dzięki rekonstrukcji pierwotnego wyglądu można dokonać datacji krucyfiksu charakterystycznego dla okresu pełnego gotyku w Europie zachodniej i północnej występującego od schyłku XIII w. do połowy XIV w. Jednak, aby dokonać dokładniejszej datacji konieczne są dodatkowe przesłanki. Pieczęć kapituły kamieńskiej, na której znajduje się motyw krzyża mówi nam, że typ tego krucyfiksu występował w Kamieniu w 1298r.

Z udokumentowanych dziejów Kamienia i jego katedry wiemy, że w 1308r. dochodzi do konfliktu zbrojnego między Bogusławem IV a Brandenburczykami, w czasie którego dochodzi do najazdu na Kamień Pomorski i zniszczenia miasta wraz za katedrą. Biskup Fryderyk von Eickstett pisał jeszcze w 1332r. o stanie ruiny miasta i katedry. Ze względu na problemy finansowe biskupa i miasta w związku z odbudową katedry domniemywa się, że w tym bardzo trudnym okresie dla kapituły kamieńskiej nie fundowano nowych monumentalnych dzieł. Potwierdzają to widoczne na krucyfiksie ślady zwęgleń po pożarze w 1308r.

Krucyfiks zapewne był w opłakanym stanie po tylu latach zaniedbania w ruinach katedry bez dachu, dlatego konieczna była renowacja. Jednak w tym czasie przybywali na Pomorze Zachodnie rzemieślnicy cechowi z Westfalii i Dolnej Saksonii co mogło być powodem nowej formy zrekonstruowanego krucyfiksu, aczkolwiek nie wszystkie zmiany pochodzą z jednego okresu.

Podsumowując krucyfiks z Kamienia Pomorskiego najprawdopodobniej powstał w końcowych latach XIII w. przed najazdem w 1308r. Niestety uległ zniekształceniu po renowacji w 1333r. na tyle, że zatarła się wyrazistość stylowa dzieła.

Źródło: Zofia Krzymuska-Fafius, Pierwotna forma krucyfiksu z Kamienia Pomorskiego, [w:] Sztuka Pomorza Zachodniego, red. Z. Świechowski, 1973, str. 247-287.

---