"Kordian" Juliusza Słowackiego
Kiedy w 1830 r. wybuchło powstanie listopadowe dwudziestojednoletni Juliusz
Słowacki był jedynym spośród wielkich polskich romantyków obecnym w tych dniach
w Warszawie. Zaznał wtedy po raz pierwszy sławy i sympatii czytelników, a
przyniosły mu ją patriotyczne wiersze wzywające do walki. Przyjął w nich
Słowacki nową dla siebie rolę poety politycznego, bezpośrednio wpływającego na
historyczną rzeczywistość. Nie wstąpił jednak do wojsk, a w marcu 1831 r.
wyjechał do Londynu z misja dyplomatyczną od rządu powstańczego. Z powodu tego
wyjazdu do końca życia dręczyły go potem wyrzuty sumienia. Po upadku powstania
nie mógł już wrócić do kraju i do śmierci ( pozostał na emigracji.
"Kordian" napisany został w Genewie w 1833 r. (wydany rok później). Był on
początkowo zaplanowany jako trylogia opowiadająca o dojrzewaniu, walce i klęsce
pokolenia powstańców .
Tutuł
Imię głównego bohatera należy do kategorii imion znaczących (takich, które
swoim brzmieniem i pokrewieństwami zanczeniowymi nasuwają skojarzenia z
określonymi ideami lub pojęciami): "cor" - serce; skojarzenia: odwagi,
tesknoty, nieco chorobliwego niezrównoważenia duchowego.
Omawiany dramat miał stanowić pierwszą część cyklu zatytułowaną "Spisek
koronacyjny" (nawiązanie do sprawy spisku, którego uczestnicy mieli zgładzić
cesarza Mikołaja I przybyłego wraz z rodziną do Warszawy w 1829 r. na
uroczystość koronacji). Otwierające go sceny, pozornie nie związane z losami
głównego bohatera, zostały pomyślane jako wstęp do całości trylogii.
Ostatecznie jednak nigdy ona nie powstała.
Streszczenie
Przygotowanie: (noc 31 grudnia 1799 r. nieopodal chaty Twardowskiego w Górach
Karpackich). Szatan (dokonawszy swoistego podsumowania wieku XVIII)
przygotowuje dla Polski wodzów i dygnitarzy na zbliżające się stulecie (wiek
XIX, który "ucieszy szatana"). Z diabelskiego kotła wyłaniają się: Grzegorz
Józef Chłopicki, Adam Jerzy Czartoryski, Jan Zygmunt Skrzynecki, Julian Ursyn
Niemcewicz, Joahim Lelewel, Jan Stefan Krukowiecki i tłum "rycerzy- ospalców":
korpus oficerski i posłowie na sejm.
Prolog: trzy postacie prezentują różne koncepcje literatury narodowej. Pierwsza
- poezję mesjanistyczną niosącą sen i pociechę (program mający odpowiednik w
twórczości poetów emigracyjnych skupionych wokół Mickiewicza), druga -
krytykuje ją (zgodnie z zasadami realizmu politycznego głoszonego po ukazaniu
się Mickiewiczowskich "Ksiąg pielgrzymstwa.."), trzecia - przepędza zwaśnionych
i zapowiada poezję, która "uśpionych" porwie do działania.
Akt I:
ok. r. 1825, wiejskie ustronie (sceneria Karpat), 15-letni Kordian rozmawia ze
starym sługą Grzegorzem. Osierocony przez ojca potomek rodu szlacheckiego
cierpi na "chorobę wieku" - poczucie bezsensu życia, pragnienie odnalezienia
wielkiej idei, która wypełniłaby pustkę egzystencjonalną (obraz jesiennej
przyrody odzwirciedla stan jego duszy i umysłu). Grzegorz opowiada mu bajkę o
Janku, co psom szył buty (w. 52 - 151: wskazówki rozumnego, praktycznego
działania), a później o własnych przeżyciach z czasów wojen napoleońskich (w.
167 - 220: gawęda wiarusa o przebiegu ekspedycji egipskiej) oraz o bohaterskim
młodzieńcu, Kazimierzu (w. 239 - 298: wojenne losy żołnierza wziętego do
niewoli przez Rosjan). Nie jest jednak w stanie obudzić zapału w chłopcu.
W czasie konnego spaceru z Laurą, w której jest zakochany, okazuje się, że
również miłość nie jest w stanie rozwiązać jego problemów (starsza dziewczyna
nie traktuje jego uczuć poważnie, zarzuca chłopcu marzycielstwo).
Kordian samotnie odchodzi do lasu, a nocą Grzegorz oznajmia Laurze (czytającej
wiersze Kordiana i czyniącej sobie wyrzuty, że szyderczo-protekcjonalnym tonem
dotknęłą chłopca), że panicz popełnił samobójstwo.
Akt II - Kordian w Europie: Rok 1828, Kordian, który nie potrafił również
odebrać sobie życia, podróżuje:
w londyńskim parku otaczającym pałac Św. Jakuba rozmawiając z dozorcą
przekonuje się, że światem rządzą pieniądze, a lektura Szekspira (scena w Dover
- swoisty hołd złożony przez Słowackiego angielskiemu dramaturgowi) uświadamia
mu przepaść pomiędzy literatura a rzeczywistością.
we Włoszech nowa kochanka, powierzchowna i egoistyczna Wioletta, darzy bohatera
swymi względami wyłącznie z uwagi na jego majątek,
audiencja w Watykanie kompromituje w oczach Kordiana autorytet moralny Kościoła
(papież radzi Polakom posłuszeństwo wobec Cara - nawiązanie do encykliki
Grzegorza XVI skierowanej do biskupów polskich w 1832 r.).
Wreszcie po tych doświadczeniach Kordian, na szczycie Mont Blanc, znajduje
wielką ideę: wyzwolenie Europy spod monarchistycznej tyranii. Pragnie dokonać
tego, niczym nowy Winkelried [1 Winkelried - czternastowieczny szwajCarski
bohater, który własnym ciałem unieruchomił kopie wrogów umożliwiając w ten
sposób zwycięstwo broniącym niepodległość rodakom.], stając na czele narodu
wybranego - Polaków. Chmura unosi Kordiana do Polski.
Akt III. - Spisek koronacyjny: maj 1829 r., na Placu Zamkowym w Warszawie wokół
pokrytego czerwonym suknem rusztowania zbiera się elegancka publiczność
pragnąca obejrzeć cesarski orszak. W katedrze Św. Jana bowiem odbywa się
koronacja Mikołaja I na króla Polski - Car przysięga wierność konstytucji.
Kiedy dwór opuszcza katedrę, Wielki książę Konstanty (brutalny satrapa) torując
sobie drogę uderza starą kobietę z dzieckiem. Dziecko upada i zostaje
stratowane. Po powrocie orszaku na zamek lud rozrywa na strzępy sukno
pokrywające rusztowanie, a tajemniczy Nieznajomy śpiewem uspakaja zebranych.
W podziemiach katedry odbywa się zebranie zamaskowanych spiskowców
przygotowujących zamach na Cara i jego rodzinę. Prezes stara się ich
powstrzymać ukazując moralną ohydę królobójstwa, sprzecznego z polską tradycja.
Sprzeciwia mu się Podchorąży przypominając o zbrodniach zaborców. Do podziemi
próbuje dostać się szpieg, ale zostaje zabity przez strażnika. W tajnym
głosowaniu spiskowcy opowiadają się przeciwko zamachowi. Podchorąży odsłania
twarz - okazuje się być nim Kordian. Wygłasza wspaniałą tyradę (w. 198 - 266;
318 - 382) i postanawia sam dokonać zabójstwa.
Okazja nadarza się, gdy zostaje wyznaczony do nocnej warty w zamku królewskim.
W drodze do sypialni Cara ulega jednak Strachowi i Imaginacji (projekcja duszy
bohatera, w której odbywa się walka między obowiązkiem moralnym, nałożonym
przez sumienie, i instynktem samozachowawczym), które nasuwają mu straszne
obrazy wyrażające okropność krwawego czynu. Zemdlony pada pod drzwiami do
sypialni władcy.
Zostaje zamknięty w domu wariatów. Odwiedza go tam szatański Doktor (kolejna
projekcja duszy i myśli Kordiana) i pokazuje dwu szaleńców przekonanych, że
poświęcają się za ojczyznę: jeden twierdzi, że jest krzyżem na którym umarł
Chrystus, drugi - że podtrzymuje niebo chroniąc ludzkość przed jego upadkiem.
Doktor pragnie w ten sposób zasugerować Kordianowi, iż jego idea ma te samą
wartość co urojenia chorych.
Wielki książę rozkazuje prowadzić Kordiana na plac Saski, gdzie odbyć się ma
egzekucja. Tam, wobec Cara i wojsk, grozi rozerwaniem końmi, a później
proponuje niebezpieczny skok na koniu przez piramidę bagnetów. Kordian dokonuje
tej sztuki. Konstanty, dumny ze zręczności swego żołnierza (książę wykazywał
wielkie staranie o wzorowe wyćwiczenie podległego mu wojsk polskiego), obiecuje
skazanemu ocalenie, ale Car, przekonany, że zamach był dziełem brata, po cichu
każe postawić Kordiana przed sądem wojennym i rozstrzelać.
W więziennej celi młodzieniec odbywa spowiedź (w. 941 - 984 - jeden z
najpiekniejszych fragmentów dramatu), a stary Grzegorz modli się za jego duszę.
Ksiądz obiecuje nazwać imieniem bohatera różę, a sługa - swego wnuka.
Oficer prowadzi skazańca na egzekucje, ale wielki książę żąda od Cara
ułaskawienia żołnierza (Zamek królewski). Między braćmi dochodzi do kłótni.
Konstanty przypomina Mikołajowi jego drogę do tronu (ojcobójstwo), a Mikołaj -
gwałt i morderstwo dokonane przez Konstantego na szesnastoletniej Angelice.
Wielki książę grozi buntem, ale na koniec oddaje swą szpadę na znak przeprosin.
Car decyduje podpisać akt ułaskawienia Kordiana.
Adiutant pędzi konno na plac Marsowy, gdzie właśnie rozpoczyna się egzekucja.
Nie wiadomo czy zdążył powstrzymać salwę.
Styl i konstrukcja dramatu.
"Kordian" to dramat romantyczny. Cechuje go:
otwarta konstrukcja
oś kompozycji stanowi biografia postaci głównej, przedstawiona w luźnych
obrazach odległych wobec siebie w czasie i przestrzeni;
połączenie różnych konwencji i kategorii estetycznych:
realizm obok fantastyki, symbolizmu i wizyjności,
patos w połączeniu z komizmem, groteską i satyrą,
prezentowanie konfliktu racji moralnych, który przezywa bohater tytułowy
poprzez:
ich rozdzielenie pomiędzy dwie, odrębne postacie (Kordian, Prezes)
ukazanie stanów emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach,
Imaginacja)
cechy poematu lirycznego (akcja dotyczy przede wszystkim napięć i konfliktów
wewnętrznych bohatera),
epickość fabuły (nie ma przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń zmierzającego do
punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odrębnych punktów szczytowych
napięcia, np. próba samobójstwa, monolog na Mont Blanc)
różne formy podawcze:
monolog,
obraz sceniczny,
dialogi.
Główny bohater
Kordian, chłopiec ma głębokie poczucie bezsensu życia. Chciałby dokonać czegoś
wielkiego i niezwykłego, a jednocześnie zdaje sobie sprawę z nierealności
swoich pragnień. Paraliżuje to jego wolę i budzi myśli samobójcze.
Miłość: sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, które ma być
ukojeniem "jaskółczego niepokoju";
Próba samobójstwa: konsekwencja niespełnionej miłości; nie udało się bohaterowi
znaleźć ideału wykraczającego poza codzienność, w którym zamanifestowałby i
potwierdził swoją tożsamość i wyjątkowość osobowości. Nie do przyjęcia okazała
się przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szył buty, nie do
powtórzenia w zmienionej sytuacji historycznej są żołnierskie czyny z opowieści
Grzegorza.
Podróż po Europie: poznawanie ludzkiego świata społecznego, konfrontacja marzeń
i ideałów z rzeczywistością, nauka odróżniania wartości prawdziwych od
fałszywych ( świat realny a literatura, życie społeczne a idealistyczne
traktowanie nieprzeciętnej jednostki, niepowtarzalnej miłości, moralnego
autorytetu papiestwa).
Dojrzewanie do wielkiej idei: monolog na Mont Blanc ( poczucie szczytu własnej
mocy, wadzenie się z samym sobą, prowokacja wewnętrzna, brak pewności,
rozdarcie między pragnienie czynu a niemoc).
Realizacja idei: przemiana w spiskowca, nieudana próba pełnienia roli
przywódcy, nieudana próba złożenia jednostkowej ofiary na ołtarzu ojczyzny;
bohater okazuje się niedojrzały do tego czynu: psychicznie (nie umie opanować
bujnej wyobraźni), moralnie (nie potrafi złamać tradycyjnej etyki) i
politycznie (nie ma żadnego programu).
Ocena powstania listopadowego
Dyskusja nad przyczynami klęski powstania była jednym z głównych tematów
polskiej literatury polistopadowej. "Kordian", trzeci z kolei utwór dramatyczny
Słowackiego, tym przede wszystkim różni się od poprzednich, że dotyczy
współczesnych autorowi wydarzeń.
Obrona: wskazanie wielkości i szlachetności idei, romantycznego patriotyzmu
powstańców, uznania przez nich wolności ojczyzny za najwyższą wartość.
Oskarżenie (wskazanie źródeł klęski):
niedojrzałość psychiczna pokolenia powstańców (pomysł spisku jako wytwór
wybujałej wyobraźni, która rozmija się z rzeczywistością; teatralna oprawa
spotkania: maski, hasło, bliskość grobów królewskich),
niedojrzałość moralna spiskowców (niemożność stworzenia nowej etyki walki i
wykorzystywanie kodeksu rycerskiego wykluczającego podstęp; narodowa tradycja
czci dla króla-pomazańca silniejsze niż nakaz bezwzględnej walki z zaborcą),
społeczna izolacja spisku (idea indywidualnego poświęcenia się wykluczająca
ogólnonarodowy zryw; demobilizujący śpiew Nieznajomego-Szatana; lud warszawski
aprobujący nie czyn Kordiana, ale jego parodię - skok na placu Saskim),
przywódcy "z piekła rodem": przerażeni republikańskim charakterem powstania i
dążący do zahamowania zrywu. Chłopicki (ambicje Napoleona, ale bez jego rozumu,
starość, izolacja od ludu); Skrzynecki (brak odwagi, kunktatorstwo, powolność,
niezdecydowanie); Niemcewicz (starość, zaopatrzenie w przeszłość); Lelewel
(teoretyzowanie, skłonność do jałowych rozważań); Krukowiecki (zdrada).