Kodeks argumentacyjny dla prawników
Elżbiecie
5
Kodeks argumentacyjny dla prawników
6
Kodeks argumentacyjny dla prawników
SPIS TRER
CI
WSTĘP ..........................................................................9
DYSKURS ARGUMENTACYJNY ................................. 11
KATALOG A: REGUŁY OGÓLNE ............................... 37
KATALOG B: REGUŁY PRAWNICZE .......................... 57
KATALOG C: ARGUMENTY I TOPIKI PRAWNICZE ... 71
WYBRANA LITERATURA ......................................... 107
7
Kodeks argumentacyjny dla prawników
8
Kodeks argumentacyjny dla prawników
WSTĘP
W ciągu ostatnich blisko pięćdziesięciu lat powstało około
pięćset prac poS
więconych problematyce argumentacyjnej, z cze-
go zdecydowana większoS
ć dotyczyła bezpoS
rednio teorii
dyskursu prawniczego. Zainteresowanie badaniami nad argu-
mentacją, topiką i retoryką prawniczą zostało w dużej mierze
spowodowane publikacjami Th. Viehwega, Topik und Jurispru-
denz, z 1954 r., oraz Ch. Perelmana, który wraz z L. Olbrechts
Tyteca wydał w 1958 r. pierwszą z serii prac poS
więconych ar-
gumentacji prawniczej, La nouvelle rh�torique. Trait� de
l argumentation. Spory wpływ na podtrzymanie i ożywienie
słabnącego już w latach siedemdziesiątych zainteresowania za-
gadnieniami dotyczącymi argumentacji prawniczej miała wy-
dana w 1978 r. książka R. Alexy ego, Theorie der juristischen Ar-
gumentation. Die Theorie des rationalen Diskurses als Theorie
der juristischen Begr�ndung. Mam wrażenie, że w chwili obec-
nej większoS
ć uczestników prowadzonej od wielu lat, zresztą
doS
ć schematycznie, dyskusji poczuła się już zmęczona. RoS
-
nie iloS
ć opracowań krytycznych, teoria argumentacji prawni-
czej przestaje być modna. Czy jest więc to dobry moment, aby
proponować Czytelnikowi  pięćset pierwszą pracę na ten już,
jak mogłoby się wydawać, wyeksploatowany temat? Moim zda-
niem istnieje co najmniej pięć powodów uzasadniających po-
zytywną odpowiedx
na postawione tu pytanie. Po pierwsze,
dyskurs prawniczy toczy się niezależnie od przekonań teorety-
ków prawa. Z okolicznoS
ci, że przeminęła konferencyjno se-
9
Wstęp
minaryjna moda nie wynika w szczególnoS
ci, że znikły też pro-
blemy związane z dyskutowaniem przypadków trudnych w pra-
wie. Po drugie, praktycznego dyskursu argumentacyjnego nie
mamy czym zastąpić, pojawia się wszelako wówczas, gdy swoje
możliwoS
ci wyczerpuje  skądinąd rozstrzygalny i sprawdzal-
ny  dyskurs teoretyczny. Po trzecie, prace poS
więcone pro-
blematyce dyskursu prawniczego miały  prawie bez wyjątków
 teoretyczny lub metateoretyczny charakter. W konsekwencji
po czwarte, prace te nie wywarły żadnego, a w każdym razie
żadnego poważniejszego, wpływu na praktykę prawniczą. Po-
zostały w większoS
ci albo nieznane, albo w znanej mniejszo-
S
ci bezużyteczne dla przedstawicieli dogmatyki prawniczej. No
i wreszcie po piąte, dużym zainteresowaniem cieszyły się za-
wsze prace, które proponowały konkretne metody i zasady po-
stępowania, dające się po prostu wykorzystać w dyskursie ar-
gumentacyjnym. Przykładem może być kontrowersyjna przecież,
bo poS
więcona erystyce, rozprawka A. Schopenhauera. Formuła
kodeksu, katalogu zasad i reguł, wydaje się więc w naturalny
sposób odpowiadać naszym interpretacyjnym potrzebom. Nie
bez znaczenia jest i ta okolicznoS
ć, że w literaturze prawniczej
nie podjęto nigdy próby napisania kodeksu argumentacyjnego
 wszystko zawsze rozpoczynało się i kończyło na poziomie
teoretycznych sporów. Pokusa była więc zbyt silna.
Chciałbym przy tej sposobnoS
ci podziękować Profeso-
rowi Stanisławowi Wejmanowi za przygotowanie, wyłącznie dla
potrzeb tego opracowania, znakomitego cyklu graficznego. Ża-
łuję, że mogłem wykorzystać tylko dziewięć spoS
ród zapropo-
nowanych grafik.
Heidelberg, wrzesień 2002 r.
Jerzy Stelmach
10
DYSKURS ARGUMENTACYJNY
1.
Oceniając stan rozwoju metodologii nauk prawnych
chce się po prostu powiedzieć:  racja fizyka, KaS
ka butów nie
ma . Po dwustu latach dyskusji i sporów na temat prawniczej
metody wciąż pozostajemy w punkcie wyjS
cia   bez butów
 za to z dziesiątkami koncepcji, teorii i hipotez, nie posiada-
jących żadnego znaczenia dla zajmujących się praktyką sto-
sowania prawa. Im mniej przydatne są interpretacyjne filo-
zofie, z tym większym zapałem budowane są nowe, jeszcze
bardziej wyrafinowane i niezrozumiałe. Pomiędzy teorią
i praktyką przestaje istnieć jakikolwiek funkcjonalny związek.
Można też odnieS
ć wrażenie, że taki stan rzeczy wszystkich za-
dowala. Twórcy filozofii interpretacyjnych nie muszą zajmo-
wać się trywialną  przynajmniej z ich punktu widzenia 
praktyką, natomiast przedstawiciele praktyki mają się dobrze
sami ze sobą, bowiem w ten sposób uzyskują dodatkową au-
tonomię, a ich działania pozostają poza jakąkolwiek metodo-
logiczną kontrolą. Dzieje się to trochę w myS
l zasady, że jeS
li
nie ma powszechnie ważnych i akceptowalnych zasad, to
wszystko lub prawie wszystko jest w procesie interpretacji
dozwolone.
Współczesne filozofie interpretacji zadziwiają istotnie
stopniem abstrakcyjnoS
ci, wykluczającym możliwoS
ć ich prak-
tycznego zastosowania. Na studiach prawniczych i nie tylko,
11
Kodeks argumentacyjny dla prawników
uczymy logiki  najczęS
ciej rachunku zdań. Znacznie rzadziej
natomiast mówimy, po co tego uczymy. Przecież ten typ lo-
giki nie znajduje żadnego bezpoS
redniego zastosowania w ro-
zumowaniach typu normatywnego. Również odwoływanie się
do logik nieklasycznych, np. logiki deontycznej czy modalnej,
nie ma żadnego praktycznego znaczenia dla prawnika. One
również mają zastosowanie tylko do zdań, nie zaS
do norm.
Więcej już sensu miałaby logika norm, gdyby istniała w posta-
ci nadającej się do zastosowania  ale nie istnieje.
Podobnie rzecz się ma z różnymi typami analizy języ-
kowej. JeS
li nawet prawnik posługuje się nimi w praktyce,
czyni to bezwiednie, na wyłącznie własny użytek, nie wnikając
 i może na szczęS
cie  w formalną strukturę różnych rodza-
jów analizy. Po pierwsze jej nie zna, po drugie nie potrzebuje
jej znać. Znów brakuje przejS
cia pomiędzy teorią i praktyką
interpretacyjną. Czy dla prawnika ma jakiekolwiek znaczenie,
że w danym momencie dokonał  eksplikacji ,  parafrazy ,  pre-
supozycji , czy też posłużył się  argumentacją z przypadków
wzorcowych ? On chciałby co najwyżej dowiedzieć się, jak
ma poprawnie przeprowadzić taką operację, no i oczywiS
cie
po co ma jej dokonać. Ale tego nie ma się już skąd nauczyć,
bowiem metateoretyczne i teoretyczne traktaty nie omawiają
zwykle przykładów praktycznych zastosowań.
Pozostaje więc  miększa i bardziej dostępna argumen-
tacja. Ale jeS
li argumentacja, to jaka? I znów sytuacja się po-
wtarza. Ogromna iloS
ć opracowań i traktatów ma czysto teore-
tyczny charakter. Czytamy więc o retoryce, dialektyce, topice,
erystyce, wreszcie argumentacji, potem poznajemy niezliczo-
ną iloS
ć zasad i reguł systematyzowanych wedle różnych, czę-
sto niezrozumiałych kryteriów. Nie bardzo wiemy, jak z tego
wszystkiego skorzystać. Siłą więc rzeczy korzystamy z tej wie-
dzy selektywnie, bardziej polegając na własnym rozsądku niż
na ogólnych zasadach i twierdzeniach.
12
Dyskurs argumentacyjny
Nie zapominamy oczywiS
cie również o hermeneutyce,
oferującej prawnikowi szczególny rodzaj interpretacyjnej wol-
noS
ci. Jednak zaufanie do własnego rozumienia i intuicji siłą
rzeczy musi być ograniczone. Zawsze istnieje bowiem grox
-
ba popełnienia interpretacyjnego nadużycia. Dlatego poszuku-
jemy innych jeszcze kryteriów i ograniczeń, tego chociażby mi-
nimum pewnoS
ci, która pozwoliłaby rozstrzygnąć analizowane
zagadnienie, a co za tym idzie zakończyć interpretacyjny spór.
Chcąc więc czy nie, musimy zwrócić się w stronę dyskursu
argumentacyjnego.
Innych możliwoS
ci w gruncie rzeczy nie posiadamy.
Albo bowiem odwołamy się do bardziej sformalizowanych
metod (logiki i analizy), by szybko zdać sobie sprawę, że
w istocie nie są one stosowalne (lub są stosowalne w bardzo
ograniczonym zakresie) w dyskursie normatywnym, albo
będziemy dokonywać interpretacyjnych rozstrzygnięć w opar-
ciu o trudną do jednoznacznego okreS
lenia metodologię her-
meneutyczną, jeS
li w tym przypadku w ogóle można mówić
o jakiejS
metodologii, zwłaszcza gdy w grę wchodzi fenome-
nologiczna odmiana hermeneutyki. Wszystko dobrze wyglą-
da w zasadzie tylko na poziomie nawet nie teoretycznym, co
metateoretycznym. Wszelkie zaS
próby efektywnych zastoso-
wań praktycznych nie przynoszą pożądanych rezultatów. Po-
zostawiona sama sobie praktyka będzie siłą rzeczy rozwijać
się chaotycznie. JeS
li nie ma bowiem powszechnie akcepto-
walnej metody, powszechnie ważnych zasad i reguł, to zna-
czy, że wszystko lub prawie wszystko jest dozwolone. Sku-
tecznoS
ć staje się w zasadzie jedynym kryterium oceny pracy
prawnika. On ma po prostu wygrywać, bez względu na to
w jaki sposób, choćby tylko przy zachowaniu pozorów racji
 per fas et nefas. Znika problem słusznoS
ci, racjonalnoS
ci,
kompetencji  nie chodzi już przecież o to, by mieć rację, lecz
by wygrać spór. W rezultacie jedynie uprawnionymi stają się
13
Kodeks argumentacyjny dla prawników
rozmaitego typu wykłady i  traktaty erystyczno retoryczne
zawierające wskazówki na temat tego, za pomocą jakich S
rod-
ków można wygrać interpretacyjny spór. Zaiste dziwny to
repertuar S
rodków. Dowiadujemy się np., jak mamy mówić,
kiedy zwalniać, a kiedy przyspieszać, kiedy zawieszać głos,
jak się ubierać i zachowywać w trakcie rozprawy sądowej lub
negocjacji. Nie dowiadujemy się natomiast, wedle jakich za-
sad i reguł powinien być prowadzony dyskurs argumentacyj-
ny, jakie są ostatecznie kryteria jego akceptacji oraz dające
się aksjologicznie usprawiedliwić rezultaty. Brak prawdziwej
filozofii argumentacyjnej w swoisty sposób uzasadnia te
wszystkie bzdury z dziedziny psychologii negocjacji. Idąc tro-
pem tego typu rozważań można dojS
ć do doS
ć prostej kon-
kluzji. JeS
li chodzi tylko o wygranie sporu  za wszelką cenę
 to po co zawracać sobie głowę sposobami mówienia, ubie-
rania czy zachowania, może od razu uczmy młodych prawni-
ków, jak mają oszukiwać czy dawać łapówki, przecież to daje
również gwarancje wygrania sporu i to bez koniecznoS
ci ku-
powania eleganckich ubrań czy uczenia się dwornego języ-
ka. Przypominam sobie, jak kilka lat temu pewne wydawnic-
two zaproponowało mi napisanie pracy o erystyce prawniczej.
Gdy zapytałem, czy istotnie chodzi im o erystykę (w końcu
doS
ć szczególny rodzaj sztuki prowadzenia sporu) czy jed-
nak o argumentację, odpowiedzieli bez wahania, że jednak
o erystykę  bo lepiej, z komercyjnego punktu widzenia, na-
zywa się i kojarzy. Ano właS
nie!
2.
Kryteria prawomocnoS
ci oraz akceptowalnoS
ci dyskur-
su argumentacyjnego wyznaczają reguły ogólne zawarte w ka-
talogu A, reguły z katalogów B i C dotyczą przede wszystkim
14
Dyskurs argumentacyjny
argumentacji prawniczej. Zanim przystąpię do prezentacji i opi-
su reguł, chciałbym coS
więcej powiedzieć o najważniejszych
właS
ciwoS
ciach i cechach samego dyskursu argumentacyjne-
go. Nie próbuję natomiast w tej chwili rozstrzygać, czy tezy
te mają deskryptywny czy też normatywny charakter. W moim
przekonaniu dyskurs argumentacyjny musi być rozumiany tak,
jak przedstawiam to poniżej, bo tylko wówczas można będzie
go jednoznacznie wyodrębnić spoS
ród innych typów dyskur-
sów (np. teoretycznego), a co za tym idzie  uczynić możli-
wym sformułowanie katalogu  rządzących nim reguł.
2.1. Dyskurs argumentacyjny ma charakter
praktyczny
Oznacza to, że podejmujemy argumentację tylko w sy-
tuacjach normatywnych, w których istnieją różne możliwoS
ci
interpretacyjnego postępowania. Inaczej niż w przypadku dys-
kursu teoretycznego, w dyskursie praktycznym będzie cho-
dzić nie o prawdę lub fałsz, lecz o racjonalnoS
ć bądx
słusz-
noS
ć. Stwierdzenie takie nie przesądza o kwestii udziału
obydwu dyskursów w procesie interpretacji prawniczej. Spór
natomiast o to, czy dyskurs dogmatycznoprawny jest bardziej
teoretyczny (Neumann) czy bardziej praktyczny (Alexy),
uważam za trywialny. Oba dyskursy mogą się toczyć niezale-
żnie od siebie. Dyskurs teoretyczny dotyczył będzie wszyst-
kich tych zagadnień, które mogą zostać rozstrzygnięte w jed-
noznaczny, z logicznego punktu widzenia, sposób; praktyczny
zaS
tylko w tych przypadkach, w których dokonane rozstrzyg-
nięcie będziemy oceniać za pomocą kategorii racjonalnoS
ci
i słusznoS
ci. Prawda musi być za pomocą logicznych lub em-
pirycznych metod dowiedziona, natomiast słusznoS
ć interpre-
tacyjnego rozstrzygnięcia potwierdzona poprzez racjonalną ar-
15
Kodeks argumentacyjny dla prawników
gumentację. W istocie proces argumentacyjny jest podejmo-
wany tylko w tzw. przypadkach trudnych, gdzie w pełni uza-
sadniony jest interpretacyjny spór i gdzie istnieją istotne pro-
blemy z dokonaniem  właS
ciwego rozstrzygnięcia . Odrzucam
zdecydowanie pogląd Dworkina, że również w przypadkach
trudnych (hard cases) istnieje tylko jedno prawidłowe (słusz-
ne) rozstrzygnięcie (right answer). Gdyby tak było, to taki
przypadek nie zasługiwałby prawdopodobnie na miano trudne-
go. Piszę o tym jeszcze w pkt 2.4. oraz przy okazji omawia-
nia pierwszej reguły z katalogu A.
2.2. Dyskurs argumentacyjny jest racjonalny
Najbardziej elementarna definicja racjonalnoS
ci dyskursu
argumentacyjnego mogłaby brzmieć w następujący sposób:
 dyskurs argumentacyjny jest racjonalny wtedy i tylko
wtedy, gdy równoczeS
nie spełnia wszystkie reguły wy-
mienione w katalogu A . W moim przekonaniu takie for-
malno proceduralne ujęcie zagadnienia racjonalnoS
ci jest
w pełni uprawnione. Inne podejS
cie do tej kwestii grozi defi-
nicyjnym regresem. W tym też kierunku poszła współczesna
teoria dyskursu argumentacyjnego. Przypomnę, że Perelman
kryterium racjonalnoS
ci dyskursu sprowadzał do kwestii ak-
ceptacji dyskursu argumentacyjnego przez tzw. uniwersalne
audytorium. Uniwersalne audytorium jest rozumiane przez
niego w idealny i formalny sposób, obejmując  wszystkich
dobrze poinformowanych i rozsądnych ludzi (...) gotowych
przyjąć powszechnie ważne postulaty i rozumowania . W kon-
sekwentnie proceduralny i formalny sposób interpretuje po-
jęcie racjonalnoS
ci również inny współczesny przedstawiciel
teorii dyskursu argumentacyjnego, a mianowicie wspomina-
ny już wyżej Alexy, który poszukuje kryteriów racjonalnoS
ci
16
Dyskurs argumentacyjny
i słusznoS
ci w uniwersalnych regułach dyskursu. Jego zdaniem
ideę racjonalnoS
ci wyraża ostatecznie szeS
ć następujących
formalnie rozumianych zasad: konsystencji (Prinzip der Kon-
sistenz), racjonalnoS
ci celowej (Prinzip der Zweckrationalit�t),
sprawdzalnoS
ci (Prinzip der �berpr�fbarkeit), koherencji
(Prinzip der Koh�renz), uogólniania (Prinzip der Verallge-
meinerbarkeit) oraz prawdomównoS
ci  otwartoS
ci (Prinzip
der Aufrichtigkeit).
RacjonalnoS
ć jest podstawową wartoS
cią dyskursu ar-
gumentacyjnego. W pełni zgadzam się z Alexy m, że kryte-
rium racjonalnoS
ci należy poszukiwać w powszechnie waż-
nych (uniwersalnych) regułach dyskursu argumentacyjnego.
Na podstawie tego kryterium przyjmujemy lub odrzucamy
dyskurs. RacjonalnoS
ć (odpowiednio słusznoS
ć) jest w przy-
padku praktycznego dyskursu argumentacyjnego dokładnie
tym, czym prawda dla dyskursu teoretycznego.
2.3. Ustalenie, że dyskurs argumentacyjny jest
racjonalny, jest równoznaczne ze
stwierdzeniem, że jest on słuszny
(sprawiedliwy)
Istotnie, w przypadku gdy racjonalnoS
ć ujmujemy w for-
malny i proceduralny sposób, czyniąc z niej podstawowe kry-
terium oceny dyskursu argumentacyjnego, to i słusznoS
ć
będziemy musieli zinterpretować w analogiczny sposób. Gdy-
byS
my tę wartoS
ć rozumieli inaczej, np. materialnie, to wów-
czas doszłoby do nieuchronnego pomieszania kryteriów, na
podstawie których przyjmujemy bądx
odrzucamy dyskurs ar-
gumentacyjny. Każda próba zdefiniowania słusznoS
ci w ka-
tegoriach innych niż formalne i proceduralne grozi nam
19
Kodeks argumentacyjny dla prawników
nierozstrzygalnym w istocie sporem ontologicznym, a w kon-
sekwencji definicyjnym regresem  podobnie jak w przypad-
ku samego pojęcia racjonalnoS
ci. Przy takich założeniach
uprawniona staje się więc teza, że każdy dyskurs argumenta-
cyjny, który został przeprowadzony zgodnie z regułami gwa-
rantującymi jego racjonalnoS
ć, jest dyskursem ważnym, pra-
womocnym, czyli po prostu słusznym. Te same warunki
(reguły) okreS
lają kryteria zarówno racjonalnoS
ci, jak i słusz-
noS
ci. Od kontekstów, w których te pojęcia zostają użyte,
zależy, czy w danym przypadku będziemy mówić o racjonal-
noS
ci czy też o słusznoS
ci.
2.4. Celem dyskursu argumentacyjnego jest
właS
ciwe rozstrzygnięcie spornego przypadku
Ta teza ma w istocie ogromne znaczenie dla propono-
wanego tutaj rozumienia dyskursu argumentacyjnego. Uwa-
żam, że wolno nam podjąć dyskurs argumentacyjny tylko
w przypadku wątpliwoS
ci uzasadniającej zawiązanie się spo-
ru (reguła pierwsza katalogu A). Argumentacja przewidziana
jest więc dla  przypadków trudnych , w których kwestia osta-
tecznego rozstrzygnięcia pozostaje do końca otwarta. W da-
nym przypadku może istnieć jedno lub więcej  właS
ciwych
rozstrzygnięć . JeS
li wybór  właS
ciwego rozstrzygnięcia nie
może być dokonany w oparciu o reguły dyskursu argumen-
tacyjnego, ustalające kryteria racjonalnoS
ci i słusznoS
ci (np.
gdy mamy dwa tak samo dobrze uzasadnione rozstrzygnię-
cia), wtedy i tylko wtedy możemy odwołać się do innych kry-
teriów, chociażby siły przekonywania  skutecznoS
ci, którejS

z argumentacji. Raz jeszcze podkreS
lę, że nie zgadzam się
z Dworkinem, który uważał, że istnieje tylko jedno właS
ciwe
rozstrzygnięcie, a zadaniem sędziego  Herkulesa  jest to roz-
20
Dyskurs argumentacyjny
strzygnięcie znalex
ć. Cała praktyka prawnicza przemawia prze-
ciwko takiemu założeniu. Bo to właS
nie w sprawach trudnych
względnie jednolite orzecznictwo się załamuje, a podejmo-
wane rozstrzygnięcia  nierzadko precedensowe  w takich
samych lub podobnych  trudnych przypadkach istotnie się
od siebie różnią (wystarczy porównać linię polskiego orzecz-
nictwa realizowaną przez Sąd Najwyższy oraz przez Naczel-
ny Sąd Administracyjny). Ponadto tylko w nieznacznym pro-
cencie  właS
ciwego rozstrzygnięcia poszukuje sąd lub organ
administracyjny. Współczesny obrót prawny w coraz większym
stopniu ma pozasądowy charakter. Realizuje się  przy stole
w toku żmudnych negocjacji. O żadnym argumentującym Her-
kulesie w ogóle nie może być więc mowy. Dlatego tak waż-
ne stają się reguły dyskursu argumentacyjnego przesądzające
w istocie o wartoS
ci całego procesu związanego z podjęciem
końcowego rozstrzygnięcia.
Z tezy głoszącej, że celem procesu argumentacyjnego
jest właS
ciwe, czyli racjonalne i słuszne, rozstrzygnięcie wy-
nika jeszcze jedna bardzo doniosła konsekwencja, a miano-
wicie zakwestionowanie  skutecznoS
ci jako podstawowego
kryterium oceny dyskursu argumentacyjnego. Powszechnie
bowiem przyjmuje się, że celem dyskursu jest zwycięstwo
w sporze, bez względu na to, czy nasza argumentacja spełnia
wszystkie wymogi racjonalnoS
ci i czy wobec tego prowadzi
do właS
ciwego (słusznego) rozstrzygnięcia czy też nie. Mamy
po prostu przekonać do naszych racji w celu pozyskania lub
wzmocnienia akceptacji dla naszych twierdzeń. PodkreS
la to
również Perelman, stwierdzając, że retoryka (obejmująca
wszelkie techniki właS
ciwe dysputom i sporom, w tym rów-
nież topikę i dialektykę) stara się przekonać za pomocą
dyskursu. Dla dyskursu argumentacyjnego najważniejszym
kryterium jest bez wątpienia racjonalnoS
ć i słusznoS
ć. Jest rów-
noczeS
nie jednak rzeczą bezsporną, że prowadzimy ów dys-
21
Kodeks argumentacyjny dla prawników
kurs po to, by z jego pomocą wygrać spór. JeS
li nasza argu-
mentacja spełnia formalne wymogi racjonalnoS
ci i słusznoS
ci,
mamy prawo odwołać się do innych, bardziej już material-
nych kryteriów, np. faktycznej akceptacji. Zawsze jednak kry-
teria te będą musiały być wtórne. W przeciwnym razie mu-
sielibyS
my przyjmować (uznawać za ważne i prawomocne)
rozstrzygnięcia, które są skutkiem przeprowadzenia nieracjo-
nalnych  erystyczno sofistycznych dyskursów, które nierzad-
ko mają ogromną siłę przekonywania. Bierze się ona z tego,
że za pomocą takiego typu  dyskursu da się właS
ciwie wszyst-
ko udowodnić, każdą nawet najbardziej absurdalną tezę. Wiele
przykładów dostarcza nam w szczególnoS
ci dyskurs politycz-
ny. Z jego pomocą wygrywają wybory wszelkiego typu par-
tie populistyczne; wygrywają, bo unikając racjonalnej argu-
mentacji mogą  wykazać co tylko chcą, a zwłaszcza to, co
chcą usłyszeć ich wyborcy.
JeS
li jest tylko jedno słuszne rozstrzygnięcie spornej kwe-
stii, powinniS
my stosunkowo łatwo zakończyć dyskurs argu-
mentacyjny. Rzecz się komplikuje, gdy w  przypadkach trudnych
dysponujemy więcej niż jednym  właS
ciwym rozstrzygnię-
ciem . Wówczas mamy dopiero prawo odwołać się do dodat-
kowych materialnych kryteriów, np. większego stopnia psy-
chologicznie lub socjologicznie rozumianej akceptacji jednego
z ustalonych w dyskursie rozstrzygnięć.
2.5. Reguły dyskursu argumentacyjnego mają
formalny charakter
Biorąc pod uwagę proponowane tutaj rozumienie dys-
kursu argumentacyjnego, należy stwierdzić, że reguły tego dys-
kursu muszą mieć formalny, lub jak kto woli formalno pro-
ceduralny, charakter. Tylko w ten sposób można bronić ich
22
Dyskurs argumentacyjny
uniwersalnoS
ci  powszechnej ważnoS
ci. Reguły te w istocie
okreS
lają formę, a nie treS
ć dyskursu argumentacyjnego. Czy-
telnik może czuć się w związku z tym nieco zawiedziony, że
nie uzyskuje bezpoS
rednio odpowiedzi na pytanie, co składa
się na całoS
ć procesu argumentacyjnego. W moim przekona-
niu ważne są tylko te reguły, które tworzą argumentacyjną
matrycę, budują formalną strukturę dyskursu, okreS
lają mini-
mum procedury. Pozostałe  istotne dla już konkretnego dys-
kursu  reguły o bardziej materialnym i technicznym charak-
terze są formułowane i stosowane w dalszej kolejnoS
ci. Co
więcej, wszystkie te szczegółowe reguły argumentacyjne od-
znaczają się względną ważnoS
cią. Sposób ich rozumienia oraz
granice zastosowania ulegają w konkretnych już dyskursach
doS
ć istotnym zmianom. Inaczej rzecz się ma z podstawowy-
mi regułami argumentacyjnymi. Reguły ogólne (katalog A) są
powszechnie ważne i każdy dyskurs argumentacyjny musi je
respektować, by mógł być uznany za racjonalny i słuszny. Ich
uniwersalnoS
ć (powszechna ważnoS
ć) znajduje potwierdze-
nie w dwóch okolicznoS
ciach. Po pierwsze, są one zgodne
ze zwykłym argumentacyjnym rozsądkiem  będąc faktycz-
nie elementarnymi warunkami dla każdego możliwego spo-
sobu porozumiewania się między ludx
mi. Bez ich założenia
dyskurs argumentacyjny nie będzie w ogóle możliwy. Są czymS

w rodzaju aksjomatów argumentacyjnych, wyznaczających dla
dyskursu pewne  minimum racjonalnoS
ci i słusznoS
ci (mo-
ralnoS
ci). Chcę podkreS
lić właS
nie słowo  minimum , bo to
dodatkowo legitymuje koniecznoS
ć ich przyjęcia i zastosowa-
nia. Po drugie, są one uniwersalne (powszechnie ważne),
bowiem mają charakter formalnych imperatywów, swoistych
nakazów rozumu praktycznego. Nie chcę w tym miejscu oczy-
wiS
cie rozpoczynać dyskusji na temat koncepcji rozumu prak-
tycznego czy też sposobów uzasadniania imperatywów kate-
gorycznych. Jestem natomiast przekonany, że nie da się
23
Kodeks argumentacyjny dla prawników
okreS
lić żadnych uniwersalnych reguł argumentacyjnych czy
jakichkolwiek innych reguł bądx
zasad (np. moralnych), jeS
li
nie ujmiemy ich w czysto formalny sposób. Reguły te będą
równoczeS
nie okreS
lać powszechnie ważną procedurę dys-
kursu argumentacyjnego. Natomiast to, czy w procesie uza-
sadniania tych reguł będziemy odwoływać się do konstrukcji
rozumu praktycznego, rozsądku, zmysłu moralnego czy intu-
icji okreS
lonego rodzaju, jest już sprawą drugorzędna. Są pew-
ne ogólne, uniwersalne i powszechnie ważne reguły, bez któ-
rych dyskurs argumentacyjny nie mógłby być możliwy. Liczba
tych formalnych reguł jest ograniczona. Wszelkie inne reguły,
którymi posługujemy się w procesie argumentacji nie są w tym
stopniu konieczne, ogólne, uniwersalne i powszechnie waż-
ne. Możemy się nimi posłużyć w konkretnym dyskursie argu-
mentacyjnym tylko wówczas, gdy zachodzi jedna z dwóch opi-
sywanych poniżej sytuacji.
2.6. Odwołanie się w trakcie dyskursu
argumentacyjnego do innych reguł, niż
wymienione w katalogach A i B,
jest możliwe tylko w dwóch przypadkach:
a) gdy reguły te są konsekwencjami reguł wymienionych
w katalogach A i B
b) gdy reguły te nie są sprzeczne z żadną z reguł z katalogów
A i B, a znajdują bezpoS
rednie zastosowanie
w dyskursie argumentacyjnym
JeS
li chodzi o pierwszy przypadek, to wydaje się on być
oczywisty. Zwłaszcza katalog A  reguł ogólnych  możemy
w doS
ć dowolny sposób rozbudowywać. TreS
ć  nowych re-
24
Dyskurs argumentacyjny
guł będzie konsekwencją (uszczegółowieniem) treS
ci poszcze-
gólnych reguł ogólnych lub pewnych możliwych ich połączeń.
Zwracam zresztą na to uwagę komentując reguły zawarte
w katalogu A.
Bardziej interesujący jest z pewnoS
cią przypadek b) 
użycia w dyskursie argumentacyjnym reguł, które nie są bez-
poS
rednimi konsekwencjami reguł wymienionych i opisanych
w katalogach A i B. Aby taką regułą móc się posłużyć, muszą
być równoczeS
nie spełnione dwa warunki. Po pierwsze, re-
guła taka nie może być sprzeczna z którąkolwiek ze skatalo-
gowanych reguł dyskursu argumentacyjnego, po drugie, musi
znalex
ć bezpoS
rednie zastosowanie w dyskursie argumenta-
cyjnym. Warunek niesprzecznoS
ci pozwala na wyeliminowa-
nie ogromnej liczby reguł z dyskursu argumentacyjnego. Będą
to w szczególnoS
ci wszelkiego typu zasady erystyczne,
a w pewnym stopniu również reguły szeroko rozumianej re-
toryki. Dzięki temu dyskurs argumentacyjny może pozostać
jednorodny i spójny. Nawet gdy pewna reguła spełnia waru-
nek niesprzecznoS
ci, to i tak chcący się nią posłużyć musi
wykazać, że jej użycie jest w dyskursie argumentacyjnym nie-
zbędne dla zwiększenia stopnia akceptacji jakiegoS
twierdze-
nia, którego przyjęcie może zwiększyć prawdopodobieństwo
zakończenia sporu  podjęcia właS
ciwego rozstrzygnięcia.
Podstawowym kryterium, wedle którego oceniamy dyskurs
argumentacyjny, jest racjonalnoS
ć (słusznoS
ć), wtórnym zaS

skutecznoS
ć  siła przekonywania  faktyczna akceptacja. Mo-
żemy odwołać się do tego kryterium tylko wówczas, gdy dwa
przeciwstawne dyskursy argumentacyjne równoczeS
nie speł-
niają kryteria racjonalnoS
ci i słusznoS
ci, a musimy dokonać
wyboru tylko jednego z nich. Ponowne odwoływanie się do
kryterium aksjologicznego  wybieramy ten dyskurs argumen-
tacyjny, to rozstrzygnięcie, któremu przypisujemy większą (np.
z punktu widzenia sprawiedliwoS
ci) wartoS
ć  jest moim zda-
25
Kodeks argumentacyjny dla prawników
niem nieuprawnione. Uważam tak dlatego, że przecież ogól-
ne reguły pozwalają na okreS
lenie  minimalnych warunków
moralnych, które musi spełnić dyskurs argumentacyjny. Aby
więc uniknąć decyzyjnego regresu, mamy w takiej sytuacji
prawo posłużyć się tymi wszystkimi regułami, które pozwolą
na uzyskanie argumentacyjnej  przewagi , umożliwiającej
podjęcie decyzji i zakończenie sporu.  BezpoS
rednioS
ć zasto-
sowania oznacza ponadto zakaz używania dodatkowych re-
guł  na wszelki wypadek . Nawet jeS
li nie są sprzeczne z re-
gułami podstawowymi, ale nie są konieczne, to nie należy
ich po prostu używać. Ten błąd jest doS
ć nagminnie popeł-
niany zwłaszcza przez prawników lubiących popisywać się
swoją  często mającą łaciński rodowód  erudycją, bez wzglę-
du na potrzeby okreS
lonej sytuacji argumentacyjnej.
2.7. Dyskurs prawniczy jest jednym
z przypadków dyskursu argumentacyjnego
Dyskurs prawniczy jest ostatecznie tylko jednym z przy-
padków dyskursu argumentacyjnego. Z całą pewnoS
cią po-
siada na tyle dużo cech indywidualnych nie występujących
w innych dyskursach, że można rozpatrywać go jako w pełni
samodzielny typ dyskursu argumentacyjnego. Potwierdzeniem
tego twierdzenia jest zresztą komentarz do reguł wymienio-
nych w katalogu B. Zwracam na to szczególną uwagę, dlate-
go że coraz częS
ciej próbuje się ujmować prawo oraz proces
argumentacji prawniczej jako częS
ć systemu społecznego czy
też politycznego. Moim zdaniem grozi to rozmyciem dyskur-
su prawniczego i uczynieniem go w sensie funkcjonalnym
(możliwoS
ci zastosowania) całkowicie bezużytecznym. Dla-
tego też opowiadam się za węższym i bardziej wyspecjalizo-
wanym rozumieniem dyskursu prawniczego.
26
Dyskurs argumentacyjny
Czy opowiadając się za takim rozumieniem dyskursu
prawniczego akceptuję równoczeS
nie sformułowaną przez Ale-
xy ego tzw. Sonderfallthese głoszącą, że dyskurs prawniczy
jest szczególnym przypadkiem ogólnego dyskursu praktycz-
nego? Z pewnoS
cią bez wielu zastrzeżeń nie mógłbym przy-
jąć tej tezy. Rozpatrywanie relacji pomiędzy ogólnym dyskur-
sem praktycznym i dyskursami szczegółowymi zakłada pewne
okreS
lone rozumienie dyskursu ogólnego. Moim zdaniem,
dyskurs ogólny, z punktu widzenia możliwoS
ci jego samodziel-
nego zastosowania, w ogóle nie istnieje. Dyskurs z samej swej
natury musi być zastosowany (urzeczywistniony), a taka
możliwoS
ć istnieje tylko przy konkretnych (szczegółowych)
dyskursach argumentacyjnych, w tym również dyskursie praw-
niczym. Z pewnoS
cią natomiast istnieją reguły ogólne, tzw.
miejsca wspólne (loci communes) każdej argumentacji. One
ustalają kryteria ważnoS
ci i akceptowalnoS
ci każdego dyskursu
szczegółowego, odgrywając w argumentacji rolę analogiczną
do aksjomatów w systemie formalnym. Nie do końca zgadzam
się też z podanymi przez Alexy ego trzema kolejnymi tezami
rozwijającymi Sonderfallthese. I tak w myS
l pierwszej z nich,
Sekundarit�tsthese  tezie o fasadowoS
ci dyskursu prawnicze-
go  w przypadkach, które nie mogą być rozstrzygnięte wy-
łącznie w oparciu o przepisy obowiązującego prawa (ustawę),
ogólny dyskurs praktyczny stanowi rzeczywistą podstawę do
podjęcia decyzji, zaS
dyskurs prawniczy spełnia rolę tylko
wtórnej legitymacji. Przyjmując założenie, że w dyskursie
prawniczym reguły ogólne i reguły szczególne stanowią jedną
niepodzielną i powiązaną ze sobą całoS
ć, Sekundarit�tsthese
traci w ogóle sens. Druga, Additionsthese  teza o komple-
mentarnoS
ci ogólnego dyskursu praktycznego  głosi, że ar-
gumentacja prawnicza jest wystarczająca tylko do pewnego
momentu, gdy specyficzne argumenty prawnicze nie wystar-
czają, wówczas muszą zostać uzupełnione argumentami ogól-
27
Kodeks argumentacyjny dla prawników
nego dyskursu praktycznego. Znów nie mogę się zgodzić,
moim bowiem zdaniem jest dokładnie na odwrót  punktem
wyjS
cia są nie reguły prawnicze, lecz ogólne reguły dyskursu
argumentacyjnego. Te pierwsze tylko uzupełniają reguły ogól-
ne, umożliwiając w istocie ich zastosowanie w dyskursie praw-
niczym. Trzecia, Integrationsthese  teza o integralnoS
ci dys-
kursu  zakłada, że stosowanie specyficznych argumentów
prawniczych winno być na każdym etapie prowadzonego dys-
kursu połączone z ogólnymi argumentami praktycznymi. Po-
mijając okolicznoS
ć, że można dopatrywać się sprzecznoS
ci
pomiędzy tezą drugą i trzecią oraz niezależnie od tego, że
teza druga ma charakter deskryptywny, a trzecia normatyw-
ny, mogę  jako zgodną z moim rozumieniem dyskursu argu-
mentacyjnego  zaakceptować tę tezę.
Opowiadając się za bardzo ograniczonym wykorzysta-
niem Sonderfallthese, pozostaje mi ustosunkować się jeszcze
do  poniekąd przeciwnej  interpretacji, która ujmuje dys-
kurs prawniczy jako  przypadek wzorcowy dyskursu argu-
mentacyjnego. Zwolennikiem takiego pojmowania dyskursu
prawniczego był m.in. Perelman, który uważał, że klasycznym
przykładem rozumowania praktycznego jest dla teorii argu-
mentacji rozumowanie sędziego, będące wzorem dla wszel-
kich rozumowań prawniczych. I z takim ujęciem dyskursu
prawniczego nie do końca się zgadzam. Dyskurs prawniczy
jest  jak każdy inny  w jakiejS
mierze specyficzny, choć nie
jest przypadkiem szczególnym ogólnego dyskursu w sensie,
o którym pisał Alexy, to nie jest chyba również  przypadkiem
wzorcowym dla innych dyskursów. Po pierwsze, dyskurs
prawniczy, poprzez swoją specyfikę (powiązanie z obowią-
zującym prawem), pozostaje z powodów kompetencyjnych
niedostępny dla przedstawicieli innych dziedzin humanisty-
ki; po drugie, sporne jest również założenie, że rozumowa-
nie sędziego jest paradygmatem dla wszelkich rozumowań
28
Dyskurs argumentacyjny
prawniczych. Istotnie sędzia znajduje się w permanentnej sytua-
cji decyzyjnej. Jednak jego pozycja daje mu znacząca przewa-
gę nad innymi uczestnikami  wolnego przecież i równego 
dyskursu argumentacyjnego. Nie bez znaczenia jest i ta oko-
licznoS
ć, że ogromna częS
ć  obrotu prawnego odbywa się bez
udziału sędziego. W rezultacie jako pewne możemy tylko przy-
jąć to, co założyliS
my wczeS
niej, że dyskurs prawniczy jest
tylko jednym z przypadków dyskursu argumentacyjnego.
3.
Kolejno zajmę się prezentacją i omówieniem reguł ogól-
nych praktycznego dyskursu argumentacyjnego, następnie
przedstawię reguły prawnicze oraz tzw. argumenty i topiki
prawnicze.
3.1. Katalog A: Reguły ogólne
Katalog ten zawiera osiem najważniejszych reguł ogól-
nych praktycznego dyskursu argumentacyjnego. Reguły te
okreS
lają kryteria akceptacji każdego możliwego do przepro-
wadzenia dyskursu praktycznego. Tylko ich łączne spełnie-
nie daje podstawę do przyjęcia dyskursu argumentacyjnego,
uznania go za ważny i prawomocny. Naruszenie którejkol-
wiek z reguł ogólnych będzie stanowić dostateczne uzasad-
nienie dla odrzucenia, lub co najmniej zawieszenia, dyskur-
su. W sensie aksjologicznym można powiedzieć, że reguły te
okreS
lają formalne zasady etyki argumentacyjnej.
Konsekwentne postępowanie zgodne z formalnymi re-
gułami praktycznego i racjonalnego dyskursu argumentacyj-
nego w zasadzie wyklucza stosowanie metod i technik ery-
31
Kodeks argumentacyjny dla prawników
stycznych. Erystyka jest zdaniem zarówno Platona, jak i Ary-
stotelesa  nieuczciwym  podstępnym  sposobem walki słow-
nej , nie mającej z racjonalnoS
cią i słusznoS
cią wiele wspól-
nego. Propagowanie metod erystycznych jest rezultatem albo
cynizmu, albo po prostu niewiedzy. Zdecydowana większoS
ć
technik erystycznych, opisywanych m.in. przez Schopenhau-
era w rozprawce Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów,
w oczywisty sposób narusza ogólne reguły dyskursu argumen-
tacyjnego. Generalnie rzecz biorąc dlatego, że celem erystyki
 jest zwycięstwo w sporze za wszelką cenę , dyskursu zaS

znalezienie właS
ciwego (słusznego) rozstrzygnięcia, konkret-
nie zaS
z tego względu, że poszczególne zasady erystyczne
pozostają w sprzecznoS
ci z regułami ogólnymi dyskursu ar-
gumentacyjnego. Na przykład tzw. ekspansja erystyczna, czy
postulat rozwlekania dyskursu, narusza reguły 6 i 7, mówią-
ce o tym, że argumentacja winna być prowadzona z posza-
nowaniem zasad wolnoS
ci i równoS
ci oraz że musi ona zmie-
rzać bezpoS
rednio do celu, używanie trywialnych synonimów
narusza regułę 8, nakazującą respektowanie zasad komuni-
kacji językowej, ironiczne zgłaszanie swojej niekompetencji
narusza z kolei regułę 4, domagającą się od uczestników dys-
kursu posiadania okreS
lonego stopnia kompetencji i respek-
towania ustaleń merytorycznych itd. Uczciwie jednak trzeba
przyznać, że są pewne nieliczne erystyczne sposoby, które
w pewnych przypadkach mogą być wykorzystane w ogólnym
dyskursie argumentacyjnym, jeS
li oczywiS
cie spełniają wymóg
niesprzecznoS
ci i ich użycie jest uzasadnione okreS
loną sytu-
acją argumentacyjną. Chociażby wymieniany przez Schopen-
hauera sposób tzw. retorsio argumenti, polegający na użyciu
tego samego argumentu, który przeciwnik chciał wykorzystać
wyłącznie na własny użytek; przeciwnik mówi np.: to jeszcze
dziecko, trzeba mu pobłażać, my natomiast stosując retorsio,
możemy odpowiedzieć: dlatego że jest jeszcze dzieckiem, na-
32
Dyskurs argumentacyjny
leży go ukarać, żeby się jego złe przyzwyczajenia nie zako-
rzeniły.
JeS
li natomiast chodzi o wykorzystywanie w dyskursie
argumentacyjnym reguł i zasad retorycznych, to sytuacja
przedstawia się w bardziej złożony sposób. OczywiS
cie nie
może być mowy o zastępowaniu argumentacji retoryką. Za-
sady retoryki mają raczej techniczne znaczenie i stosunkowo
ograniczony zakres zastosowania w dyskursie argumentacyj-
nym. Zanim uzasadnię poprzednie stwierdzenie, chciałbym
krótko zająć się samym pojęciem retoryki. Wyraz ten pocho-
dzi od niezachowanej w grece klasycznej formy czasownika
rheo  mówię celowo, stosownie, pięknie. Słowo rh�tor ozna-
czało w kulturze helleńskiej m.in. mówcę publicznego, wy-
dającego wyroki sędziego, nauczyciela wymowy, krasomów-
cę. WspółczeS
nie retoryka bywa ujmowana albo węziej, jako
techniczno filologiczna umiejętnoS
ć posługiwania się mową,
albo szerzej, jako sztuka przekonywania za pomocą dyskur-
su. Tak w każdym razie rozumiał swoją  nową retorykę Pe-
relman, który w jej zakresie umieszczał również topikę, dialek-
tykę oraz wszelkie inne techniki argumentacyjne, rozszerzając
w ten sposób granice opisanej przez Arystotelesa, Cycerona
i Kwintyliana dyscypliny. W moim przekonaniu zastępowa-
nie dyskursu argumentacyjnego retorycznym jest z dwóch co
najmniej względów nieuprawione. Po pierwsze, dlatego że
retoryka stara się przekonać za pomocą mowy, my zaS
uzna-
liS
my skutecznoS
ć za wtórne kryterium wyboru rozstrzygnię-
cia w dyskursie argumentacyjnym. Po drugie, dlatego że re-
toryka jest wyłącznie związana z mową. Język mówiony jest
natomiast tylko jednym ze S
rodków prowadzenia dyskursu
argumentacyjnego  pozostaje bowiem jeszcze język pisany.
Przekonanie, że dyskurs argumentacyjny jest ex definitione
dyskursem mówionym, jest niczym nieuzasadnione. Znako-
mitych przykładów obrazujących omawianą tu kwestię do-
33
Kodeks argumentacyjny dla prawników
starcza właS
nie dyskurs prawniczy. Przyjmuje się, nie wiedzieć
dlaczego, że prawnik przede wszystkim mówi, a to niepraw-
da, bo współczesny prawnik przede wszystkim pisze; prowa-
dzi negocjacje najczęS
ciej pisemnie, uzasadnia swoje rozstrzyg-
nięcia zwykle pisemnie, sporządza opinie i zajmuje stanowiska
w sprawach spornych oczywiS
cie pisemnie, jako uczestnik po-
stępowania sądowego, też raczej pisze, a nie mówi. W takiej
więc sytuacji  dyskurs retoryczny  jako dyskurs mówiony 
z samej swej istoty pełni ograniczoną rolę w dyskursie argu-
mentacyjnym. Niewielką przydatnoS
ć retoryki znakomicie też
ilustruje, możliwy przecież, przypadek tzw. mono dyskursu.
W przypadkach trudnych bywa i tak, że nie ma drugiej stro-
ny, ale jest interpretacyjny spór. Wówczas również musimy
przeprowadzić dyskurs argumentacyjny w pełnym zakresie,
by dojS
ć do  właS
ciwego rozstrzygnięcia. W takiej  skąd-
inąd szczególnej  sytuacji argumentacyjnej retoryka nie ma
nam już właS
ciwie nic do zaoferowania.
3.2. Katalog B: Reguły prawnicze
OczywiS
cie do dyskursu prawniczego w pełnym zakre-
sie odnoszą się reguły ogólne. Starałem się wczeS
niej wyka-
zać, że dyskurs prawniczy jest tylko jednym z przypadków
ogólnego dyskursu argumentacyjnego. Dlatego też tak jak każ-
dy inny dyskurs posiada swoje  miejsca wspólne (loci com-
munes), czyli reguły ogólne, oraz  miejsca specjalne (loci
specifici), czyli reguły i zasady prawnicze (argumenty i topiki).
SzczególnoS
ć dyskursu prawniczego wynika przede wszyst-
kim z tego, że musi być on prowadzony w bezpoS
rednim
związku z obowiązującym prawem, o czym mówi reguła 10.
Mamy więc z jednej strony uniwersalne  powszechnie waż-
ne  reguły ogólne, z drugiej zaS
przepisy (normy) obowią-
34
Dyskurs argumentacyjny
zującego prawa. Formalny charakter reguł ogólnych jest swo-
istym gwarantem ich zgodnoS
ci z każdym konkretnym syste-
mem reguł czy norm, również norm prawnych. Reguły ogól-
ne nie ingerują bowiem w treS
ć tych norm, ograniczając się
wyłącznie do ustalenia elementarnych zasad, wedle których
ma być prowadzony dyskurs argumentacyjny. Reguły praw-
nicze tak naprawdę są tylko pewnym uzupełnieniem katalo-
gu reguł ogólnych. Nieprzypadkowo też podaję tylko trzy takie
reguły, choć zakładałem, że katalog reguł prawniczych bę-
dzie znacznie dłuższy. W zasadzie samodzielną  względem
reguł ogólnych  jest tylko reguła 10. Reguła 9 mówi o tym,
że dyskurs prawniczy (tak jak i każdy inny), aby sprostać wy-
mogom racjonalnoS
ci i słusznoS
ci, musi uwzględniać reguły
z katalogu A, natomiast reguła 11 jest zaledwie rozwinięciem
wyrażonej w regule 5  zasady bezwładnoS
ci . Tylko reguła
10, nakazująca prowadzenie dyskursu w bezpoS
rednim związ-
ku z obowiązującym prawem, daje nam pewne  względne
zresztą  uprawnienie do dokonywania modyfikacji (ograni-
czeń) zakresu zastosowania niektórych reguł ogólnych, do-
kładniej zaS
reguły 3, 4, 6 i 8. Wszelkie modyfikacje muszą
jednak wynikać wprost z przepisów obowiązującego prawa
i w żadnym wypadku nie mogą być interpretowane rozsze-
rzająco.
3.3. Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
Odróżnienie argumentów i topik prawniczych jest za-
biegiem doS
ć umownym. Do XVIII wieku wszelkie  swoiste
rozumowania prawnicze  zasady, argumenty i reguły, okreS
-
lane były mianem topik. Dopiero we współczesnych teoriach
argumentacji dokonane zostaje odróżnienie argumentów
(związanych z podstawowymi typami rozumowań prawni-
35
Kodeks argumentacyjny dla prawników
czych), od innych ogólnych reguł i zasad, czyli właS
nie topik
prawniczych. Uczynił to w każdym razie Perelman w pracy
Logika prawnicza. Nowa retoryka.
Zdecydowałem się na zamieszczenie katalogów argu-
mentów i topik, bowiem uważam, że w istotny sposób wzbo-
gacają one proponowane przeze mnie rozumienie dyskursu
prawniczego. Ponadto w procesie argumentacji prawniczej
rzeczywiS
cie bardzo często odwołujemy się do nich. Ostatecz-
nie jednak znaczenia argumentów i topik nie należy przece-
niać. Nie zapominajmy, że jakkolwiek wyrażają one wiele
spoS
ród powszechnie akceptowanych we współczesnej kul-
turze prawnej intuicji, to jednak nie posiadają one dogma-
tycznej legitymacji. Mówiąc proS
ciej, te argumenty i topiki nie
są zwykle wprost wyrażone w normach systemów prawa kra-
jowego. Nie mogą być więc samodzielną podstawą dla doko-
nywanych rozstrzygnięć prawniczych. Zakres ich zastosowa-
nia jest ograniczony z innego jeszcze powodu. Rozumowania
prawnicze są z samej swej istoty zawodne, natomiast od uwa-
żanych skądinąd za bezdyskusyjne zasad prawnych istnieje
bardzo wielka liczba wyjątków. Wystarczy choćby bliżej przyj-
rzeć się jednej tylko zasadzie mówiącej o nieretroaktywnym
działaniu prawa (lex retro non agit): z równym przekonaniem
jej bronimy, co ustanawiamy od niej wyjątki.
Sporządzając katalog argumentów wzorowałem się na
zestawieniu dokonanym przez Tarella w artykule Sur la sp�ci-
ficit� du raisonnement juridique, a powtórzonym przez Pe-
relmana w cytowanej powyżej rozprawie. Natomiast podsta-
wą dla katalogu topik było lista sporządzona przez Strucka
w pracy Topische Jurisprudenz. Argument und Gemeinplatz in
der juristischen Arbeit. Katalogi te zostały jednak w istotnym
stopniu uzupełnione i zmodyfikowane.
36
Dyskurs argumentacyjny
KATALOG A: REGUŁY OGÓLNE
1. Argumentacja powinna być prowadzona
tylko w przypadku powstania niejasnoS
ci
uzasadniającej zawiązanie się sporu
Warunkiem podjęcia dyskursu argumentacyjnego jest
 powstanie niejasnoS
ci , bowiem rzeczy jasne i oczywiste nie
wymagają interpretacji (clara non sunt interpretanda). Ta nie-
jasnoS
ć musi być rzeczywista, a nie założona np. dla celów
 negocjacyjnej gry , co zresztą często zdarza się zwłaszcza
w dyskursie prawniczym. Rozpoczynamy więc dyskurs tylko
wówczas, gdy mamy do czynienia z tzw. przypadkiem trud-
nym, czyli takim, który nie może zostać rozstrzygnięty przy
pomocy standardowych metod interpretacji  samego tylko
dyskursu teoretycznego. To właS
nie w związku z badaniem
takich przypadków rozwinęła się m.in. cała współczesna filo-
zofia i teoria interpretacji prawniczej. Przypadek trudny po-
siada zwykle więcej niż jedno legitymowane w kategoriach
racjonalnoS
ci i słusznoS
ci rozstrzygnięcie. Niezbędny staje się
więc dyskurs praktyczny, pozwalający na dokonanie ostatecz-
nego wyboru. Sędzia, zdaniem Harta, rozstrzygając przypadek
trudny powinien opierać się wyłącznie na regułach prawnych,
co jednak nie oznacza, że nie może on wydać precedenso-
wego orzeczenia w danej sprawie. Inaczej widzi tę kwestię
Dworkin, który z jednej strony dopuszcza w procesie podej-
mowania decyzji przez sędziego możliwoS
ć powołania się nie
37
Kodeks argumentacyjny dla prawników
tylko na reguły prawne, lecz również na standardy (princi-
ples oraz policies), twierdząc jednak równoczeS
nie, że istnieje
jedno i tylko jedno właS
ciwe rozstrzygnięcie przypadku trud-
nego, a sędzia powinien to właS
ciwe rozstrzygnięcie (right
answer) znalex
ć. Z takim poglądem trudno jest mi się zgo-
dzić. Przekonanie, że w przypadkach trudnych istnieje tylko
jedno dobrze uzasadnione rozstrzygnięcie, nie jest oparte na
żadnym poważniejszym argumencie. Jest wręcz przeciwnie,
co w dostatecznym stopniu dokumentuje m.in. historia sądow-
nictwa.
Powstanie niejasnoS
ci powinno  uzasadniać zawiązanie
się sporu . Musi istnieć S
cisły związek pomiędzy rzeczywistą
niejasnoS
cią a koniecznoS
cią jej usunięcia w drodze argumen-
tacyjnego dyskursu. W moim przekonaniu możemy mieć do
czynienia z trudnymi interpretacyjnie przypadkami, które je-
steS
my w stanie rozstrzygnąć bez potrzeby uciekania się do
argumentacyjnego sporu. Istnieje niejasnoS
ć, zgadzamy się,
że mamy interpretacyjny problem, proponujemy akceptowalne
dla wszystkich rozwiązania, dokonujemy wreszcie wyboru.
Element sporu nie pojawia się, w konsekwencji dyskurs ar-
gumentacyjny nie zostaje wszczęty, a my ograniczamy się
w zasadzie tylko do dyskursu teoretycznego (ustalamy stan
faktyczny, odnoszące się do niego zasady, reguły czy normy,
uzgadniamy kryteria wyboru zadowalającego nas rozstrzygnię-
cia). OczywiS
cie granica oddzielająca  zwykłą interpreta-
cyjną niejasnoS
ć od sporu, który będzie wymagał podjęcia dys-
kursu argumentacyjnego jest często doS
ć nieostra. W przypad-
kach trudnych spór ten będzie najczęS
ciej nie do uniknięcia,
co zresztą nie może specjalnie dziwić, bo dla takich przypad-
ków jest właS
nie przewidziany praktyczny dyskurs argumen-
tacyjny.
Dyskurs argumentacyjny może być dyskursem mówio-
nym lub pisanym. Zwracam na to po raz kolejny uwagę dla-
38
Katalog A: Reguły ogólne
tego, że w większoS
ci znanych mi opracowań jest on trakto-
wany jako wyłącznie dyskurs mówiony (chodzi nie tylko o uję-
cia dotyczące retoryki). Takie uprzywilejowanie wyłącznie
jednej z form dyskursu nie daje się w przekonujący sposób
uzasadnić (zwracałem wczeS
niej uwagę, że współczesny dys-
kurs prawniczy jest bardziej dyskursem pisanym niż mówio-
nym). Dochodzi do tego jeszcze kwestia mono dyskursu. Czy
sytuacja sporu wymaga zawsze istnienia drugiej strony? Je-
stem przekonany, że nie. W przypadkach trudnych możemy
podjąć dyskurs argumentacyjny również sami ze sobą  czy-
nimy to w istocie bardzo często, zwłaszcza gdy podejmuje-
my ważne życiowo wybory lub przygotowujemy skompliko-
wane opinie prawne.
2. Argumentacja powinna być prowadzona
z przekonaniem o jej słusznoS
ci
Najistotniejsze znaczenie w odniesieniu do tej reguły ma
następujące pytanie, a mianowicie: czego dotyczy to  prze-
konanie o słusznoS
ci  samego procesu argumentacyjnego
czy jego oczekiwanego rezultatu?
Odpowiedx
na to pytanie wydaje się być doS
ć oczywista.
Chodzić będzie przede wszystkim o procedurę argumentacyj-
ną, dopiero póx
niej o rezultat. JeS
li dyskurs argumentacyjny
zostanie przeprowadzony zgodnie z formalnymi regułami
i przyjętą na początku procedurą, to wówczas rezultat musi
być w sensie aksjologicznym  jako słuszny (sprawiedliwy) 
akceptowalny. Wystarcza więc nasze przekonanie o słuszno-
S
ci reguł argumentacyjnych. W przeciwnym razie dopasowy-
walibyS
my dyskurs do założonego (oczekiwanego) rezultatu,
chcąc go osiągnąć za wszelką cenę, również za pomocą nie-
racjonalnych i niesprawiedliwych metod. Jedynym kryterium
39
Kodeks argumentacyjny dla prawników
oceny przeprowadzonej argumentacji stawałaby się wówczas
skutecznoS
ć. Racjonalny (praktyczny) dyskurs argumentacyj-
ny zostałby zastąpiony jakimS
 dyskursem typu erystyczne-
go. Cel (zwycięstwo w sporze) niestety w tym wypadku nie
może uS
więcać S
rodków. W dyskursie argumentacyjnym jest
dokładnie na odwrót  to rodzaj użytych S
rodków uS
więca cel,
którym jest właS
ciwe (słuszne), a nie jednostronnie pożądane
rozstrzygnięcie.
Skąd czerpiemy przekonanie o słusznoS
ci reguł argu-
mentacyjnych? Uzasadniając to przekonanie możemy odwo-
łać się albo do rozumu praktycznego, albo do zdrowego roz-
sądku. Rezultat w obydwu przypadkach będzie taki sam. JeS
li
ktoS
nie chce w regułach tych widzieć nakazów rozumu prak-
tycznego, to pozostaje zwykły rozsądek, racjonalna intuicja.
U x
ródeł słusznoS
ci leży w końcu oczywistoS
ć, a ta uprawnia
do stwierdzenia, że reguły te są powszechnie ważne. Odrzu-
cając je, odrzucamy możliwoS
ć jakiegokolwiek porozumienia
się. Reguły te ustalają formalne warunki dla przeprowadze-
nia dyskursu, a następnie umożliwiają ustalenie szczegółowych
procedur argumentacyjnych. Z ostatniego zdania wynikało-
by, że chcę zaznaczyć różnicę pomiędzy rozumieniem reguł
w sensie formalnym i proceduralnym. Generalnie rzecz bio-
rąc nie. W przypadku reguł prezentowanych w katalogach
A i B zasadnie możemy stwierdzić, że mają one zarówno for-
malny, jak i proceduralny sens. Od kontekstu zastosowania
zależeć ostatecznie będzie, czy dana reguła będzie miała tyl-
ko formalne czy również formalno proceduralne znaczenie.
Natomiast to, czy na podstawie tych formalnych reguł będzie-
my chcieli okreS
lić bardziej szczegółowe reguły procedu-
ralne czy też nie, będzie zależeć już od potrzeb konkretnego
dyskursu argumentacyjnego.
40
Katalog A: Reguły ogólne
3. Argumentacja powinna być prowadzona
z poszanowaniem zasady prawdomównoS
ci
W dyskursie nie można kłamać, czyli mówić nieprawdę
lub przemilczać prawdę. Nie można też powoływać się na żad-
ne dodatkowe okolicznoS
ci, szczególnoS
ć sytuacji któregoS

z uczestników dyskursu, kontekst moralny itp. Mówiąc inaczej
nie wolno kłamać (przemilczać prawdy) nawet w  słusznej
sprawie. Taka sprawa nie może być zresztą w sensie formal-
nym  słuszna , bowiem narusza właS
nie jedną z tych reguł, które
definiują pojęcie słusznoS
ci w dyskursie argumentacyjnym.
Kłamstwa nie można również legitymować żadnym rodzajem
presji czy przymusu, bowiem (zgodnie z regułą 6) dyskurs argu-
mentacyjny odbywać się powinien z poszanowaniem zasad
wolnoS
ci i równoS
ci. Przystąpienie do niego jest dobrowol-
ne, a pozycja każdego z uczestników musi być  przynajmniej
w sensie formalnym  taka sama.  Prawo do kłamstwa pro-
wadziłoby nieuchronnie do zachwiania tej równowagi
Mimo przekonania, że zasada prawdomównoS
ci winna
być realizowana w dyskursie argumentacyjnym bez żadnych
ograniczeń, nie mogę w tym miejscu zapominać o bardzo spe-
cyficznej sytuacji z jaką mamy do czynienia w związku z tą
zasadą, właS
nie w odniesieniu do dyskursu prawniczego. Przy-
kładów na ograniczenie zasady prawdomównoS
ci dostarczają
nam w szczególnoS
ci przepisy dotyczące postępowania w spra-
wach karnych, które w zasadzie formalnie sankcjonują  prawo
do przemilczenia :  oskarżony nie ma obowiązku dostarczania
dowodów na swoją niekorzyS
ć ,  oskarżony może... bez poda-
nia powodów, odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania
lub odmówić składania wyjaS
nień... ,  ...osoba najbliższa dla
oskarżonego może odmówić zeznań... ,  ...obrońca może przed-
siębrać czynnoS
ci procesowe jedynie na korzyS
ć oskarżone-
43
Kodeks argumentacyjny dla prawników
go... (cytaty pochodzą z polskiego Kodeksu postępowania
karnego z 1997 r.  art.: 74, 175, 182 i 86). Mamy więc do czy-
nienia z pewnym ograniczeniem ogólnej reguły, nakazującej
prawdomównoS
ć, poprzez regułę szczegółową, mówiącą o ko-
niecznoS
ci prowadzenia dyskursu prawniczego w bezpoS
red-
nim związku z obowiązującym prawem (reguła 10).
4. Argumentacja powinna uwzględniać
ustalenia faktyczne
W praktycznym dyskursie argumentacyjnym chodzi o ra-
cjonalnoS
ć i słusznoS
ć, a nie o prawdę. Kryterium prawdy nie
daje się, w sposób nie budzący wątpliwoS
ci, efektywnie za-
stosować jako kryterium oceny wartoS
ci  rozumowań nor-
matywnych. Niekończący się spór pomiędzy zwolennikami
rozwiązań kognitywistycznych i nonkognitywistycznych w wy-
starczającym stopniu potwierdza sformułowaną w poprzed-
nim zdaniu tezę. Z okolicznoS
ci, że metody, które umożliwiają
rozstrzygnięcia w kategoriach prawdy i fałszu, nie znajdują
bezpoS
redniego zastosowania w normatywnym obszarze ba-
dawczym, bynajmniej nie wynika, że możemy lekceważyć
jakiekolwiek ustalenia faktyczne pozostające w związku z pro-
wadzonym dyskursem argumentacyjnym. Ta kwestia rodzi
zresztą najwięcej bodaj wątpliwoS
ci. Chodzi mianowicie o usta-
lenie, w jakim związku pozostają do siebie dwa niezależne
względem siebie dyskursy, a mianowicie dyskurs teoretycz-
ny i dyskurs praktyczny. Dyskurs teoretyczny, w obrębie któ-
rego dokonujemy intersubiektywnie sprawdzalnych rozstrzyg-
nięć jest w moim przekonaniu punktem wyjS
cia całego procesu
poznawczego związanego z szeroko rozumianą interpretacją
prawniczą. Przecież zawsze proces interpretacji rozpoczyna-
my od ustalenia stanu faktycznego. Posługujemy się wówczas
44
Katalog A: Reguły ogólne
w pełni obiektywnymi metodami (logicznymi lub empirycz-
nymi). Następnie, jest to oczywiste zwłaszcza przy interpreta-
cji prawniczej, ustalamy obowiązujące w danym przypadku
prawo. Dokonywane tutaj ustalenia mają również charakter
faktyczny. Wex
my np. takie zdanie:  najniższa stawka podat-
ku dochodowego od osób fizycznych w Polsce w 2002 r.
wynosi 19% . Nie rozpoczynamy przecież w tym przypadku
dyskursu argumentacyjnego, tylko sprawdzamy w ustawie
i stwierdzamy, że twierdzenie to jest po prostu prawdziwe.
JeS
li na tym etapie interpretacji jesteS
my w stanie uzgodnić
rozstrzygnięcie, wówczas praktyczny dyskurs argumentacyj-
ny w ogóle się nie zawiązuje. Po pierwsze, dlatego że nie ma
niejasnoS
ci, po drugie, dlatego że o faktach się nie dyskutuje
 fakty się ustala i sprawdza. Praktyczny dyskurs argumenta-
cyjny jest otwarty. Tę  otwartoS
ć można rozumieć co najmniej
na dwa sposoby. Albo jako dostępnoS
ć do dyskursu dla wszyst-
kich zainteresowanych, albo jako otwartoS
ć dyskursu prak-
tycznego właS
nie na dyskurs teoretyczny. Oznacza to, że rów-
nież w trakcie toczącego się dyskursu praktycznego możemy
go zawsze przerwać lub zawiesić, odwołując się do dyskursu
teoretycznego. Możemy, a nawet musimy, to uczynić zawsze
gdy pojawia się koniecznoS
ć dokonania uzgodnień natury fak-
tycznej (przy pomocy metod empirycznych lub analitycznych).
Alexy mówił w tym przypadku o tzw. regułach przejS
cia (�ber-
gangsregeln), pozwalających na wykorzystanie innych dys-
kursów (w jego przypadku: empirycznego, językowo anali-
tycznego oraz teoretycznego) w przypadku gdy dyskurs
praktyczny nie może poradzić sobie z okreS
lonymi proble-
mami. Obydwa więc dyskursy istnieją obok siebie, a niekie-
dy przeplatają się. Praktyczny dyskurs argumentacyjny staje
się nieodzowny, gdy wyczerpują się możliwoS
ci dyskursu teo-
retycznego, dyskurs teoretyczny staje się niezbędny, gdy
musimy dokonać jednoznacznych ustaleń faktycznych.
45
Kodeks argumentacyjny dla prawników
Przyjęcie reguły nakazującej uwzględniać ustalenia fak-
tyczne ma jeszcze jedną konsekwencję. Jest nią zasada mówią-
ca o tym, że uczestnicy dyskursu muszą posiadać niezbędne
minimum kompetencji oraz być w dostatecznym stopniu poin-
formowani o przedmiocie sporu. Zasada ta w jakiejS
mierze
ogranicza wolny i równy dostęp wszystkich zainteresowanych
do dyskursu argumentacyjnego, o którym mowa w regule 6,
jednak trudno z takim ograniczeniem się nie zgodzić. Nieogra-
niczony dostęp grozi anarchizacją dyskursu wskutek niekom-
petencji jego uczestników. Wiele przykładów obrazujących taką
sytuację dostarcza nam w szczególnoS
ci dyskurs polityczny.
Trochę w myS
l zasady, że na polityce znają się wszyscy więc
nie ma okreS
lonych minimalnych warunków kompetencyjnych.
Znacznie lepiej już jest z dyskursem prawniczym, przede wszyst-
kim dlatego, że jego uczestnikami są najczęS
ciej osoby posia-
dające przynajmniej formalne potwierdzenie swojej kompetencji
(ukończone studia prawnicze, uprawnienia do wykonywania
okreS
lonego zawodu). Omawiana tutaj zasada oznacza również,
że nie możemy w dyskursie powoływać się na własną niewie-
dzę  okolicznoS
ć taka nie może być w ogóle wzięta pod uwa-
gę. Znana zasada (topika) prawnicza wyraża to wprost:  nie
można zasłaniać się nieznajomoS
cią prawa (ignorantia iuris
nocet). Co nie zmienia faktu, że skrywanie się za  zasłoną nie-
wiedzy stało się ulubionym zajęciem wszystkich miłoS
ników
erystyczno retorycznych form prowadzenia sporów.
5. Argumentacja powinna uwzględniać
powszechnie akceptowane praktyki i zasady
Perelman chcąc wzmocnić proponowane przez siebie
kryterium racjonalnoS
ci i obiektywnoS
ci argumentacji, której
jest pozyskanie akceptacji uniwersalnego audytorium, odwo-
46
Katalog A: Reguły ogólne
łuje się do tzw. zasady bezwładnoS
ci lub inercji (Prinzip der
Tr�gheit). Zasada ta głosi, że  pewne raz już przyjęte przeko-
nanie, nie powinno być bez wystarczających powodów odrzu-
cone . Ważna jest tu zwłaszcza okolicznoS
ć, że powołanie się
na istniejącą już praktykę nie wymaga żadnego specjalnego
usprawiedliwienia, wymaga go dopiero sytuacja, w której prak-
tykę taką chcemy zmienić. Zmiana praktyki, ustanowienie pre-
cedensu, wymaga po prostu szczegółowego uzasadnienia, co
prawników nie powinno dziwić. Zasada bezwładnoS
ci jest zda-
niem Perelmana  fundamentem stabilnoS
ci naszego ducho-
wego i społecznego życia , zdaniem zaS
niektórych krytyków
przejawem myS
lenia konserwatywnego. Z takim zarzutem oczy-
wiS
cie się nie zgadzam. Zasada bezwładnoS
ci będąc w pełni
racjonalną domaga się tylko uwzględnienia w dyskursie argu-
mentacyjnym powszechnie akceptowanych (w domyS
le rów-
nież racjonalnych) praktyk i zasad. Jej przestrzeganie ograni-
cza nadmierny relatywizm argumentacyjny, czyniąc praktyczny
dyskurs argumentacyjny bezpieczniejszym i pewniejszym.
Praktyki i zasady muszą być oczywiS
cie powszechnie
akceptowane. To ważny warunek obowiązywania  zasady bez-
władnoS
ci . Często niektórzy uczestnicy dyskursu argumen-
tacyjnego powołują się na praktyki i zasady, które nie są po-
wszechnie znane. JeS
li przekonanie odwołujące się do takiej
praktyki lub zasady nie zostanie zaakceptowane przez wszyst-
kich, musi  w myS
l zasady wyrażonej w regule 6.8.  jako
jednostronnie korzystne zostać odrzucone.
6. Argumentacja powinna być prowadzona
z poszanowaniem zasad wolnoS
ci i równoS
ci
Dyskurs argumentacyjny powinien się toczyć w zgodzie
z formalnie rozumianymi zasadami wolnoS
ci i równoS
ci. Ozna-
47
Kodeks argumentacyjny dla prawników
cza to, że w trakcie dyskursu musimy postępować zgodnie
z co najmniej oS
mioma następującymi regułami:
6.1. Dyskurs argumentacyjny powinien być dostęp-
ny dla każdego, kto posiada  minimum kompetencji ,
dostateczną wiedzę o przedmiocie dyskursu, a w pew-
nych przypadkach, również  uzasadniony interes .
O dwóch pierwszych przesłankach uczestnictwa w dyskursie
mówiłem przy okazji omawiania reguły 4, gdy zaS
chodzi
o  uzasadniony interes , to ten warunek pojawia się przy pew-
nych tylko dyskursach, np. prawniczym, gdzie warunkiem
uczestnictwa może być wykazanie się  uzasadnionym intere-
sem prawnym .
6.2. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego powinien posiadać te same przywileje i podlegać
tym samym ograniczeniom. UciążliwoS
ć taka sama dla
wszystkich nie ogranicza ani zasad wolnoS
ci i równoS
ci, ani
zasady sprawiedliwoS
ci  w każdym razie w sytuacji, gdy
kategorie te rozumiemy w formalny i proceduralny sposób.
Dlatego nie można tak naprawdę mówić o ograniczeniach
zasady wolnoS
ci przez wymóg  minimum kompetencji czy
znajomoS
ci argumentacyjnego przypadku, bo jest to warunek,
który muszą spełnić wszyscy uczestnicy dyskursu.
6.3. Dodatkowe przywileje lub ograniczenia mogą
zostać wprowadzone tylko za zgodą wszystkich uczestni-
ków dyskursu argumentacyjnego i tylko pod warunkiem,
że będą one dotyczyć wszystkich w takim samym stopniu.
6.4. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyjne-
go powinien mieć takie same możliwoS
ci udziału w nim,
w szczególnoS
ci w zakresie jego otwarcia, zgłaszania tez
i przedstawiania poglądów, udzielania odpowiedzi, pro-
ponowania jego zawieszenia lub zakończenia.
6.5. Żaden z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego nie może podlegać presji, czy jakimkolwiek innym
48
Katalog A: Reguły ogólne
ograniczeniom, w związku z prowadzonym dyskursem.
Chyba że ograniczenia te dotyczą wszystkich w jednakowym
stopniu  zgodnie z regułami 6.1 i 6.2.
6.6. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyjne-
go powinien na żądanie innego uzasadnić zgłoszoną
w dyskursie tezę lub udzielić odpowiedzi na zadane pytanie.
6.7. JeS
li ktoS
chce potraktować jednego z uczest-
ników dyskursu argumentacyjnego inaczej niż pozosta-
łych, jest zobowiązany to uzasadnić.
6.8. W przypadku gdy dokonane ustalenie lub roz-
strzygnięcie zadowala tylko jednego z uczestników dys-
kursu argumentacyjnego wszyscy muszą na takie usta-
lenie lub rozstrzygnięcie wyrazić zgodę.
TreS
ć reguł 6.4. 6.8. nawiązuje do zasad sformułowa-
nych przez Habermasa i Alexy ego.
7. Argumentacja powinna zmierzać
bezpoS
rednio do celu
Zasada bezpoS
rednioS
ci oznacza, że dyskurs powinien
zawierać tylko takie wypowiedzi, które wprost wiążą się z ar-
gumentacyjnym przypadkiem i których celem jest rozstrzygnię-
cie prowadzonego sporu. W częS
ci pierwszej zwracałem już
uwagę, że celem dyskursu argumentacyjnego jest znalezienie
właS
ciwego (słusznego) rozstrzygnięcia. Celem tym nie jest
więc wygranie za wszelką cenę, lecz znalezienie sprawiedli-
wego rozwiązania. Kryterium efektywnoS
ci staje się wobec
tego wtórne. Reguła ta ustanawia równoczeS
nie swoistą  za-
sadę ekonomiki argumentacyjnej . Wszelkie metody erystyczne
oraz retoryczne, przedłużające w nieuzasadniony sposób spór,
powinny zostać z dyskursu argumentacyjnego wyeliminowa-
ne. Metody te zresztą bardzo często mają na celu właS
nie S
wia-
49
Kodeks argumentacyjny dla prawników
dome przedłużenie dyskursu (długie wstępy, wiele niczemu
nie służących dygresji, pytań, cząstkowych podsumowań, two-
rzenie pozornych komplikacji, uporczywe kwestionowanie
w oczywisty sposób słusznych tez przeciwnika, wywoływa-
nie chaosu i dezorientacji itp.). Taka ekspansja ma służyć zwy-
cięstwu poprzez zmęczenie   zagadanie przeciwnika. W dys-
kursie argumentacyjnym nie szukamy w niekończącym się
gadulstwie zwycięstwa, lecz właS
ciwego (słusznego) rozstrzyg-
nięcia. Oznacza to zarówno zwycięstwo, jak i przegraną. Może
jednak zdarzyć się tak, że dyskurs przerwiemy, kończąc spór
np. ugodą, która nie będzie przesądzać o tym, kto ma rację
i dlaczego. No i wreszcie nie jest wykluczony przypadek  za-
wieszenia dyskursu . W grę mogą wchodzić dwie sytuacje.
Zawieszenie dyskursu na pewien czas (potrzeba zbadania sta-
nu faktycznego, a w dyskursie prawniczym również stanu
prawnego), po upływie którego powracamy do sporu, lub za-
wieszenie bezterminowe ze względu na niemożliwoS
ć znale-
zienia właS
ciwego rozstrzygnięcia (chociażby z uwagi na me-
rytoryczną trudnoS
ć argumentacyjnego przypadku).
Z zasadą bezpoS
rednioS
ci można zasadnie powiązać co
najmniej szeS
ć następujących reguł argumentacyjnych:
7.1. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego może sformułować okreS
loną tezę, tylko pod wa-
runkiem, że jest ona zgodna z regułami z katalogów A i B
i pozostaje w bezpoS
rednim związku z przedmiotem
dyskursu.
7.2. Żaden z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego nie może zgłaszać tezy sprzecznej z już przyjęty-
mi, chyba że tezę taką uzasadni lub na jej wprowadze-
nie do dyskursu uzyska zgodę wszystkich.
7.3. Żaden z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego nie może sam sobie przeczyć.
50
Katalog A: Reguły ogólne
7.4. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego powinien ograniczyć się do takich tez, reguł czy
argumentów, co do których jest przekonany, że przy-
czyniają się bezpoS
rednio do rozstrzygnięcia argumen-
tacyjnego przypadku.
7.5. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego, który wprowadził tezę nie pozostającą w bezpo-
S
rednim związku z przedmiotem dyskursu powinien
uzasadnić powody, dla których to uczynił.
7.6. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego, który atakuje tezę nie będącą bezpoS
rednim przed-
miotem dyskursu powinien uzasadnić powody, dla któ-
rych to uczynił.
Trzy pierwsze reguły dotyczą kwestii niesprzecznoS
ci, na-
tomiast trzy kolejne kwestii spójnoS
ci dyskursu argumentacyj-
nego. W przypadku reguł 7.2. 7.6. może pojawić się  podob-
ne jak w związku z regułą 5 (zakładającą m.in., że uczestnicy
dyskursu argumentacyjnego muszą posiadać  minimum kom-
petencji )  pytanie, czy nie dochodzi tutaj do ograniczenia
zasady wolnoS
ci argumentacyjnej (reguła 6). Chociaż w sensie
faktycznym o ograniczeniu takim istotnie możemy mówić, to
jednak z formalnego i proceduralnego punktu widzenia o żad-
nym naruszeniu czy ograniczeniu zasady sprawiedliwoS
ci nie
może być mowy, bowiem uciążliwoS
ci, o których mowa w tych
regułach, dotyczą w takim samym stopniu wszystkich uczest-
ników dyskursu.
8. Argumentacja powinna respektować
podstawowe zasady komunikacji językowej
Dyskurs argumentacyjny musi być intersubiektywnie ko-
munikowalny. Aby mógł taki być musi spełniać szereg wa-
51
Kodeks argumentacyjny dla prawników
runków, które okreS
lają wymienione kolejno reguły, pozosta-
jące zresztą w jak najS
ciS
lejszym związku z regułami 7.1. 7.6.
8.1. Dyskurs argumentacyjny powinien być jawny.
 JawnoS
ć jest oczywistą przesłanką intersubiektywnej komu-
nikowalnoS
ci. Zasada ta wiąże się ponadto z regułą 6.1. mó-
wiącą o dostępnoS
ci do dyskursu argumentacyjnego. W pew-
nych dyskursach  jawnoS
ć nie powinna być w żadnej mierze
ograniczana (np. w dyskursie etycznym), w innych może być
w uprawniony sposób ograniczana (np. w dyskursie politycz-
nym, gdy chodzi o sprawy objęte np. tajemnicą państwową
czy służbową, w dyskursie prawniczym, gdy chodzi również
o tajemnicę służbową, możliwoS
ć uchylenia postanowieniem
sądu jawnoS
ci rozprawy publicznej, jak również ogranicze-
nie jawnoS
ci tylko do kręgu osób zainteresowanych  posiada-
jących uzasadniony interes prawny). MożliwoS
ć wprowadza-
nia jakichkolwiek dodatkowych ograniczeń zasady jawnoS
ci
powinna być S
ciS
le reglamentowana i zawsze uzyskiwać ak-
ceptację wszystkich uczestników dyskursu.
8.2. Dyskurs argumentacyjny powinien być prowa-
dzony przy użyciu możliwie prostych S
rodków języko-
wych. Zasada prostoty zawiera postulat korzystania w jak
największym stopniu z języka potocznego oraz reguł (seman-
tycznych, syntaktycznych i pragmatycznych), które są z tym
językiem  zasadami jego używania i interpretowania  zwią-
zane. Język potoczny jest powszechnie znany, im dalej od-
chodzimy w stronę języków wyspecjalizowanych tym więk-
sze staje się ryzyko popełnienia nadużyć, związanych głównie
z brakiem jednoznacznych definicji pojęć, które w języku po-
tocznym w ogóle nie występują lub mają w tym języku inne
znaczenie. Dlatego uprawnienie do wprowadzenia elemen-
tów języka innego niż potoczny musi pozostawać pod S
cisłą
kontrolą wszystkich uczestników dyskursu, co wyraża zresz-
tą kolejna reguła.
52
Katalog A: Reguły ogólne
8.3. Posłużenie się w dyskursie argumentacyjnym
pojęciem, któremu nadawane jest inne niż przyjęte w ję-
zyku potocznym znaczenie, jest możliwe tylko w przy-
padku jego zdefiniowania i przyjęcia tej definicji przez
wszystkich uczestników dyskursu. Sformułowaną powy-
żej zasadę jednoznacznoS
ci dyskursu argumentacyjnego roz-
wijają trzy następne reguły.
8.4. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego, który posłużył się pewnym predykatem dla ozna-
czenia jakiegoS
przedmiotu, powinien stosować ten sam
predykat do każdego innego podobnego  pod względem
cech istotnych  przedmiotu.
8.5. Każdy z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego powinien posługiwać się tym samym wyrażeniem,
w takim samym znaczeniu. Reguły 8.4. i 8.5. sformułował
Alexy w pracy Theorie der juristischen Argumentation. Die
Theorie des rationalen Diskurses als Theorie der juristischen
Argumentation.
8.6. Dyskurs argumentacyjny powinien w możli-
wie szerokim zakresie korzystać z metod analizy języ-
kowej. Reguła ta nakłada na uczestników dyskursu obowią-
zek korzystania z metod analitycznych, które w przypadku
powstania niejasnoS
ci gwarantują możliwoS
ć dokonania usta-
leń o wysokim stopniu jednoznacznoS
ci. Otwiera ona również
drogę do przejS
cia, w dowolnym momencie trwania praktycz-
nego dyskursu, do teoretycznego dyskursu, celem dokona-
nia koniecznych ustaleń.
8.7. Przebieg i rezultaty dyskursu argumentacyjne-
go powinny dawać się uogólnić. Zasada uogólniania (rów-
nież generalizowania i uniwersalizacji) odgrywa w różnych
teoriach dyskursu ogromną rolę (Perelman, Schwemmer, Ha-
bermas, Alexy). W niej zawarta jest istota  intersubiektywnej
komunikowalnoS
ci   dyskursywnoS
ci  praktycznego dys-
55
Kodeks argumentacyjny dla prawników
kursu. Gdyby argumentacji nie dało się uogólnić, praktyczny
dyskurs argumentacyjny nie spełniłby warunków otwartoS
ci
i jawnoS
ci. Byłby tylko  szyfrem dla  wybranych  dla tych
wszystkich, którzy mają swój  własny język . Może np. stać
się takim językiem język polityki, gdy stanie się zbyt ideolo-
giczny, przekształcając się albo w język wiary dla wybranych,
albo w nowomowę; może nim się stać język moralnoS
ci, gdy
zamiast otwartego dialogu zamykamy się na kontrargumenty,
w myS
l zasady kto nie podziela naszych poglądów, to zna-
czy, że nie ma ich wcale; może nim być wreszcie język pra-
wa, gdy próbujemy schować się tym razem za  zasłonę wie-
dzy (omawiając regułę 4, mówiłem o  zasłonie niewiedzy ),
czyniąc nasz język całkowicie niezrozumiałym (hermetycz-
nym), w końcu nawet dla samych jego użytkowników.
56
Katalog A: Reguły ogólne
KATALOG B: REGUŁY PRAWNICZE
9. Argumentacja prawnicza powinna
uwzględniać reguły z katalogu A
W częS
ci pierwszej pkt 2.2. stwierdziłem, że dyskurs ar-
gumentacyjny może zostać uznany za racjonalny i słuszny wte-
dy i tylko wtedy, gdy równoczeS
nie spełnia wszystkie reguły
wymienione w katalogu A. Dotyczy to oczywiS
cie każdego
praktycznego dyskursu, a więc również prawniczego. Regu-
ły te spełniają analogiczną rolę jak aksjomaty w systemach sfor-
malizowanych, będąc  miejscami wspólnymi  punktem wyj-
S
cia  każdego możliwego do przeprowadzenia dyskursu.
Omawiana tutaj reguła konstytuuje zasadę pierwszeństwa re-
guł ogólnych. Argumentacja prawnicza nie może pozostawać
w sprzecznoS
ci (niezgodnoS
ci) z ogólnymi regułami dyskur-
su argumentacyjnego. RównoczeS
nie reguły te gwarantują uni-
wersalnoS
ć (powszechną ważnoS
ć  intersubiektywną komu-
nikowalnoS
ć) dyskursu prawniczego.
Dwie jednak kwestie mogą budzić pewne wątpliwoS
ci.
Pierwsza wiąże się z ewentualnym pytaniem o istnienie hierar-
chii w systemie reguł ogólnych. W praktyce argumentacyjnej
może pojawić się bowiem problem kolejnoS
ci zastosowania re-
guł z katalogu A. Zdecydowanie nie chcę zakładać, że istnieje
hierarchiczne uporządkowanie i że jedne reguły są ważniejsze,
a inne mniej ważne. Konkretny dyskurs argumentacyjny jest nie-
ustannie poddawany procedurze  testowania z punktu widze-
57
Kodeks argumentacyjny dla prawników
nia reguł ogólnych. O kolejnoS
ci powołania będzie bezpoS
red-
nio decydować sama sytuacja argumentacyjna, moment, w któ-
rym jesteS
my, a nie zróżnicowana ważnoS
ć reguł ogólnych.
Zresztą uzasadnienie takiej hierarchii grozi aksjologicznym re-
gresem, pomieszaniem kryteriów formalnych i proceduralnych
z kryteriami materialnymi. Żadna z reguł nie może ograniczać,
ani tym bardziej wyłączać, innej reguły ogólnej, wszystkie bo-
wiem są tak samo ważne i niespełnienie którejkolwiek z nich
jest równoznaczne z odrzuceniem dyskursu argumentacyjne-
go  uznaniem go za nieważny. Każde inne rozstrzygnięcie pro-
wadzi moim zdaniem do podważenia proponowanej w nie-
niejszym Kodeksie koncepcji dyskursu argumentacyjnego.
Druga kwestia jest natomiast bardziej złożona. Chodzi
mianowicie o granicę możliwych modyfikacji (ograniczeń) re-
guł ogólnych w dyskursie prawniczym. Reguły prawnicze mogą
pełnić w stosunku do ogólnych trojaką funkcję: uzupełniającą,
adoptującą oraz właS
nie modyfikującą. Z pierwszymi dwiema
nie ma z grubsza rzecz biorąc poważniejszych problemów.
W przypadku każdego konkretnego dyskursu nie tylko może-
my, ale wręcz musimy uzupełnić i rozwinąć reguły ogólne.
Musimy też okreS
lić jakąS
procedurę ich zastosowania. Reguły
ogólne ustalają tylko warunki formalne, jakim powinien od-
powiadać każdy możliwy do przeprowadzenia praktyczny dys-
kurs argumentacyjny. TreS
cią zostają one wypełnione już w trak-
cie samego procesu argumentacyjnego. Formułowane w trakcie
dyskursu szczegółowe reguły, argumenty, zasady i twierdzenia
mogą być, z punktu widzenia ich treS
ci, dowolne, jeS
li tylko
nie są one sprzeczne z ogólnymi regułami i bezpoS
rednio słu-
żą rozstrzygnięciu argumentacyjnego przypadku. Inaczej rzecz
już się ma z dopuszczalnoS
cią modyfikacji (ograniczeń) reguł
ogólnych. Modyfikacja to nie uzupełnienie (rozwinięcie), ale
jakiS
rodzaj zmiany, która dotyczy powszechnie ważnych re-
guł. W tej mierze dyskurs prawniczy jest istotnie swoisty  jest
58
Katalog B: Reguły prawnicze
jedynym rodzajem dyskursu, w którym dopuszczalne są pew-
ne modyfikacje (ograniczenia) zakresu zastosowania reguł ogól-
nych. Dzieje się tak ze względu na regułę 10, która nakazuje
prowadzić argumentację prawniczą w bezpoS
rednim związku
z obowiązującym prawem. Gdyby dyskurs prawniczy nie był
prowadzony w bezpoS
rednim związku z obowiązującym pra-
wem (istnieje przecież taka możliwoS
ć), wówczas stawałby się
po prostu dyskursem etycznym. Dyskurs prawniczy aby mógł
być prawomocny i efektywny musi więc posiadać dogmatycz-
ny charakter. Konieczny związek dyskursu z obowiązującym
prawem nie może podważać jednak ani zasady integralnoS
ci
dyskursu argumentacyjnego, ani zasady mówiącej o pierwszeń-
stwie reguł ogólnych. Modyfikacje, o których tu mówię, muszą
sprowadzać się do niezbędnego minimum. Ostatecznie doty-
czyć będą tylko czterech reguł ogólnych (reguły: 3, 4, 6 i 8),
i to w stosunkowo wąskim zakresie. W żadnym wypadku nie
można dokonywać rozszerzającej interpretacji uprawnień uczest-
ników dyskursu prawniczego do dokonywania zmian treS
ci
reguł ogólnych. O dopuszczalnych wyjątkach będę mówił przy
okazji omawiania reguły 10. Reguły ogólne stanowią podstawę
nie tylko  etyki dyskursu prawniczego (i oczywiS
cie każdego
innego dyskursu), lecz również powinny być brane pod uwa-
gę przy każdym poszczególnym argumencie lub rozstrzygnię-
ciu prawniczym.
10. Argumentacja prawnicza powinna być
prowadzona w bezpoS
rednim związku
z obowiązującym prawem
Dyskurs prawniczy niezależnie od swych roszczeń do
uniwersalnoS
ci musi być prowadzony w bezpoS
rednim związ-
ku z obowiązującym prawem.
59
Kodeks argumentacyjny dla prawników
10.1. Uczestnicy prawniczego dyskursu argumen-
tacyjnego powinni w możliwie szerokim zakresie korzy-
stać z argumentów dogmatycznych. Jednak:
10.2. Uczestnikom prawniczego dyskursu argu-
mentacyjnego nie wolno w trakcie trwania dyskursu po-
woływać się na przepisy obowiązującego prawa, jeS
li nie
pozostają one w bezpoS
rednim i istotnym związku z ar-
gumentacyjnym przypadkiem. Jak również:
10.3. Uczestnikom prawniczego dyskursu argu-
mentacyjnego nie wolno zasłaniać się nieznajomoS
cią
przepisów prawnych, których powołanie jest niezbęd-
ne dla rozstrzygnięcia argumentacyjnego przypadku.
Punktem wyjS
cia argumentacji prawniczej jest okreS
le-
nie obowiązującego dla spornego przypadku prawa. Wszel-
kie ustalenia wstępne, czynione najczęS
ciej jeszcze w ramach
dyskursu teoretycznego, umożliwiającego nam ustalenie sta-
nu faktycznego i prawnego, są więc ustaleniami de lege lata.
Praktyczny dyskurs prawniczy przenosi nas natomiast w sfe-
rę ustaleń de lege ferenda, czyli prawa postulowanego. W od-
niesieniu do systemu kontynentalnego (stanowionego) ozna-
czałoby to, że rezultaty obydwu dyskursów (teoretycznego
i praktycznego) powinny być zbieżne, a nawet więcej, one
w zasadzie powinny być tożsame. W systemie prawa stano-
wionego argumentacja contra legem jest niedopuszczalna.
W takiej sytuacji zasadnym staje się pytanie, czy dyskurs prak-
tyczny w ogóle jest potrzebny. Wielokrotnie podkreS
lałem, że
do praktycznego dyskursu argumentacyjnego odwołujemy się
tylko w tzw. przypadkach trudnych. W sprawach prostych wy-
starczają ustalenia dokonywane w ramach dyskursu teoretycz-
nego, a ich rozstrzygnięcia posiadają w istocie algorytmiczny
(powtarzalny) charakter. Wszystko to zmienia się w przypad-
kach trudnych. Podejmując dyskurs praktyczny, rozpoczynamy
 poszukiwanie prawa , niejako automatycznie, przenosząc się na
60
Katalog B: Reguły prawnicze
płaszczyznę ustaleń de lege ferenda, które oczywiS
cie muszą
zawsze pozostawać w  bezpoS
rednim związku (czyli muszą
być zgodne) z obowiązującym prawem, nawet wówczas, gdy
prowadzą do precedensowego rozstrzygnięcia.
Wciąż pozostaje jednak problem  obowiązującego pra-
wa . Nie jest to kwestia jednoznaczna ani w odniesieniu do
systemów prawa stanowionego, ani do systemów prawa pre-
cedensowego. Oczywiste z pozoru różnice zaczynają się za-
cierać właS
nie wówczas, gdy w grę wchodzą przypadki trud-
ne. Nie gdzie indziej jak właS
nie na terenie kontynentalnej
filozofii i teorii prawa rozwinęły się m.in. koncepcje prawno-
naturalne, realistyczne, hermeneutyczne i argumentacyjne, któ-
re zdecydowanie odchodziły od pozytywistycznej koncepcji
x
ródeł obowiązywania prawa. Co więcej, nigdy nie istniała
jedna i powszechnie akceptowana wersja pozytywizmu praw-
niczego  wystarczy porównać XIX wieczny pozytywizm kon-
tynentalny i analityczną jurysprudencję Austina, z XX wiecz-
nym pozytywizmem Kelsena i Harta. Spór o prawo obowią-
zujące toczy się nie tylko na płaszczyx
nie teoretycznej, lecz
również praktycznej. I chociaż niekiedy znajdujemy, co naj-
mniej formalne, rozstrzygnięcie tego zagadnienia wprost
w ustawie zasadniczej, tak jak ma to miejsce w Konstytucji
RP w art. 87 (mówiącym, że x
ródłami obowiązującego w Pol-
sce prawa są obok Konstytucji, również ustawy, ratyfikowa-
ne umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz w teryto-
rialnie ograniczonym zakresie akty prawa miejscowego), to
jednak problem uwzględnienia innych jeszcze x
ródeł obowią-
zującego prawa (np. precedensowych orzeczeń sądowych 
zwłaszcza zaS
orzeczeń trybunałów i  sądów wyższych ) wciąż
pozostaje otwarty.
KoniecznoS
ć pozostawania argumentacji prawniczej
w S
cisłym związku z obowiązującym prawem czyni zasadnym
pytanie o granice dopuszczalnych modyfikacji (ograniczeń)
61
Kodeks argumentacyjny dla prawników
zakresu zastosowania reguł ogólnych w dyskursie prawni-
czym. Ograniczenia te mogą wiązać się m.in. z szeS
cioma na-
stępującymi sytuacjami: 1. Różna pozycja stron w postę-
powaniu sądowym. Zwłaszcza szczególne uprzywilejowanie
sędziego, który jest niezawisły i pełni rolę arbitra w sporze,
prowadzi do ograniczenia reguły 6, mówiącej o koniecznoS
ci
poszanowania zasad wolnoS
ci i równoS
ci w dyskursie argu-
mentacyjnym. Dlatego nie zgadzam się z Perelmanem, że ar-
gumentacja sędziowska ma paradygmatyczne znaczenie dla
wszelkich rozumowań praktycznych. Moim zdaniem jest do-
kładnie na odwrót  sytuację, w jakiej znajduje się sędzia trzeba
traktować jako  wyjątek od zasady, że wszyscy uczestnicy
dyskursu posiadają takie same przywileje i podlegają takim
samym ograniczeniom. Ograniczenia takie nie występują
w przypadku negocjacji lub wówczas, gdy postępowanie są-
dowe kończy się np. ugodą. 2. Prawo odmowy odpowie-
dzi lub składania wyjaS
nień przez oskarżonego na swo-
ją niekorzyS
ć oraz prawo odmowy zeznań przez osobę
najbliższą oskarżonemu.  Prawo przemilczenia może pro-
wadzić do pewnych ograniczeń zarówno reguły 3, dotyczą-
cej prawdomównoS
ci, jak i 4, nakazującej uwzględniać w dys-
kursie argumentacyjnym ustalenia faktyczne. 3. Obowiązek
podejmowania przez adwokata czynnoS
ci procesowych
wyłącznie na korzyS
ć oskarżonego oraz brak obowiąz-
ku dostarczania dowodów na swoją niekorzyS
ć przez
oskarżonego. Znów w grę może wchodzić ograniczenie re-
guł 3 i 4. 4. Obowiązek zachowania w tajemnicy wszyst-
kich informacji uzyskanych w związku z prowadzoną
przez adwokata lub radcę prawnego sprawą. Ewentual-
ne ograniczenie reguł 3 i 4. 5. Uchylenie jawnoS
ci rozpra-
wy publicznej. W tym przypadku ograniczeniu podlega re-
guła 8.1., ustalająca dla dyskursu argumentacyjnego wymóg
intersubiektywnej komunikowalnoS
ci. 6. KoniecznoS
ć posłu-
62
Katalog B: Reguły prawnicze
giwania się w dyskursie prawniczym definicjami legal-
nymi. Znów chodziłoby o regułę 8, dokładniej zaS
o regułę 8.3.
W tym jednak przypadku, jakkolwiek dochodzi do pewnego
ograniczenia intersubiektywnej komunikowalnoS
ci dyskursu
argumentacyjnego, to jednak reguła 8.3. tak czy owak zezwala
na odmienne zdefiniowanie pewnych pojęć, uzależniając to
od zgody wszystkich uczestników dyskursu argumentacyjne-
go. W dyskursie prawniczym zamiast zgody możemy mieć po
prostu przepis obowiązującego prawa zawierający okreS
loną
definicję legalną.
Z wymienionymi powyżej sytuacjami można powiązać
dwie następujące reguły szczegółowe.
10.4. Ograniczenia zakresu zastosowania reguł
ogólnych w prawniczym dyskursie argumentacyjnym
można dokonać tylko w przypadku, gdy wynika to bez-
poS
rednio z przepisów obowiązującego prawa.
10.5. Posłużenie się w prawniczym dyskursie argu-
mentacyjnym pojęciem, któremu nadawane jest inne
niż przyjęte w języku potocznym znaczenie jest możli-
we tylko w przypadku, gdy istnieje definicja tego poję-
cia w przepisach obowiązującego prawa (tzw. definicja
legalna) lub gdy zaproponowana  nowa definicja zo-
stanie przyjęta przez wszystkich uczestników dyskursu.
11. Argumentacja prawnicza powinna
uwzględniać powszechnie akceptowane
praktyki i zasady
Zasada bezwładnoS
ci (inercji) odgrywa w dyskursie
prawniczym istotną rolę, przyczyniając się do zwiększenia stop-
nia bezpieczeństwa i pewnoS
ci procesu argumentacyjnego.
63
Kodeks argumentacyjny dla prawników
Dyskurs, który musi pozostawać w bezpoS
rednim związku
z obowiązującym prawem, powinien również respektować
praktyki i zasady, które bez istotnych i uzasadnionych powo-
dów nie powinny być odrzucane. Dyskurs argumentacyjny
zawsze odbywa się w jakimS
okreS
lonym czasie i miejscu, coS

go poprzedza, coS
po nim będzie następować. Musimy to
wszystko w dyskursie argumentacyjnym uwzględnić, by unik-
nąć zarzutu, że jest on zamknięty (ograniczony wyłącznie do
badania obowiązującego prawa). Zasada bezwładnoS
ci może
więc pełnić obok funkcji stabilizującej również pewną funk-
cję dynamizującą, bowiem zmusza nas do wyjS
cia poza S
ciS
le
dogmatyczny punkt widzenia. W  przypadkach trudnych ,
które uzasadniają rozpoczęcie dyskursu argumentacyjnego,
obowiązujące prawo jest zwykle niewystarczającą podstawą
do rozstrzygnięcia sporu. Obok perspektywy dogmatycznej
(wewnętrznej) musimy uwzględnić jeszcze dwie inne (ze-
wnętrzne) perspektywy argumentacyjne, a mianowicie tę, któ-
rą wyznaczają reguły ogólne (katalog A), oraz tę którą wy-
znacza prawnicza wersja zasady bezwładnoS
ci.
11.1. Powszechnie akceptowane praktyki i zasady
nie powinny być zmieniane lub odrzucane bez uzasad-
nienia i bez zgody wszystkich uczestników prawnicze-
go dyskursu argumentacyjnego. Odróżnienie praktyk i za-
sad jest oczywiS
cie kwestią całkowicie umowną. Ja czynię to
wyłącznie z uwagi na katalog C zawierający wykaz najważ-
niejszych argumentów i topik prawniczych, zwłaszcza że
pojęciu praktyki można nadawać rozmaite znaczenia. Może-
my pod tym pojęciem rozumieć tylko orzecznictwo lub  przy
szerszym ujęciu  zarówno orzecznictwo, jak i zwyczaje oraz
doktrynę prawniczą. W każdym jednak ze znaczeń praktyka
pełni w dyskursie prawniczym istotną funkcję. Czyni nasz
dyskurs pewniejszym (bo opartym na dodatkowych, obok
obowiązującego prawa, podstawach) i z całą pewnoS
cią cie-
64
Katalog B: Reguły prawnicze
kawszym. Wprawdzie odwołujemy się do praktyk i zasad,
które zwykle nie są  przynajmniej w prawie kontynentalnym
(stanowionym)  częS
cią obowiązującego systemu prawa, to
jednak ich faktyczna rola jest trudna do przecenienia. Dotyczy
to zwłaszcza orzecznictwa, które w praktyce argumentacyjnej
nierzadko traktowane jest na równi z obowiązującym prawem.
Nieco mniejsze znaczenie ma zwyczaj, choć i on odgrywa zna-
czącą rolę, zwłaszcza w pozasądowym obrocie prawnym.
Doktryna prawnicza dostarcza z kolei ustaleń, które mogą być
brane pod uwagę zarówno w częS
ci teoretycznej, jak i prak-
tycznej dyskursu prawniczego.
Argumentacyjny konserwatyzm wyraża się ponadto
w upodobaniu prawników do sięgania do ogólnych, w mnie-
maniu większoS
ci, uniwersalnych i powszechnie ważnych
zasad. Zasady te podzieliłem w katalogu C na dwie grupy:
w pierwszej umieS
ciłem argumenty, w drugiej natomiast to-
piki prawnicze. Argumenty dotyczą najbardziej znanych ty-
pów rozumowań prawniczych, na które bardzo często powo-
łujemy się w dyskursie prawniczym. Sformułowane na ich
podstawie tezy uzyskują zwykle akceptację uczestników dys-
kursu. Topiki prawnicze są z kolei pewnymi specyficznie praw-
niczymi zasadami, na które również, z wielkim przekonaniem
i pewnoS
cią, powołujemy się w dyskursie prawniczym. " ró-
deł akceptacji dla argumentów i topik prawniczych trzeba szu-
kać zarówno w legitymującej ich tradycji, wiele z tych zasad
zostało sformułowanych jeszcze przez jurystów rzymskich, jak
i w elementarnych prawniczych intuicjach o analitycznym
i etycznym charakterze. Nie zapominajmy, że mówimy o ta-
kich argumentach i zasadach, które są stale wykorzystywane
w praktycznym dyskursie prawniczym. Wprawdzie zasady  lo-
giki prawniczej wyrażone w argumentach nie poddają się
formalizacji, nie możemy więc rozstrzygnąć, czy otrzymany
wynik, będący rezultatem ich zastosowania, jest prawdziwy
67
Kodeks argumentacyjny dla prawników
czy też nie, lecz równoczeS
nie nikt nie będzie podważał oczy-
wistoS
ci i ważnoS
ci np. argumentu a fortiori. Jego prawomoc-
noS
ć wynika nie tylko z analitycznych względów, lecz rów-
nież z etycznych, z powszechnego przekonania, że jest on po
prostu słuszny. Trudno byłoby też podważać moralny sens
zasad wyrażanych w topikach prawniczych, które np. naka-
zują dotrzymywać umów, naprawiać wyrządzone szkody itp.
Reguły ogólne okreS
lają zasady etyki dyskursu argumentacyj-
nego, z kolei argumenty i topiki zasady logiki i etyki dyskur-
su prawniczego. Pierwsza z etyk dotyczy  miejsc wspólnych
(loci communes), druga  miejsc specjalnych (loci specifici).
Argumenty i topiki prawnicze wypełniają argumentacyjną
przestrzeń, jaka znajduje się pomiędzy regułami ogólnymi dys-
kursu argumentacyjnego a obowiązującym prawem. Tak jak
mówiłem w pkt 3.3., nie ma jasnego kryterium odróżnienia
argumentów od topik prawniczych. Uznałem więc za argu-
menty wszystkie te reguły, które okreS
lają zasady nieformal-
nie rozumianej logiki dyskursu prawniczego (czyli dotyczące
najbardziej znanych rozumowań prawniczych), za topiki na-
tomiast głównie te reguły, które odnoszą się do zasad etyki
dyskursu prawniczego.
RównoczeS
nie nie możemy jednak przeceniać znacze-
nia zasady bezwładnoS
ci w dyskursie prawniczym, bowiem:
11.2. Praktyki i zasady, które nie są powszechnie
akceptowane, nie powinny być podstawą argumentacyj-
nych rozstrzygnięć, chyba że na ich przyjęcie wyrażą
zgodę wszyscy uczestnicy prawniczego dyskursu argu-
mentacyjnego. Pomijając już okolicznoS
ć, że na praktyki
możemy powołać się tylko w przypadku, gdy nie są one
sprzeczne z ogólnymi regułami dyskursu argumentacyjnego
oraz z obowiązującym prawem, to jeszcze muszą one być po-
wszechnie akceptowane. Z tą zaS
powszechną akceptacją
bywa różnie. Orzecznictwo sądowe często nie jest jednolite,
68
Katalog B: Reguły prawnicze
na co już wczeS
niej zwracałem uwagę. Nawet powszechnie
akceptowany zwyczaj musi, w wypadku braku zgody na jego
powołanie, zostać zastąpiony przepisami obowiązującego
prawa. Natomiast formułowane w doktrynie poglądy rzadko
kiedy spełniają wymóg powszechnej akceptowalnoS
ci.
Jak już mówiłem, nieco inny jest status argumentów i to-
pik. Są one bowiem koherentne zarówno z regułami ogólny-
mi dyskursu argumentacyjnego, jak i  z samej swej istoty 
z obowiązującym prawem. W dyskursie prawniczym mogą
więc być wykorzystywane w stosunkowo szerokim zakresie.
Nie można jednak o kilku ograniczeniach zapominać. Argu-
menty i topiki najczęS
ciej nie są bezpoS
rednio wyrażone
w przepisach obowiązującego prawa, nie mogą więc być sa-
modzielną podstawą rozstrzygnięć prawniczych. Jakkolwiek
systemy prawa zwykle respektują wyrażone zwłaszcza w to-
pikach zasady, to jednak stanowią też od nich wyjątki (wspo-
minałem już wczeS
niej o zasadzie lex retro non agit). Argu-
menty choć uznawane za racjonalne i słuszne, zawsze mogą
zostać, jako podstawa pewnych rozumowań, zakwestionowa-
ne. Nie dostarczają bowiem jednoznacznych i sprawdzalnych
w kategoriach  prawdy lub fałszu rezultatów. Dochodzi do
tego jeszcze wymóg  powszechnej akceptowalnoS
ci i bezpo-
S
rednioS
ci . Na okreS
lone argumenty lub topiki możemy powo-
łać się w konkretnej sytuacji argumentacyjnej tylko wówczas,
gdy okreS
lona zasada jest istotnie powszechnie akceptowa-
na, nie zaS
 wymyS
lana przez uczestników dyskursu prawni-
czego ad hoc (do takiej sytuacji odnosi się właS
nie reguła 11.2.).
Katalog C zawiera wykaz takich, w moim przekonaniu, po-
wszechnie znanych i akceptowanych argumentów i topik.
Może więc być pomocny w ustaleniu, czy powoływana w dys-
kursie prawniczym zasada jest powszechnie akceptowana czy
też nie. No i wreszcie, powołany argument lub topika musi
dać się bezpoS
rednio zastosować (zgodnie z wymogiem sfor-
69
Kodeks argumentacyjny dla prawników
mułowanym w regule 7) do argumentacyjnego przypadku.
Nierzadko w dyskursie prawniczym mamy do czynienia z nad-
używaniem takich  powołań , mających w rzeczywistoS
ci
stworzyć pozór racjonalnoS
ci argumentacyjnych tez.
70
Katalog B: Reguły prawnicze
KATALOG C: ARGUMENTY I TOPIKI
PRAWNICZE
1. Argumenty
Kolejno omówię piętnaS
cie argumentów, po które moim
zdaniem najczęS
ciej sięgamy prowadząc dyskurs prawniczy.
Wzorem dla prezentowanego tu katalogu było, jak pisałem
już w częS
ci pierwszej, zestawienie trzynastu różnych argu-
mentów dokonane przez Tarella w artykule Sur la sp�cificit�
du raisonnement juridique, omówione następnie przez Pe-
relmana w pracy Logika prawnicza. Nowa retoryka, które roz-
szerzyłem dodając dwa nowe argumenty (a loco communi oraz
a loco speciali), zmieniając równoczeS
nie w istotnym stopniu
komentarze do każdego z tych argumentów. Zdaniem bowiem
Tarella, omawiane przez niego argumenty pozwalają na do-
konanie wykładni przepisów prawnych z uwagi na intencje,
jakie chcemy przypisać ustawodawcy. Moim zdaniem zakres
zastosowania większoS
ci spoS
ród omawianych poniżej argu-
mentów jest bardziej uniwersalny i nie ogranicza się tylko do
rekonstrukcji intencji (hipotetycznej woli) historycznego lub
aktualnego ustawodawcy. Na argumenty te możemy się po-
woływać w każdym momencie i każdej sytuacji dyskursu
prawniczego, nie zaS
tylko wówczas, gdy dokonujemy wy-
kładni przepisów obowiązującego prawa. Pamiętać należy
również, że argumenty, o których tu mowa, nie poddają się
formalizacji, a więc na ich podstawie nie możemy przepro-
71
Kodeks argumentacyjny dla prawników
wadzić rozumowania prowadzącego do wyniku, o którym
moglibyS
my powiedzieć, że jest prawdziwy lub fałszywy. Stąd
ich przydatnoS
ć właS
nie w dyskursie praktycznym, a nie teore-
tycznym, gdzie rozstrzygamy już nie o prawdzie, lecz o racjo-
nalnoS
ci i słusznoS
ci. Prezentację ograniczyłem do argumentów,
z których korzystamy w dyskursie prawniczym stosunkowo
często, a więc takich, które równoczeS
nie spełniają wymóg
powszechnej akceptowalnoS
ci. Najistotniejsze znaczenie po-
siadają z pewnoS
cią trzy, omówione jako pierwsze, argumenty:
a simili, a contrario oraz a fortiori. Należy też podkreS
lić, że
właS
ciwie wszystkie wymienione poniżej argumenty znajdują
swoje zastosowanie również w innych, niż prawniczy, dys-
kursach praktycznych. Od kontekstu ich użycia będzie osta-
tecznie zależeć, czy uznamy je za przynależne do  miejsc
wspólnych (loci communes), czyli ogólnych topik dyskursu
argumentacyjnego, czy też do  miejsc specjalnych (loci spe-
cifici), czyli szczegółowych topik prawniczych.
1. Argument a simili. Argument a simili lub argument
z analogii (per analogiam) jest jednym z najczęS
ciej stoso-
wanych w dyskursie prawniczym. U jego podstaw leży prze-
konanie, że w przypadkach podobnych (analogicznych lub
porównywalnych) sytuacji normatywnych, mamy prawo za-
stosować taką samą argumentację. Przekonanie takie można
uznać za sprawiedliwe, bowiem każdy otrzymuje lub traci tyle
samo w takich samych (w istocie podobnych lub analogicz-
nych) okolicznoS
ciach, co odpowiada formalnie (procedural-
nie) rozumianej zasadzie równoS
ci. Argument a simili może
być użyty w dyskursie prawniczym w różnych sytuacjach:
w bezpoS
rednim odniesieniu do konkretnej normy obowią-
zującego prawa, do całej ustawy (analogia legis) lub nawet
do całego porządku prawnego (analogia iuris), precedenso-
wego rozstrzygnięcia, zwyczaju czy wreszcie każdej innej
72
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
reguły lub zasady. Warunkiem powołania się na ten argument
jest stwierdzenie podobieństwa (analogii lub porównywalno-
S
ci) między przypadkiem rozstrzyganym a dowolnym innym
 wczeS
niej rozstrzygniętym. Z okolicznoS
ci, że argument a si-
mili jest w powszechnym użyciu nie wynikają tylko pozytywne
następstwa. Istnieje bowiem realna grox
ba jego nadużywania
w dyskursie prawniczym. Może to wynikać chociażby z trud-
noS
ci związanych z ustaleniem jednoznacznych kryteriów
podobieństwa w odniesieniu do  sytuacji normatywnych .
Inną jeszcze jest kwestia relacji pomiędzy pojęciami  podo-
bieństwa ,  analogii czy  porównywalnoS
ci . Tym bardziej
że pojęcia te nie w każdej sytuacji muszą być rozumiane jako
synonimy. Jest to tym istotniejsze, że do pojęć tych odwołu-
jemy się również przy okazji stosowania innych argumentów,
np. ab exemplo, a nawet a contrario. Wbrew pozorom bowiem
granica oddzielająca argument a simili i  przeciwny wzglę-
dem niego  argument a contrario nie jest ostra. Obydwa sto-
sowane są bardzo często w tych samych sytuacjach. Przykła-
dowo hipotetyczna norma prawna mówi tylko o dziedziczeniu
synów spadkodawcy, a simili argumentujemy, że dotyczy to
również córek tegoż spadkodawcy, zaS
a contrario wywodzi-
my, że chodzi wyłącznie o synów, a nie o córki, bo tylko o nich
mówi interpretowana norma. To, którym argumentem się po-
służymy, zależeć będzie od tego, interes czyjej strony repre-
zentujemy w argumentacyjnym sporze. Co więcej, obydwa
skądinąd przeciwne argumenty mogą posiadać równie silne
uzasadnienie. Dyskurs argumentacyjny jest prowadzony właS
-
nie po to, byS
my mogli dokonać racjonalnego wyboru.
2. Argument a contrario. Argumenty a contrario
i a simili stanowią bardzo często, zgodnie z tym co powie-
działem powyżej, rewers i awers tej samej sytuacji argumen-
tacyjnej. Jeden zakłada podobieństwo, drugi go odrzuca.
73
Kodeks argumentacyjny dla prawników
Obydwa odwołują się do takiego samego rozumienia za-
sady sprawiedliwoS
ci. Przy czym o ile w przypadku argu-
mentów a simili i a foriori rozszerzamy zakres reguły roz-
strzygnięcia na inne sytuacje, to w przypadku argumentu
a contrario zakres ten ograniczamy, stosując regułę rozstrzy-
gnięcia tylko do sytuacji uznanych za odmienne. Tarello
w wymienionym wyżej artykule na s. 104 pisze:  (...) argu-
ment a contrario jest to sposób rozumowania, w myS
l które-
go przyjmując twierdzenie prawne o powstaniu obowiązku
(lub o innej kwalifikacji normatywnej) po stronie jakiegoS

podmiotu (lub grupy podmiotów), należy wyłączyć, o ile brak
wyrax
nego odmiennego przepisu, prawdziwoS
ć innego twier-
dzenia prawnego o powstaniu takiego samego obowiązku (lub
o innej kwalifikacji normatywnej) po stronie całkiem innego
podmiotu (lub grupy podmiotów) (...) . Argumentem tym
posługujemy się bardzo często i to w odniesieniu do różnych
typów rozumowań praktycznych (nie tylko prawniczych). Nie
zawsze zresztą potrzebnie. JeS
li np. jakiS
przepis lub reguła
jednoznacznie okreS
la podmiot dysponujący pewnym upraw-
nieniem, przeprowadzanie rozumowań a contrario w celu
ustalenia, jakim podmiotom uprawnienie to nie przysługu-
je, jest wprawdzie dopuszczalne, lecz zbyteczne. Po prostu
nie powstaje żadna wątpliwoS
ć uzasadniająca potrzebę uży-
cia tego argumentu. Sięgamy po niego dopiero wówczas, gdy
zarówno wykładnia literalna przepisu, jak i rozumowanie a si-
mili nie pozwala na przyjęcie rozstrzygnięcia, które mogłoby
uzyskać akceptację wszystkich uczestników dyskursu praw-
niczego.
3. Argument a fortiori. W dosłownym tłumaczeniu
a fortiori znaczy  od mocniejszej strony ,  z silniejszego za-
kresu . Argument a fortiori występuje w dwóch postaciach:
argumentu a minori ad maius (wnioskowanie z węższe-
74
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
go na szerszy zakres) i a maiori ad minus (wnioskowanie
z szerszego na węższy zakres). Według Tarella (s. 105) argu-
ment ten  (...) jest sposobem rozumowania, w myS
l którego
przyjmując twierdzenie o istnieniu obowiązku (lub o innej
kwalifikacji normatywnej) po stronie jednego podmiotu (lub
grupy podmiotów), należy uznać ważnoS
ć i istnienie prawne
innej reguły, stwierdzającej taki sam obowiązek (lub inną kwa-
lifikację normatywną) po stronie innego podmiotu (lub gru-
py podmiotów), jeS
li zasługuje on (lub zasługują) z bardziej
istotnego powodu niż pierwszy podmiot na tę samą kwalifi-
kację normatywną (...) . Argument a minori ad maius jest kon-
struowany w oparciu o regułę negatywną (zakaz): jeS
li nie
wolno mniej, to nie wolno również więcej (np. jeS
li nie
wolno zadawać ran, to nie wolno również zabijać, jeS
li nie
wolno wchodzić do rezerwatu przyrody, to nie wolno tam
również zbierać kwiatów). Drugi z kolei argument a maiori
ad minus jest oparty na regule pozytywnej (dozwoleniu): jeS
li
wolno więcej, to wolno również mniej (np. jeS
li można
zabić w obronie własnej, to można również w obronie włas-
nej zadać rany, jeS
li można zasiedzieć prawo własnoS
ci, to
można również zasiedzieć inne  ograniczone  prawa rze-
czowe). Zdaniem Kalinowskiego argument a maiori ad mi-
nus może zostać uznany za twierdzenie logiki formalnej, jeS
li
tylko wszystko co jest mniej ważne będzie zawarte w tym co
uznaje się za ważniejsze (jeS
li wszystkie X mogą czynić A i każ-
de B jest A, to wszystkie X mogą czynić B). Perelman podaje
jednak przykład podważający tezę Kalinowskiego. Osoba upo-
ważniona do nabycia w sklepie monopolowym np. trzech bu-
telek może w szczególnoS
ci  rozumując S
ciS
le według argu-
mentu a maiori ad minus  nabyć jedną butelkę. Tymczasem
istniejąca w Belgii w 1919 r. ustawa zakazywała sprzedaży al-
koholu w iloS
ci mniejszej niż dwa litry. Podobne przykłady
mogą dotyczyć różnych współczesnych form handlu hurto-
75
Kodeks argumentacyjny dla prawników
wego. Tak więc pogląd, że argument a maiori ad minus jest
twierdzeniem logiki formalnej, w S
wietle podanych przykła-
dów nie daje się utrzymać. Nie zmienia to jednak oceny, że
argument a fortiori należy do najważniejszych i najbardziej
jednoznacznych w dyskursie prawniczym. Prawidłowo użyty
prowadzi w zasadzie do niepodważalnych rozstrzygnięć. Ar-
gument ten, podobnie jak dwa poprzednie, jest szeroko wy-
korzystywany w innych praktycznych dyskursach argumen-
tacyjnych  posługiwał się nim w swoim nauczaniu nawet
Jezus (np. w Kazaniu na Górze, gdy mówi uczniom, że Bóg,
który nie pozwala zginąć z głodu małym ptaszkom, nie po-
zostanie tym bardziej obojętny na los ludzi).
4. Argument ab exemplo. Często prowadzimy argu-
mentację odwołując się do przykładów, które uważamy za
wzorcowe (paradygmatyczne) dla rozstrzyganej w dyskursie
prawniczym kwestii. Możemy odwołać się do innego dyskur-
su argumentacyjnego jako całoS
ci, poszczególnych twierdzeń,
reguł lub zasad tam sformułowanych czy wreszcie do prece-
densowych rozstrzygnięć. Argumentacja ab exemplo okreS
la-
na również jako argumentacja z przypadków wzorcowych
bywa zaliczana do mniej formalnych metod filozofii analitycz-
nej. W dyskursie prawniczym argumenty a simili i ab exem-
plo są bardzo często stosowane zamiennie i rozumiane jako
synonimy. W istocie  argumentacja z przykładu  przypad-
ku wzorcowego też w znacznej mierze opiera się na założe-
niu podobieństwa (analogii), rozszerzamy bowiem wzorzec
na inne podobne lub co najmniej porównywalne przypadki
argumentacyjne.
5. Argument przez dowód nie wprost. W logice for-
malnej struktura tego argumentu jest doS
ć prosta. Chcemy udo-
wodnić prawdziwoS
ć twierdzenia: A. Czynimy to poS
rednio
76
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
 nie wprost  zakładając, że prawdziwym jest twierdzenie
przeciwne nie A. Wykazując nieprawdziwoS
ć nie A metodą
podwójnej negacji potwierdzamy prawdziwoS
ć A. W dyskur-
sie praktycznym (prawniczym) nie dowodzimy prawdy, lecz
staramy się wykazać słusznoS
ć pewnej tezy. Musimy jednak
postępować podobnie. Chcąc uprawomocnić jakąS
tezę A: wy-
kazujemy niedorzecznoS
ć (absurdalnoS
ć) tezy przeciwnej nie A.
W ten sposób poS
rednio  nie wprost  potwierdzamy pra-
womocnoS
ć (słusznoS
ć) tezy wyjS
ciowej A. Korzystamy w tym
przypadku z pewnego rozumowania typu ad absurdum (pro-
wadzimy  dowód w taki sposób, że sprowadzamy tezę nie
A do absurdu, np. racjonalny i sprawiedliwy ustawodawca
wydał pozbawiony sensu, niesprawiedliwy przepis). Istnieje
w przypadku argumentu przez dowód nie wprost grox
ba po-
pełnienia  erystycznych nadużyć . Posłużenie się tym argu-
mentem zawsze musi mieć na celu  znalezienie słusznego
rozstrzygnięcia argumentacyjnego przypadku, w żadnym zaS

razie nie anarchizowanie dyskursu (np. poprzez tzw. ekspan-
sję erystyczną, polegającą m.in. na oS
mieszaniu tez sformuło-
wanych przez przeciwnika).
6. Argument a rerum natura. U podstaw tego argu-
mentu leży założenie, że w dyskursie prawniczym, jak rów-
nież w każdym innym, nie możemy formułować tez ani do-
konywać rozstrzygnięć sprzecznych z samą naturą rzeczy, czyli
po prostu niemożliwych do spełnienia. JeS
li argument z natu-
ry rzeczy jest właS
ciwie sformułowany, w zasadzie nie można
go odrzucić. Problemem jest tylko ustalenie jednoznacznego
kryterium tego co jest, a co nie jest w sensie ontologicznym
możliwe. Rzecz zwłaszcza komplikuje się w przypadku dys-
kursu prawniczego, który zgodnie z regułą 10 powinien być
prowadzony w bezpoS
rednim związku z obowiązującym pra-
wem. Argument z natury rzeczy uprawnia bowiem do odrzu-
79
Kodeks argumentacyjny dla prawników
cenia norm czy przepisów prawnych, które domagają się za-
chowań niemożliwych do spełnienia. Fuller uważał ten argu-
ment za jeden z oS
miu warunków,  dzięki którym prawo
w ogóle jest możliwe . Przypadek  niemożliwoS
ci faktycznej
pojawia się na szczęS
cie w dyskursie prawniczym doS
ć rzad-
ko (w odróżnieniu od  niemożliwoS
ci formalnych wynikają-
cej ze sprzecznoS
ci zachodzących pomiędzy normami obo-
wiązującego prawa, które jednak najczęS
ciej potrafimy bez
ingerencji ustawodawcy usunąć, używając do tego odpowied-
nich  derogacyjnych topik prawniczych). W rezultacie posłu-
żenie się argumentem a rerum natura może prowadzić do
zawieszenia dyskursu prawniczego, przynajmniej do momentu
zmiany obowiązujących przepisów.
7. Argument a loco communi. Wyodrębnienie tego
rodzaju argumentu wiąże się z rozróżnieniem w dyskursie ar-
gumentacyjnym  miejsc wspólnych (ogólnych topik) i  miejsc
specjalnych (szczegółowych topik, w przypadku tego opra-
cowania  prawniczych). Loci communes pozostają w takim
stosunku do refleksji ogólnej (jeszcze niewyspecjalizowanej),
jak loci specifici w stosunku do refleksji szczegółowej (dzie-
dziny wyspecjalizowanej, np. prawa). Argument  z miejsca
wspólnego będzie więc odwoływał się do ogólnych reguł
i zasad dyskursu argumentacyjnego (opisanych w katalogu A),
w pewnej mierze również do innych argumentów (większoS
ć
z nich bowiem znajduje ogólne zastosowanie, we wszystkich
rodzajach dyskursów praktycznych), a nawet do niektórych
topik (prawniczych), których znaczenie nie ogranicza się
wyłącznie do prawa (np. pacta sunt servanda czy clara non
sunt interpretanda). Z uwagi na powszechną ważnoS
ć i pierw-
szeństwo ogólnych reguł dyskursu siła budowanych na ich
podstawie argumentów może być znaczna.
80
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
8. Argument a loco speciali. Ten argument odwołuje
się z kolei do zasad związanych z wyspecjalizowanymi dzie-
dzinami dyskursu, w naszym zaS
przypadku, przede wszyst-
kim do specyficznie prawniczych topik, znanych i akcepto-
wanych  precedensowych  orzeczeń sądowych oraz do
argumentów, jeS
li przyjmie się, że są one charakterystyczne
tylko dla rozumowań prawniczych. Siła argumentów  z miejsc
specjalnych  odwołujących się do topik prawniczych, pre-
cedensów i argumentów  nie jest zbyt wielka. Topiki praw-
nicze choć pozostają w bezpoS
rednim związku z systemem
obowiązującego prawa, do systemu tego najczęS
ciej nie należą,
nawet precedensowe orzeczenia sądowe nie mogą być w sys-
temie prawa stanowionego uznane za x
ródła obowiązujące-
go prawa, natomiast omawiane tutaj argumenty w większo-
S
ci nie wydają się być charakterystyczne wyłącznie dla
rozumowań prawniczych, mogą więc być zaliczone zarówno
do loci specifici, jak i do loci communes.
9. Argument a cohaerentia. Dyskurs prawniczy po-
winien być w możliwie wysokim stopniu niesprzeczny. Ar-
gument a cohaerentia pozwala nam na sformułowanie żąda-
nia usunięcia każdej tezy, która pozostaje w sprzecznoS
ci
(niezgodnoS
ci) z już przyjętymi i zaakceptowanymi przez
uczestników dyskursu. Przypomnę, że niesprzecznoS
ć jest
jednym z ogólnych warunków uznania praktycznego dyskursu
argumentacyjnego za racjonalny i słuszny (kwestii tej doty-
czą w szczególnoS
ci reguły 7.1. 7.3.). Z uwagi na fakt, że  ar-
gument z niesprzecznoS
ci posiada tak silną legitymację, nie
może być w dyskursie prawniczym pominięty. Postulat nie-
sprzecznoS
ci dotyczy oczywiS
cie również systemu obowiązu-
jącego prawa. W przypadku wystąpienia sprzecznoS
ci pomię-
dzy normami obowiązującego prawa możemy na mocy
argumentu a cohaerentia domagać się ich usunięcia. Pomoc-
81
Kodeks argumentacyjny dla prawników
nymi mogą okazać się tutaj w szczególnoS
ci cztery topiki praw-
nicze, które formułują stosowne dyrektywy postępowania,
a mianowicie: lex superior derogat legi inferiori, lex posterior
derogat legi priori, lex specialis derogat legi generali oraz lex
posterior generalis non derogat legi priori speciali (topiki te
omawiam w częS
ci drugiej katalogu C).
10. Argument a completudine. Dyskurs prawniczy
powinien być również w możliwie wysokim stopniu zupeł-
ny. Argument a completudine daje podstawę do żądania usu-
nięcia każdej tezy, która zagraża spójnoS
ci dyskursu prawni-
czego. Postulat spójnoS
ci dyskursu argumentacyjnego znalazł
m.in. wyraz w regułach 7.4. 7.6. Problem znacznie się kom-
plikuje, gdy rozważamy kwestię zupełnoS
ci w odniesieniu do
systemu obowiązującego prawa, gdzie zasadnie można mó-
wić co najmniej o trzech różnych rodzajach zupełnoS
ci, a mia-
nowicie o zupełnoS
ci obowiązywania, kwalifikacyjnej i decy-
zyjnej. W dyskursie prawniczym na  argument z zupełnoS
ci
powołujemy się stosunkowo rzadko. Wynika to zarówno
z wieloznacznoS
ci samego pojęcia zupełnoS
ci, jak i trudno-
S
ci, które mogą się wiązać z ustaleniem, czy w danym przy-
padku rzeczywiS
cie pojawia się luka, czy jest to tylko nasza
arbitralna ocena argumentów zgłoszonych w dyskursie (np.
negatywnie oceniamy brak pewnych ustaleń, które naszym
zdaniem powinny być dokonane, czy też negatywnie ocenia-
my ustalenia już dokonane).
11. Argument systematyczny. Blisko wiąże się z dwo-
ma omówionymi powyżej. Zakłada, że dyskurs prawniczy sta-
nowi jakąS
uporządkowaną, koherentną i konsystentną całoS
ć,
czyli że jest systemem. Na podstawie tego argumentu mamy
prawo usunąć z dyskursu wszelkie tezy, których nie można
w tym systemie usytuować. System ten konstytuują reguły i za-
82
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
sady zawarte w katalogach A, B i C, no i oczywiS
cie normy
obowiązującego prawa. W częS
ci pierwszej pkt 2.6. stwierdzi-
łem, że odwołanie się w trakcie dyskursu do innych, niż za-
warte w katalogach A i B, reguł jest możliwe tylko w przy-
padku, gdy są one konsekwencjami tych pierwszych oraz
w przypadku, gdy nie będąc z nimi sprzeczne, znajdują za-
stosowanie w dyskursie argumentacyjnym. Zawsze więc okre-
S
loną tezę trzeba powiązać z okreS
lonym kontekstem  miejscem
w strukturze dyskursu oraz okreS
loną sytuacją argumentacyj-
ną. Brak możliwoS
ci znalezienia takiego przyporządkowania
pozwala nam na podstawie argumentu systematycznego wy-
eliminować taką tezę z dyskursu.
12. Argument teleologiczny. Według reguły 7 oraz re-
guł 7.1. 7.6. argumentacja powinna zmierzać bezpoS
rednio
do celu, którym jest znalezienie właS
ciwego (słusznego) roz-
strzygnięcia spornej kwestii. Argument teleologiczny pozwa-
la na zakwestionowanie wszystkich tych tez zgłoszonych
w dyskursie prawniczym, które celowi temu nie służą. Prawi-
dłowe posłużenie się argumentem teleologicznym wymaga
jednak przeprowadzenia analizy zarówno celu konkretnego
dyskursu prawniczego, jak i ogólnych celów dyskursu argu-
mentacyjnego. Dopiero stwierdzenie, że obydwa cele dają się
równoczeS
nie zrealizować, pozwala na skuteczne zastosowa-
nie tego argumentu. Zawarta w regule 7 zasada bezpoS
red-
nioS
ci nie oznacza bowiem przyzwolenia na prowadzenie ar-
gumentacji w sposób, który mógłby naruszyć inne ogólne
reguły dyskursu argumentacyjnego. Przeprowadzając funkcjo-
nalną wykładnię przepisu prawnego też bardzo często od-
wołujemy się zarówno do ratio legis (czyli celu konkretnej
regulacji prawnej  ustawy), jak i do ratio iuris (czyli celu
prawa  porządku prawnego jako takiego).
83
Kodeks argumentacyjny dla prawników
13. Argument historyczny. Dyskurs prawniczy doko-
nuje się w jakimS
czasie, coS
go poprzedza, coS
po nim na-
stępuje  ma więc swoją historię. Nie przypadkiem też często
i chętnie odwołujemy się do tradycji, sięgając w dyskursie po
argumenty historyczne. Argumenty tego rodzaju są legitymo-
wane m.in. przez reguły 5 oraz 11, które dotyczą zasady bez-
władnoS
ci. Z zasady tej wynika, że argumentacja (prawnicza)
powinna uwzględniać powszechnie akceptowane praktyki
i zasady. Czyli wszystkie te praktyki i zasady, które stały się
częS
cią, uznanej za ważną, tradycji. Może tu chodzić o wszel-
kie, mające w związku z wagą podejmowanych problemów
oraz upływem czasu już historyczne znaczenie, precedensowe
orzeczenia sądowe, zwyczaje, poglądy naukowe, argumenty
oraz topiki prawnicze. Bardzo często argument historyczny
konstruujemy właS
nie w oparciu o topiki prawnicze. Kwestio-
nujemy pewną tezę odwołując się bezpoS
rednio do historycz-
nego autorytetu okreS
lonej zasady prawnej (argumentum ex
auctoritate). Oceniając pozytywnie rolę argumentu historycz-
nego nie można zapomnieć o pewnych ograniczeniach doty-
czących stosowania zasady bezwładnoS
ci w dyskursie praw-
niczym, o których pisałem omawiając regułę 11.
14. Argument ekonomiczny. Można go w pierwszym
rzędzie powiązać z wyrażoną w regule 7 zasadą ekonomiki
argumentacyjnej. Dyskurs prawniczy musi być po prostu
w możliwie jak najwyższym stopniu efektywny (oszczędny)
 przy wydatkowaniu niezbędnego minimum wysiłku powi-
nien przynosić maksimum korzyS
ci. Argument ekonomiczny
daje się również bezpoS
rednio powiązać z kwestią oceny re-
zultatu dyskursu prawniczego. Posner, jeden z twórców  szko-
ły ekonomicznej analizy prawa , twierdził, że prawo z samej
swej istoty jest (lub w każdym razie powinno być) efektywne
ekonomicznie. Podmioty stosujące prawo (sądy i urzędy),
84
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
w naszym przypadku uczestnicy dyskursu prawniczego, mu-
szą kierować się w swych rozstrzygnięciach rachunkiem
ekonomicznym dotyczącym kosztów (ceny) podjęcia okreS
lo-
nej decyzji. Dobre, w sensie ekonomicznym racjonalne, jest takie
rozstrzygnięcie, które prowadzi do maksymalizacji bogactwa
społecznego. Siła argumentu, który stawia podejmowanemu roz-
strzygnięciu wymóg honorowania  zasady maksymalizacji bo-
gactwa lub przynajmniej  zasady minimalizacji strat , może
w praktyce okazać się bardzo duża.
15. Argument psychologiczny. Psychologiczna argu-
mentacja w praktycznym dyskursie prawniczym może budzić
uzasadnione zastrzeżenia. Zdecydowanie większe znaczenie
posiada ona z pewnoS
cią w częS
ci teoretycznej dyskursu, gdy
wyjaS
niamy psychologiczne motywy pewnych zachowań lub
oS
wiadczeń woli. W dyskursie praktycznym argument psycho-
logiczny nie posiada, moim zdaniem, istotniejszego znacze-
nia, choć oczywiS
cie jest on dozwolony. Formułujemy ten ar-
gument w dyskursie albo odwołując się do psychologicznej
sytuacji jego uczestników, albo do tzw. autorytetu (argumen-
tum ad verecundiam). W pierwszym przypadku w grę może
wchodzić psychologiczna operacja, polegająca na  postawie-
niu się w sytuacji psychicznej innego uczestnika dyskursu
prawniczego (Dilthey okreS
lał taki interpretacyjny zabieg mia-
nem  hineinversetzen ), w drugim natomiast powołujemy się
na autorytet powszechnie znanego i cenionego specjalisty.
W obu przypadkach grox
ba nadużyć jest bardzo duża. Każda
rekonstrukcja cudzej sytuacji psychicznej grozi interpretacyj-
nym nadużyciem, zwłaszcza gdy ma odbyć się w drodze hi-
neinversetzen. Zresztą dokonane w ten sposób ustalenie może
mieć znaczenie w dyskursie tylko pod warunkiem, że zosta-
nie zaakceptowane przez osobę, której dotyczy. Z kolei sku-
tecznoS
ć powołania się na autorytet będzie zależeć od wyra-
85
Kodeks argumentacyjny dla prawników
żenia zgody przez wszystkich uczestników dyskursu, zarów-
no na samo powołanie (wybór specjalisty), jak i póx
niej na
wykorzystanie jego poglądów w dyskursie prawniczym.
2. Topiki prawnicze
Zgodnie z poczynionymi powyżej ustaleniami poję-
cie topik prawniczych będę wiązał z arystotelesowskim rozu-
mieniem  miejsc specjalnych (loci specifici). Katalog topik praw-
niczych obejmuje ogólne zasady, które choć najczęS
ciej nie są
wyrażane wprost w normach systemów obowiązującego pra-
wa, to jednak pełnią istotną rolę w dyskursie prawniczym.
Struck, w powoływanej już w częS
ci pierwszej pracy, Topische
Jurisprudenz. Argument und Gemeinplatz in der juristischen
Arbeit, wymienia szeS
ćdziesiąt cztery różne topiki. Ja ograni-
czam się do omówienia tylko czterdziestu czterech, w moim
przekonaniu najważniejszych i najbardziej znanych topik praw-
niczych. Zgodnie bowiem z regułą 11, możliwoS
ć powołania
się w dyskursie prawniczym na okreS
loną zasadę zależy m.in.
od tego, czy jest ona powszechnie akceptowana. Wymóg taki
spełniają w większoS
ci topiki, które znane były już juryspru-
dencji rzymskiej, co do innych zaS
, formułowanych w czasach
póx
niejszych  nowożytnych, a nawet współczesnych, mogą
pojawiać się pewne wątpliwoS
ci. Struck zestawia ogólne zasa-
dy z czymS
, co okreS
liłbym mianem postulatów (dotyczących
np. autonomii woli, proporcjonalnoS
ci, wykonalnoS
ci, niebez-
pieczeństwa nadużycia, celowoS
ci, interesu publicznego, so-
cjalnej ochrony, społecznych interesów gospodarczych, zasa-
dy porządku, bezpieczeństwa prawnego itp.), co moim zdaniem
zaciera granice pomiędzy topikami a jakimikolwiek innymi
twierdzeniami ogólnymi na temat prawa. Topiki prawnicze
w istotny sposób uzupełniają dyskurs prawniczy, wypełniając
86
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
wraz z argumentami przestrzeń, jaka istnieje pomiędzy ogól-
nymi regułami dyskursu argumentacyjnego a normami (prze-
pisami) obowiązującego prawa. KolejnoS
ć prezentacji jest w za-
sadzie przypadkowa, z tym że na początku starałem się
wymienić zasady o możliwie szerokim zakresie zastosowania,
a następnie dopiero te, zresztą nieliczne topiki, które odnoszą
się do wyspecjalizowanych dziedzin refleksji prawniczej.
1. Pacta sunt servanda (również: pacta servanda
sunt)  należy przestrzegać zawartych umów, zawarte umo-
wy obowiązują. Zasada ta odnosi się do wszelkich umów,
może więc znalex
ć zastosowanie również w innych niż praw-
niczy rodzajach dyskursu.
2. Clara non sunt interpretanda  jasne nie wyma-
ga interpretacji. Kwestie jasne i oczywiste nie powinny być
przedmiotem interpretacji i argumentacyjnego sporu (na co
zwracałem już uwagę przy okazji omawiania reguły 1).
3. Lex neminem cogit ad impossibilia (również: ad
impossibilia nemo obligatur oraz impossibilium nulla obliga-
tio)  ustawa (prawo) nikogo nie zmusza do rzeczy niemoż-
liwych. O kwestii  niemożliwoS
ci w prawie pisałem w związ-
ku z argumentem 6  a rerum natura.
4. Lex retro non agit  ustawa (prawo) nie działa
wstecz. Inna wersja tej zasady brzmi: lex prospicit non re-
spicit  ustawa (prawo) patrzy naprzód, a nie wstecz. Ta
wywodząca się z prawa rzymskiego topika stała się jedną
z fundamentalnych zasad współczesnego państwa prawnego.
Mimo że jest w praktyce prawodawczej powszechnie akcep-
towana, to jednak zdarzają się regulacje prawne, które jej
S
wiadomie nie respektują.
87
Kodeks argumentacyjny dla prawników
5. Lex non obligat nisi promulgata  ustawa (prawo)
nie wiąże, jeS
li nie zostało ogłoszone. Zdaniem Fullera wymóg
ogłaszania (publikowania) aktów prawnych jest jednym z oS
miu
warunków, do których należą również topiki 3 i 4, możliwoS
ci
istnienia prawa. Wobec tego ustawa nieopublikowana nie obo-
wiązuje, czyli nie jest ona prawem. Nieznana ustawa byłaby oczy-
wiS
cie niemożliwa do spełnienia, a prezentowana poniżej zasa-
da iuris ignorantia nocet straciłaby w oczywisty sposób swój sens.
6. Ignorantia iuris nocet  nieznajomoS
ć prawa szko-
dzi. JeS
li posiadamy możliwoS
ć zapoznania się z treS
cią ustaw
(są one publikowane i dostępne), wówczas oczywiS
cie nie mo-
żemy zasłaniać się ich nieznajomoS
cią. W grę może wchodzić
wymóg elementarnej znajomoS
ci (wszyscy obywatele powinni
w podstawowym zakresie znać swoje prawa, ale zgoła mu-
szą znać swoje obowiązki np. podatkowe  powoływanie się
na nieznajomoS
ć przepisów nie ma z formalnego punktu wi-
dzenia żadnego znaczenia) lub niezbędnego minimum kom-
petencji, umożliwiającego udział w dyskursie prawniczym
(kwestii tej dotyczyła reguła 4).
7. Wyjątki muszą być wykładane S
ciS
le. W dyskur-
sie prawniczym wiąże się to z koniecznoS
cią dokonywania
szczegółowych uzasadnień wszystkich wyjątków, zwłaszcza
zaS
precedensowych rozstrzygnięć (mówią o tym m.in. regu-
ły 7.2. i 7.5.). Z zasadą tą można powiązać następną topikę.
8. Wyjątki są dopuszczalne tylko w szczególnych
przypadkach. Chodzi o przypadki trudne, które właS
nie uza-
sadniają wszczęcie dyskursu prawniczego.
9. Lex superior derogat legi inferiori  ustawa (akt
prawny) wyższej rangi uchyla ustawę (akt prawny) niższej ran-
88
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
gi. W systemach prawa stanowionego zasada ta jest uznawa-
na za bezwzględnie obowiązującą.
10. Lex posterior derogat legi priori  ustawa póx
-
niejsza uchyla ustawę wczeS
niejszą. Zasada ta ma zastosowa-
nie, gdy w grę wchodzą dwa (lub więcej) akty prawne, które
mają taką samą rangę (pozycję w hierarchii systemu prawa).
Musimy dokonać wyboru, do którego z nich mamy się od-
wołać. Ma to istotne znaczenie, zwłaszcza gdy zachodzą
sprzecznoS
ci (niezgodnoS
ci) pomiędzy normami zawartymi
w tych aktach prawnych.
11. Lex specialis derogat legi generali  ustawa
szczególna uchyla ogólną. Gdy na podstawie topik 9 i 10 nie
możemy dokonać właS
ciwego wyboru, mamy jeszcze do dys-
pozycji regułę merytoryczną.
12. Lex posterior generalis non derogat legi prio-
ri speciali  ustawa póx
niejsza ogólna nie uchyla ustawy
wczeS
niejszej szczególnej. Do tej z kolei zasady odwołujemy
się, gdy mamy dokonać wyboru  pomiędzy regułami wybo-
ru 10 i 11. JeS
li więc topiki 9 11 ustanawiają reguły deroga-
cyjne II stopnia, to topika 12 ustanawia de facto regułę III
stopnia.
13. Nemo iudex idoneus in propria causa  nikt
nie może być odpowiednim sędzią we własnej sprawie. Waż-
noS
ć tej topiki ogranicza się jednak tylko do procesu sądo-
wego. W pozasądowym dyskursie prawniczym (np. negocja-
cjach) zasada ta już nie obowiązuje.
14. Res iudicata pro veritate accipitur  rzecz
osądzona powinna być uznana za prawdziwą. Powszechnie
91
Kodeks argumentacyjny dla prawników
przyjmowana w prawie zasada  powagi rzeczy osądzonej
wprowadza domniemanie prawne iuris et de iure. Prawomocne
rozstrzygnięcie sądowe jest ostateczne  i w tym sensie praw-
dziwe. Topika ta posiada istotne znaczenie w dyskursie praw-
niczym, umożliwiając zakończenie argumentacyjnego sporu.
15. De minimis non curat praetor  pretor (sąd) nie
zajmuje się sprawami małej wagi. Topika ta posiada względ-
ny zakres zastosowania. Według koncepcji  decyzyjnej zu-
pełnoS
ci systemu prawa (dotyczył tej kwestii również argu-
ment 10  a completudine) sąd powinien rozpoznać każde
prawidłowo wniesione zagadnienie prawne. Inaczej rzecz się
ma z samym dyskursem prawniczym, którego warunkiem roz-
poczęcia jest, zgodnie z regułą 1, powstanie wątpliwoS
ci uza-
sadniającej zawiązanie się sporu. Po prostu jego prowadze-
nie ma sens tylko w tzw.  przypadkach trudnych .
16. Audiatur et altera pars  należy również wysłu-
chać strony przeciwnej. Chodzi zarówno o węziej rozumiane
prawo do obrony, gwarantujące bezstronny proces sądowy,
jak i szerzej rozumianą zasadę równoS
ci stron (uczestników)
dyskursu prawniczego (o zasadzie równoS
ci mówiłem już
w związku z regułą 6).
17. Favor legitimitatis  prawo sprzyja temu co le-
galne. LegalnoS
ć dyskursu prawniczego polega m.in. na tym,
że powinien być on prowadzony zgodnie zarówno z ogólny-
mi regułami argumentacyjnymi, jak i z obowiązującym pra-
wem (co znalazło wyraz w regułach 9 i 10).
18. Iura scripta vigilantibus  prawa napisano dla
wykazujących należytą starannoS
ć. Topika ta uzupełnia zasa-
dę 6  ignorantia iuris nocet. Niedbalstwo, podobnie jak nie-
92
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
wiedza, nie może w dyskursie prawniczym stanowić żadnej
okolicznoS
ci usprawiedliwiającej.
19. Sama wątpliwoS
ć nie powinna mieć rozstrzy-
gającego znaczenia. WątpliwoS
ć jest koniecznym warunkiem
rozpoczęcia dyskursu prawniczego, a nie jego rozstrzyg-
nięcia.
20. W razie wątpliwoS
ci należy dzielić w częS
ciach
równych. Tutaj natomiast już będzie chodzić o rozstrzygnię-
cie. JeS
li nie da się przyjąć innego akceptowanego przez
wszystkich uczestników dyskursu prawniczego kryterium
podziału, należy podzielić równo. Reguła ta jest bowiem zgod-
na zarówno ze zdrowym rozsądkiem, jak i z jedną z możli-
wych do zaakceptowania zasad sprawiedliwoS
ci.
21. Kto faworyzuje, również krzywdzi. Zasada ta
znajduje istotne zastosowanie w dyskursie prawniczym, choć
musi być traktowana z pewną tolerancją. W dyskursie, co jest
zresztą rzeczą naturalną,  faworyzujemy własne rozwiązania.
Realizacja ich zaS
nie tylko nie powinna, lecz wręcz nie może
odbywać się  cudzym kosztem  chyba że na rozstrzygnię-
cie takie wyrażą zgodę wszyscy uczestnicy dyskursu. Zgod-
nie z regułą 6.7., jeS
li ktoS
chce potraktować jednego z uczest-
ników dyskursu argumentacyjnego inaczej niż pozostałych,
jest zobowiązany to uzasadnić, natomiast według reguły 6.8.,
w przypadku gdy dokonane ustalenie lub rozstrzygnięcie za-
dowala tylko jednego z uczestników dyskursu argumentacyj-
nego, pozostali muszą na takie ustalenie lub rozstrzygnięcie
wyrazić zgodę. Po prostu dyskurs argumentacyjny musi w całej
pełni respektować zasady wolnoS
ci i równoS
ci. Czy natomiast
może on być w pełni bezstronny, zwłaszcza dyskurs prawni-
czy, to już zupełnie inna kwestia. Omawiana tutaj topika do-
93
Kodeks argumentacyjny dla prawników
tyka w istocie zarówno kwestii równoS
ci, jak i bezstronnoS
ci
dyskursu prawniczego.
22. Milczenie nie zobowiązuje do niczego. Znów po-
jawia się pytanie o zakres ważnoS
ci tej, sformułowanej przez
Strucka, topiki. Problem milczenia w prawie wydaje się być
bowiem bardziej skomplikowany niż może się to na pierw-
szy rzut oka wydawać. Od wieków mówiono qui tacet, con-
sentire videtur (kto milczy, ten zdaje się zezwalać), w wer-
sji rozwiniętej: qui tacuit, cum loqui debuit et potuit,
consentire videtur (kto milczał, gdy mógł i powinien był
przemówić, tego traktuje się jako przyzwalającego), podob-
nie ujmował to Cicero: cum quiescunt, probant (przez to,
że milczą, zgadzają się). W ich więc mniemaniu milczenie
zobowiązywało, bowiem mogło oznaczać wyrażenie zgody.
Również we współczesnym dyskursie prawniczym milczenie
może zobowiązywać. NajczęS
ciej milcząco aprobujemy przy-
jęcie pewnych reguł (procedury), wedle których będzie to-
czył się dyskurs, jak również pewnych możliwych odstępstw
od zasad dyskursu (jak chociażby w przypadkach, o których
mowa w regułach 6.7. i 6.8.). Inne normatywne skutki może
wreszcie pociągać milczenie w prawie cywilnym (milczące
oS
wiadczenia woli, zaniechanie pewnych działań  np. nie-
skorzystanie z prawa do wniesienia S
rodka odwoławczego itp.),
inne zaS
w prawie karnym, które w pewnych okolicznoS
ciach
przyznaje nam prawo do milczenia (np. prawo oskarżonego
do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania lub skła-
dania wyjaS
nień, prawo odmowy zeznań osoby najbliższej
itp.). Musimy więc pamiętać, że od zasady  milczenie nie
zobowiązuje do niczego istnieją także wyjątki.
23. Quisquis praesumitur bonus  domniemywa się,
że każdy działa w dobrej wierze (lub że jest niewinny). Do-
94
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
mniemania dobrej wiary oraz niewinnoS
ci są podstawami, na
których oparty jest zarówno współczesny obrót cywilnopraw-
ny, jak i proces karny. W dyskursie prawniczym zasada ta
może posiadać jeszcze szersze znaczenie. Ustanawia w grun-
cie rzeczy pewien, bardziej materialny niż formalny, waru-
nek  minimum wzajemnego zaufania , niezbędnego do roz-
poczęcia, przeprowadzenia i zakończenia dyskursu. Dlatego
na akceptację zasługuje również kolejna topika.
24. Zaufanie zasługuje na ochronę. Do zasady tej
można odwoływać się zarówno w związku z ogólnymi wa-
runkami, jakie musi spełniać każdy dyskurs prawniczy, jak
i w związku z bardziej już szczegółowymi kwestiami, np.
posiadaniem w dobrej wierze.
25. Nemini permittitur venire contra factum pro-
prium  nie można występować przeciwko własnemu po-
stępowaniu (stanowisku). W dyskursie argumentacyjnym za-
sada ta może w szczególnoS
ci wiązać się z zakazem przeczenia
samemu sobie (reguła 7.3.). W dyskursie prawniczym wiąże
się ponadto z zasadą podporządkowania się stanowionemu
przez siebie prawu. Może więc dotyczyć wszelkiego rodzaju
organów władzy i administracji, które mają kompetencję do
wydawania powszechnie obowiązujących przepisów prawa.
Do tej też sytuacji odnosi się inna jeszcze topika patere le-
gem, quam ipse tuleris lub patere, quam ipse fecisti le-
gem (poddaj się prawu, które sam ustanowiłeS
).
26. Prawo wymaga sankcji. W wielu koncepcjach
 sankcja jest podstawową cechą definicyjną prawa. Dyskurs
prawniczy tym właS
nie różni się od innych dyskursów prak-
tycznych, że realizacja dokonanych w jego trakcie rozstrzyg-
nięć może zostać wymuszona. Dotyczy to również pozasą-
95
Kodeks argumentacyjny dla prawników
dowego dyskursu prawniczego, pod warunkiem że końcowe
rozstrzygnięcie (umowa lub jednostronne oS
wiadczenie woli)
dokonane zostanie w przewidzianej przez prawo formie.
27. Szykanowanie jest niedozwolone. Wynika to
w oczywisty sposób z reguł 6.2. 6.5. oraz 6.7. 6.8., zwłasz-
cza zaS
z reguły 6.5., zgodnie z którą żaden z uczestników
dyskursu argumentacyjnego nie może podlegać presji, czy ja-
kimkolwiek innym ograniczeniom, w związku z prowadzonym
dyskursem. Zasada ta odgrywa znacząca rolę w teoriach do-
tyczących nadużyć prawa podmiotowego.
28. Należy uwzględniać standardy. Topika ta nawią-
zuje do, omawianej już w regułach 5 i 11, zasady bezwład-
noS
ci i kwestii powszechnie akceptowanych praktyk i zasad.
Oznacza ona w szczególnoS
ci, że w dyskursie prawniczym po-
winniS
my uwzględniać również wszystkie te zasady, które są
wyrażone w prezentowanych tutaj topikach.
29. Prawo nie powinno ustępować przed narusze-
niem prawa. W pewnych sytuacjach względy bezpieczeństwa
prawnego mogą uzasadniać ograniczenie zastosowania innych
zasad, np. sprawiedliwoS
ci czy humanitaryzmu. W konsekwencji
prawo aby być skutecznym, musi posiadać adekwatne S
rodki
represyjne. Nie przypadkiem też znana prawu rzymskiemu pa-
remia brzmiała: vim vi repellere licet lub vim vi repellere
omnia iura permittunt (gwałt wolno odeprzeć gwałtem lub:
wszystkie prawa zezwalają na użycie siły dla odparcia przemo-
cy). Z przytoczonych tutaj zasad da się wyprowadzić m.in. przyj-
mowane powszechnie prawo do obrony koniecznej.
30. Powinno się stosować S
rodki najmniej szkodli-
we. Z jednej strony, możemy topikę tę uzasadniać sięgając
96
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
chociażby do zasady humanitaryzmu, z drugiej zaS
, do zasad
ekonomii i zdrowego rozsądku. Każde działanie, również re-
presyjne, musi mieć swoje granice, wyznaczone już to współ-
czuciem, już to zwykłym rachunkiem (przekraczając granice
przewidzianej prawem ochrony musimy brać pod uwagę ko-
niecznoS
ć naprawienia wyrządzonej przy tej okazji szkody).
31. To co nieuniknione jest dozwolone. Zasada ta
opiera się przede wszystkim na argumencie (6) a rerum na-
tura. Zdarzenia wynikające z samej natury rzeczy, na które
nie mamy wpływu i których nie możemy przewidzieć, wyłą-
czają odpowiedzialnoS
ć za działania, które zostały podjęte
w bezpoS
rednim związku z tymi zdarzeniami. Zasada ta umoż-
liwia uregulowanie prawne co najmniej dwóch sytuacji, a mia-
nowicie  siły wyższej oraz  stanu wyższej koniecznoS
ci .
32. Impossibilium nulla obligatio est (również: ad
impossibilia nemo obligatur)  zobowiązanie do wykonania
S
wiadczenia niemożliwego jest nieważne. W tym przypadku
znów zasadnym jest odwołanie się do argumentu a rerum na-
tura, jak również do zasady wyrażonej w topice 3: lex nemi-
nem cogit ad impossibilia (prawo nikogo nie zmusza do rze-
czy niemożliwych). JeS
li można odmówić posłuszeństwa
prawu, które domaga się niemożliwoS
ci, to tym bardziej można
odmówić spełnienia niemożliwego (niewykonalnego) S
wiad-
czenia. JeS
li więc w dyskursie prawniczym któryS
z uczestni-
ków zostanie zobowiązany do  S
wiadczenia niemożliwego ,
to ustalenie takie nie może być brane w ogóle pod uwagę,
należy uznać je za nieważne. Przyjęcie takiego zobowiązania
byłoby równoznaczne z akceptacją fikcji w dyskursie praw-
niczym (jak i w każdym innym). Zgoda osoby zobowiązanej
na wykonanie takiego S
wiadczenia nie będzie więc miała
również żadnego znaczenia.
97
Kodeks argumentacyjny dla prawników
33. Sytuacja nie do zniesienia nie może być zgod-
na z prawem. W grę mogą wchodzić różnego typu sytuacje
 nie do zniesienia . Wynikać mogą one zarówno z niemożli-
woS
ci spełnienia okreS
lonego S
wiadczenia, o czym była mowa
powyżej, niewspółmiernoS
ci sankcji czy też innych okolicz-
noS
ci, również natury moralnej. Dyskurs prawniczy nie może
prowadzić do powstania takich sytuacji, chociażby ze względu
na regułę 5, mówiącą, że dyskurs argumentacyjny powinien
być prowadzony z poszanowaniem zasad wolnoS
ci i równoS
ci.
JeS
li okreS
lona sytuacja jest nie do zniesienia dla któregokolwiek
z uczestników, jednoznacznie wskazuje to na naruszenie zasa-
dy wolnoS
ci lub równoS
ci, co prowadzi do koniecznoS
ci do-
konania odpowiedniej korekty dyskursu. Natomiast sytuacja
nie do zniesienia dla wszystkich uczestników dyskursu po
prostu wyklucza jego przeprowadzenie. Wprawdzie uciążli-
woS
ć taka sama dla wszystkich nie ogranicza  formalnie ro-
zumianych  zasad wolnoS
ci, równoS
ci i sprawiedliwoS
ci (re-
guła 6.2.), to jednak istnieje oczywista różnica między taką
samą dla wszystkich uciążliwoS
cią a taką samą dla wszystkich
sytuacją nie do zniesienia.
34. Samowola jest zakazana. Dla wielu samowola jest
przeciwieństwem prawa i to zarówno w sensie ontologicznym,
epistemologicznym, jak i aksjologicznym. Takie dychotomicz-
ne ujmowanie ujęcie  prawo  bezprawie ma jednak pewne
wady, bowiem gubimy ogromną sferę zachowań  indyferent-
nych prawnie. Prawo nie może więc z jednej strony wyma-
gać tego co niemożliwe do spełnienia, z drugiej zaS
, posiada-
jąc sankcję (topika 26), nie może ustępować przed
naruszeniem prawa (topika 29). WolnoS
ć dyskursu prawni-
czego nie może w żadnym razie oznaczać przyzwolenia na
jakąkolwiek samowolę. Zapobiegać temu mają zarówno ogól-
ne reguły dyskursu argumentacyjnego, jak i reguła 10, naka-
98
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
zująca prowadzić argumentację prawniczą w bezpoS
rednim
związku z obowiązującym prawem.
35. Nie można uwzględniać roszczeń o nieograni-
czonym charakterze. Podjęcie się spełnienia S
wiadczenia
niemożliwego wprowadza do dyskursu prawniczego element
fikcji, samowola grozi jego anarchizacją, natomiast uwzględ-
nianie roszczeń o nieograniczonym charakterze może z ko-
lei oznaczać jego  rozmycie . W dyskursie prawniczym po-
winniS
my S
ciS
le sprecyzować nasze roszczenia oraz ograniczyć
ich powtarzalnoS
ć do niezbędnego, uzasadnionego sytuacją
sporu, minimum.
36. Znaczenie prawne ma tylko to, co jest okreS
lo-
ne. W dyskursie prawniczym powinniS
my zgłaszać tezy (rosz-
czenia), które nie tylko są ograniczone (w tym sensie, że nie
są wciąż powtarzane), lecz również jednoznacznie okreS
lone.
KoniecznoS
ć sprecyzowania zgłaszanych w dyskursie prawni-
czym tez i postulatów wymusza niezbędne minimum dyscy-
pliny. Zasada ta znajduje potwierdzenie w regułach dyskursu
argumentacyjnego. Po pierwsze, w regule 7, mówiącej o tym,
że argumentacja powinna zmierzać bezpoS
rednio do celu. Ja-
sne okreS
lenie swoich stanowisk, doprecyzowanie dyskutowa-
nych tez w oczywisty sposób przyczynia się do realizacji za-
wartej w tej regule dyrektywy. Po drugie, w regule 8, głoszącej
koniecznoS
ć prowadzenia argumentacji z uwzględnieniem
podstawowych zasad dotyczących procesu komunikacji języko-
wej. Zawarte w regułach 8.2. 8.7. postulaty (jasnoS
ci, prostoty,
intersubiektywnej komunikowalnoS
ci) w zasadzie bezpoS
rednio
dotyczą kwestii  okreS
lonoS
ci dyskursu argumentacyjnego. No
i wreszcie, po trzecie, w regule 10, która z kolei formułuje
wymóg prowadzenia argumentacji prawniczej w bezpoS
rednim
związku z obowiązującym prawem. WażnoS
ć zgłoszonej w dys-
99
Kodeks argumentacyjny dla prawników
kursie prawniczym tezy (roszczenia) będzie zależeć od okre-
S
lenia jej podstawy prawnej (czyli od wykazania, że sformuło-
wana teza znajduje swoje bezpoS
rednie potwierdzenie w prze-
pisach obowiązującego prawa).
37. W sprawach oczywistych można skrócić postę-
powanie. Realizacją tej zasady są wszelkiego typu  tryby
uproszczone znane w szczególnoS
ci procedurze cywilnej i ad-
ministracyjnej. Z punktu więc widzenia dogmatyczno praw-
nego nie budzi ona poważniejszych zastrzeżeń. Nieco ina-
czej sprawa ta wygląda z punktu widzenia koncepcji szerzej
rozumianego dyskursu prawniczego. Dyskurs ten rozpoczy-
namy w sytuacji istnienia wątpliwoS
ci uzasadniającej zawiąza-
nie się sporu (reguła 1), czyli w tzw. przypadkach trudnych.
OczywistoS
ć uzasadniająca skrócenie dyskursu może więc co
najwyżej dotyczyć tylko pewnych jego etapów. Uprawnienia
dla takich  uproszczeń i skrótów może dostarczyć zwłasz-
cza reguła 7, nakazująca prowadzić dyskurs argumentacyjny
wprost do celu.
38. Podejmowanie działań korzystnych jest dozwo-
lone. Topika ta jest doS
ć powszechnie przyjmowana w obro-
cie prawnym. Zawsze możemy dokonać  przysporzenia na
czyjąS
rzecz, jeS
li tylko czynimy to własnym, a nie cudzym
kosztem. Już prawu rzymskiemu znana była przecież zasada:
nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commo-
dis eius agitur (dziecko poczęte, lecz jeszcze nie narodzo-
ne, uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzy-
S
ci). RównoczeS
nie nie można zapomnieć o przedstawionej
już wyżej zasadzie (topika 21):  kto faworyzuje, również krzyw-
dzi , której jednak zakres zastosowania w dyskursie prawni-
czym wydaje się dyskusyjny. W dyskursie argumentacyjnym
pewne ograniczenia dotyczące podejmowania działań korzyst-
100
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
nych wynikają z reguł 6.7. i 6.8. W myS
l pierwszej z nich, je-
S
li ktoS
chce potraktować jednego z uczestników dyskursu ar-
gumentacyjnego inaczej niż pozostałych (w tym przypadku
lepiej), jest zobowiązany to uzasadnić. Natomiast według re-
guły 6.8., w przypadku gdy dokonane ustalenie lub rozstrzyg-
niecie zadowala tylko jednego z uczestników dyskursu argu-
mentacyjnego, wszyscy pozostali muszą wyrazić na takie
ustalenie lub rozstrzygnięcie zgodę.
39. Nie można zawierać umów, które nakładałyby
zobowiązania na osobę trzecią. Na  osobę trzecią nie
uczestniczącą w dyskursie prawniczym nie można oczywiS
cie
nakładać żadnych zobowiązań, chyba że wyrazi na to zgodę
lub po prostu przystąpi na normalnych zasadach do dyskur-
su. Zresztą również na działania korzystne  osoba trzecia musi
wyrazić zgodę (z pewnymi wyjątkami, dotyczącymi np. dziec-
ka poczętego bądx
osoby nieletniej).
40. Ne ultra petita  nie można zasądzać ponad żąda-
nie. Zasada ta znajduje zastosowanie zarówno w procesie cy-
wilnym, jak i karnym. JeS
li nasze roszczenie zostało właS
ci-
wie okreS
lone i uznane przez innych uczestników dyskursu
prawniczego, powinniS
my otrzymać to i tylko to, czego żą-
daliS
my, czyli czego w istocie chcemy, a nie czego mogliby-
S
my sobie np. życzyć.
41. Należy naprawić wyrządzoną szkodę, jak rów-
nież zwrócić to, co zostało uzyskane bez podstawy praw-
nej. Zasada, a właS
ciwie zasady, są również powszechnie ak-
ceptowane w obrocie cywilnoprawnym. Znajdują również
swoje potwierdzenie w proceduralnie rozumianych koncep-
cjach sprawiedliwoS
ci. Chodzi mi w szczególnoS
ci o przypa-
dek tzw. sprawiedliwoS
ci wyrównawczej (iustitia commuta-
103
Kodeks argumentacyjny dla prawników
tiva), który obejmuje zarówno kompensację (naprawienie wy-
rządzonej szkody), jak i zwrot uzyskanych bezprawnie (nie-
sprawiedliwie) korzyS
ci. W konkretnej sytuacji spełnienie tych
zasad będzie warunkiem rozpoczęcia dyskursu prawniczego.
Inaczej nieco będzie natomiast regulowana kwestia szkody
wynikłej ze zdarzenia przypadkowego. Do sytuacji tej odnosi
się inną topikę: casum sentit dominus (szkoda wynikła ze
zdarzenia przypadkowego obciąża właS
ciciela), która ma istot-
ne zastosowanie w prawie pracy, zwłaszcza w odniesieniu do
spraw związanych z wypadkami przy pracy.
42. Nemo plus iuris ad alium transferre potest,
quam ipse habet  nikt nie może przenieS
ć na drugiego
więcej prawa, niż sam posiada. Trudno byłoby podważać ra-
cjonalnoS
ci tej topiki. Tym bardziej, że impossibilium nulla
obligatio est, czyli zobowiązanie do wykonania S
wiadczenia
niemożliwego jest  z samej swej istoty  nieważne (topika
32). Tutaj natomiast mamy do czynienia z takim właS
nie przy-
padkiem. Dochodzi do tego jeszcze zasada wyrażona w topi-
ce 3 (prawo nikogo nie zmusza do rzeczy niemożliwych) oraz
argument 6 (a rerum natura). Z zasadą nemo plus iuris ad
alium transferre potest, quam ipse habet wiąże się też inną,
często używaną w prawie publicznym, topikę: ex iniuria non
oritur ius  prawo nie może powstać z tego, co jest sprzeczne
z prawem lub  z bezprawia nie rodzi się prawo.
43. In dubio pro reo (również: in dubio pro libertate)
 w razie powstania wątpliwoS
ci należy rozstrzygać na ko-
rzyS
ć oskarżonego (pozwanego) lub na rzecz wolnoS
ci. Za-
sada ta wyraża jedną z podstawowych wartoS
ci uzasadniają-
cych istnienie prawa, która zakłada, że należy zawsze chronić
słabszego (z zasady tej wynika m.in. domniemanie niewinno-
S
ci). Drugim natomiast fundamentalnym celem dyskursu praw-
104
Katalog C: Argumenty i topiki prawnicze
niczego jest realizacja, w możliwie jak najszerszym zakresie,
zasady wolnoS
ci.
44. Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali
anteriori  nie jest przestępstwem i nie podlega karze czyn,
który nie był uważany za taki przez ustawę karną w chwili
jego popełnienia. Ta powszechnie akceptowana zasada jest
najczęS
ciej wprost wyrażana w przepisach kodeksów karnych
(np. w polskim Kodeksie karnym z 1997 r. w art. 1 ż 1:  Od-
powiedzialnoS
ci karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn
zabroniony pod grox
bą kary przez ustawę obowiązującą
w czasie jego popełnienia. ). Z topiki tej wyprowadza się
w doktrynie (A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. I) czte-
ry inne zasady szczegółowe: nulla poena sine lege scripta
 tylko ustawa może być x
ródłem okreS
lenia przestępstwa
i kary kryminalnej; nulla poena sine lege stricta  zabro-
nione jest dokonywanie wykładni rozszerzającej na niekorzyS
ć
sprawcy (zwłaszcza poprzez zastosowanie analogii); nulla
poena sine lege certa  zarówno okreS
lenie przestępstwa,
jak i kary powinno być dostatecznie precyzyjne; wreszcie
nulla poena sine lege praevia  zabronione jest pogarsza-
jące sytuację sprawcy wsteczne zastosowanie ustawy karnej.
Dzięki tej zasadzie prawo karne, w odróżnieniu od innych
gałęzi prawa, staje się systemem zupełnym, co najmniej w sen-
sie zupełnoS
ci kwalifikacyjnej (w przypadku której odwołu-
jemy się do kryterium indyferentnoS
ci).
105
Kodeks argumentacyjny dla prawników
106
Kodeks argumentacyjny dla prawników
WYBRANA LITERATURA
Aarnio A., Methodologie und Erkenntnistheorie der juristi-
schen Argumentation, Berlin 1981
Alexy R., Theorie der juristischen Argumentation. Die The-
orie des rationalen Diskurses als Theorie der juristischen
Begr�ndung, wyd. II, Frankfurt am Main 1991
Arystoteles, Topiki. O dowodach sofistycznych, Warszawa
1978
Arystoteles, Etyka nikomachejska, wyd. II, Warszawa 1982
Bocheński J.M., Podręcznik mądroS
ci tego S
wiata, Kraków
1992
Brandt R.B., Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i meta-
etyki, Warszawa 1996
Clemens Ch., Strukturen juristischer Argumentation, Berlin
1977
Douglas W.N., Topical relevance in argumentation, Amster-
dam 1982
Dworkin R., Taking Rights Seriously, London 1977
Ginters R., Typen ethischer Argumentation. Zur Begr�ndung
sittlicher Normen, D�sseldorf 1976
Grabowski A., Judicial Argumentation and Pragmatics.
A Study on the Extension of the Theory of Legal Argu-
mentation, Kraków 1999
Habermas J., Vorstudien und Erg�nzungen zur Theorie des
kommunikativen Handels, Frankfurt am Main 1984
Hart H.L.A., Pojęcie prawa, Warszawa 1998
107
Wybrana literatura
Hilgendorf E., Argumentation in der Jurisprudenz. Zur Re-
zeption von analytischer Philosophie und kritischer The-
orie in der Grundlagenforschung der Jurisprudenz,
Berlin 1991
Jamison R., Rhetorik. Topik. Argumentation, Stuttgart Bad
Cannstatt 1983
Klug U., Juristische Logik, Berlin 1966
Korolko M., Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny,
wyd. II, Warszawa 1998
Krawietz W. (red.), The reasonable as rational? On legal ar-
gumentation and justification, Berlin 2000
Krawietz W., Alexy R. (red.), Metatheorie juristischer Argu-
mentation, Berlin 1983
Litewski W., Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000
Litewski W., Podstawowe wartoS
ci prawa rzymskiego, Kraków
2001
Marciszewski W., Sztuka dyskutowania, Warszawa 1969
Neumann U., Juristische Argumentationslehre, Darmstadt
1986
Peczenik A., Grundlagen der juristischen Argumentation,
Wien New York 1983
Perelman Ch., Juristische Logik und Argumentationslehre,
Freiburg M�nchen 1979
Perelman Ch., Das Reich der Rhetorik, M�nchen 1980
Perelman Ch., Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa
1984
Perelman Ch., Olbrechts Tyteca L., La nouvelle rh�torique.
Trait� de l argumentation, Paris 1958
Rawls J., Teoria sprawiedliwoS
ci, Warszawa 1994
Schopenhauer A., Erystyka czyli sztuka prowadzenia spo-
rów, Kraków 1976
Słownik cytatów łacińskich. Wyrażenia, sentencje, przysłowia,
Landowski Z., WoS
K. (oprac.), Kraków 2002
108
Wybrana literatura
Sondel J., Słownik łacińsko polski dla prawników i history-
ków, Kraków 1997
Stelmach J., Die hermeneutische Auffassung der Rechtsphi-
losophie, Ebelsbach 1991
Stelmach J., Współczesna filozofia interpretacji prawniczej,
wyd. III, Kraków 1999
Struck G., Topische Jurisprudenz. Argument und Gemeinplatz
in der juristischen Arbeit, Frankfurt 1971
Struck G., Zur Theorie der juristischen Argumentation, Ber-
lin 1977
Szymanek K., Sztuka argumentacji, Warszawa 2001
Tarello G., Sur la sp�cificit� du raisonnement juridique, Ar-
chiv f�r Rechts- und Sozialphilosophie 1972, nr 7 (Die
juristische Argumentation)
Viehweg Th., Topik und Jurisprudenz, wyd. V, M�nchen 1974
Wąsek A., Kodeks karny. Komentarz, t. I, Gdańsk 1999
Wymowa prawnicza (praca zbiorowa), wyd. II, Warszawa 2002
Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazów-
ki, Warszawa 2002
109