Znaczenie rodziny w wychowaniu dziecka Joanna Dembowska
Rodzina jest najbardziej powszechnym środowiskiem wychowawczym. Oddziaływuje na zachowanie się wychowanka zarówno wewnątrz rodziny, jak i na zewnątrz, na jego ustosunkowanie się do innych osób, do świata wartości, do systemu norm i wzorów postępowania. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie tkwią walory wychowawcze nie do zastąpienia przez inne środowisko.
Rodzina pozostaje dla ogromnej większości dzieci i dorosłych podstawowym zespołem wspólnoty życia. Dla wielu dom staje podporą emocjonalną, ostoją bezpieczeństwa psychicznego. Zapewnia on jednostce zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, wyzbycia się doznanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa.
To wiązanie przeżyć emocjonalnych z rodziną nadaje jej pewien swoisty rys, co wyróżnia ją spośród innych środowisk wychowawczych. Rodzina w sposób najbardziej naturalny może uczyć miłości i życzliwości. Wpływ, jaki wywiera na dziecko jest wpływem najwcześniejszym i mającym cechy znacznej trwałości. Tu dziecko podlega powszechnemu oddziaływaniu wychowawczemu. Rodzina kształtuje postawy, kieruje poznawanie przez dziecko procesów przyrody i kultury, zjawisk i faktów otaczającego świata. Dziecko naśladuje zachowanie się osób, z którymi jest emocjonalnie związane, przyjmuje style bycia, sposób zachowania się i stara się postępować tak, jak wyobraża sobie rodziców w konkretnej sytuacji. Wraz z rozwojem dziecka zmienia się też mechanizm identyfikacji. Dominuje głównie świadomy wybór i decyzja. Jeśli rodziców łączy z dziećmi żywa więź emocjonalna wiek nastolatka nie potrafi zaburzyć porozumienia między nimi oraz zaprzepaścić tego, czego go nauczyli.
Rodzina jest środowiskiem, w którym tkwią najważniejsze możliwości wszechstronnego rozwoju człowieka. Uczy odróżniać dobro od zła, rozumieć co jest pożyteczne, a co szkodliwe, co godne pochwały lub nagany. Warto dodać, że także postawa rodziców wobec dziecka ma ogromny wpływ na efekty wychowawcze, dobór i skuteczność środków wychowawczych. Poza tym w rodzinie kształtuje się osobowość ludzi, tu też zachodzą procesy zmierzające do samodzielnego pełnienia w przyszłości ról rodzicielskich. Osobowość dziecka kształtuje się pod wpływem konkretnych sytuacji dnia powszedniego i warunków życia, jakie stwarzają mu rodzice, społeczeństwo i państwo.
W obecnych środowiskach rodzinnych wychowaniem dziecka zajmuje się matka, ojciec lub oboje rodzice. Niezależnie od tego, czy rodzice mają odpowiednią wiedzę pedagogiczną, czy jej nie posiadają , proces socjalizacyjny dokonuje się w toku codziennego życia, a jego efekty zależą od tego, jaka jest rodzina. Właściwa wiedza umożliwia rodzinie pełną realizację celów fizycznych, moralnych, intelektualnych i etycznych. Rodzice powinni zdawać sobie sprawę z tego kogo zamierzają wychować, powinni wiedzieć, jakie cechy mają rozwijać u dziecka a jakie tłumić czy korygować oraz winni pamiętać o wymogach współczesnego świata.
Rodzina oddziałuje na dziecko nie przez organizacje opieki i wychowania, tzn. przez nakazy, zakazy czy polecenia, lecz swoistą atmosferę „gniazda rodzinnego”. Pozytywne działanie na dziecko jest możliwe tylko wtedy, gdy rodzina zdoła wytworzyć korzystną atmosferę, a dziecko po nawiązaniu kontaktów z szerszym środowiskiem uzna swoją rodzinę za ośrodek najkorzystniejszy w swoim otoczeniu.
Bogdan Suchodolski określa rodzinę jako „... naturalne środowisko wychowawcze wprowadzające młodą generację w krąg szerszych styczności społecznych”. Rodzina w jego ujęciu „... kształtuje u dziecka poczucie bezpieczeństwa i pewności, stanowi tę grupę społeczną, która pełni ogromną role w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży, ich stosunku do świata wartości”.
Wyniesiony z domu rodzinnego model zachowania wobec innych ludzi, przenoszony jest na stosunki międzyludzkie w zakładzie pracy, środowisku miejsca zamieszkania czy organizacjach społecznych. Dlatego też znaczenie współczesnej rodziny jest ogromne, chociażby z tego powodu, że życie społeczne staje się coraz bardziej złożone, skomplikowane i anonimowe.
Bardzo ważną rolę w wychowaniu dziecka w rodzinie odgrywają rodzice.
Są to głównie role żywicieli, opiekunów i wychowawców. Rodzice podejmują za dziecko decyzje i ponoszą odpowiedzialność za drogę jego życia. Role rodzicielskie tradycyjnie pełnione były komplementarnie: ojciec podejmował decyzje i dawał środki na utrzymanie a matka zapewniała opiekę, zaspokajanie potrzeb, ale ogólna władza leżała w rękach ojca. Wraz z upowszechnieniem się pracy ojca poza domem dziecko większość czasu spędzało z matką. To ona podejmowała większość decyzji, wprowadzała zakazy i nakazy, sprawowała nadzór, dysponowała nagrodami i karami. W poważniejszych sprawach wypowiadał się ojciec, ale matka miała główny głos referujący. Tak więc matka stała się nie tylko źródłem opiekuńczości, ochrony i serdecznych uczuć, ale i decyzji oraz kar i nagród.
Obecnie w wyniku różnych przyczyn specyficznych dla naszego kraju ustawicznie wzrasta liczba rodzin, w których obydwoje rodzice pracują zawodowo. Wiąże się to m.in. z realizacją przez rodzinę jej funkcji materialno- ekonomicznej. W takiej rodzinie praca zawodowa odgrywa istotną rolę. Jest jedną z naczelnych wartości. Rozwój gospodarki krajowej wymaga coraz większej liczby rąk roboczych, a zatrudnienie kobiet jest wyrazem potrzeb społecznych w tym zakresie. W związku z tym równouprawnienie kobiety, możliwość kształcenia i pracy zarobkowej zmieniają jej rolę społeczną i silnie rzutują na wewnętrzną strukturę rodziny.
Zanikają tradycyjne poglądy o uprzywilejowanej roli mężczyzny, który dotychczas rzadko przyjmował na siebie część obowiązków kobiety. Wymienność ról i zadań osiągana jest głównie w tych rodzinach, w których rodzice przejawiają dojrzałość społeczną i emocjonalną.
W wielu rodzinach rodzice wspólnie decydują o najważniejszych sprawach i metodach postępowania z dziećmi. Matka w zależności od tego, czy pracuje zawodowo czy nie, poświęca się opiece i wychowaniu dzieci, gotowaniu, utrzymywaniu porządków oraz innym czynnościom gospodarczym w domu. Ojciec mimo pracy zarobkowej powinien uczestniczyć w procesie wychowania dzieci, gdyż matka nie dysponuje takim walorem, jakim jest ojcowski autorytet, nie może go więc zastąpić i przejąć jego funkcji. Nadmierne zaabsorbowanie pracą zarobkową utrudnia czasem ojcu pełnienie ról rodzicielskich. Późne powroty do domu i zmęczenie powodują brak ściślejszych kontaktów z dziećmi i zanik zainteresowania ich sprawami.
Mimo tego, że oboje rodzice pracują to jednak udział matek w wypełnianiu zadań rodzicielskich jest znacznie większy niż udział ojców. Rodzicom, a głównie matkom pracującym trudno jest pogodzić obowiązki zawodowe i rodzinne. Praca zarobkowa rodziców prowadzi do tego, że dzieci czas wolny spędzają poza domem, co wpływa na kształtowanie się osobowości dziecka. Sporo rodziców (szczególnie samotnych matek) pracuje na zmiany, a dzieci systematycznie pozostają bez żadnej kontroli i opieki. Dzieci sprawiają wówczas wiele trudności, gdyż mają ułatwioną możliwość planowania różnego rodzaju ucieczek, schadzek itp. Sporo rodziców nie ma czasu dla własnego dziecka, a w chwilach gdy mogliby im ten czas poświęcić, zmęczenie codzienną pracą i pragnienie spokoju sprawia, że odsuwają dziecko od siebie i wskazują im inną formę spędzania czasu wolnego, co z kolei prowadzi do osłabienia więzi uczuciowych między rodzicami a dziećmi.
W efekcie rozważań nad znaczeniem prawidłowej organizacji życia w rodzinie dla harmonijnego rozwoju osobowości dziecka należy powiedzieć, że nie tylko ważna jest obecność i opiekuńcza aktywność każdego z rodziców, ale też zgodność ich tendencji i działań wychowawczych czyli tzw. koalicja wychowawcza rodziców. Obecnie powszechnie znane są zalecenia, aby nie ujawniać różnicy zdań przy dziecku, lecz dyskutować i uzgadniać stanowiska podczas jego nieobecności, a także aby wzajemnie wzmacniać autorytet rodzicielski, a nie osłabiać go czy podważać. Takie postępowanie zapewnia dziecku poczucie stałości i pewności, potrzebne dla powstania poczucia bezpieczeństwa. Brak jednolitości w zakazach czy nakazach nie sprzyja uwewnętrznieniu norm postępowania. Utrudnia dziecku rozeznanie w tym co dobre, a co złe i uznaniu tego za dobre a tamtego za złe.
Dla dziecka ważne jest, jak odnoszą się wzajemnie do siebie matka i ojciec, czy się akceptują, są w stosunku do siebie życzliwi i serdeczni, czy też w rodzinie panują napięcie, wrogość i gniew bądź zimna obojętność świadcząca o życiu obok siebie, a nie razem. Szczególnie ważne jest, jak dorośli ustosunkowują się do dziecka.
O całokształcie układu stosunków między rodzicami a dzieckiem decydują oprócz wyżej opisanych, jeszcze inne czynniki. Tak więc nie tylko osobowość rodziców i wzorce wychowawcze realizowane przez nich w postępowaniu z dzieckiem, lecz także sposób, w jaki dziecko odbiera ich postawy i zachowanie tak w sytuacjach wychowawczych jak i różnych sytuacjach życia codziennego, oraz stopień identyfikacji z rodzicami jako osobami znaczącymi decydują o charakterze i jakości tych stosunków, o ich wychowawczej wartości.
Bibliografia:
1. Czapów Cz.: Rodzina a wychowanie. NK, Warszawa 1968.
2. Jachowska E.: Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne.
3. Muszyński H.: Zarys teorii wychowania. PWN, Warszawa 1977.
4. Nęcki Z.: Wzajemna atrakcyjność. WP, Warszawa 1990.
5. Rembowski J.: Postawy dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny. Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1971.
6. Rembowski J.: Rodzina w świetle psychologii. WSiP, Warszawa 1978.
7. Szczepański P.: Socjologia wychowania T 1-2, Warszawa 1973.
8. Suchodolski B.: Pedagogika. PWN, Warszawa 1980.
9. Ziemska M.: Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa 1979.