ALEKSANDER WAT

Pisarz, tłumacz z języka rosyjskiego, francuskiego i niemieckiego. Naprawdę nazywał się Chwat. Urodził się 1 maja 1900 roku w Warszawie, zmarł 29 lipca 1967 we Francji.

Jego ojcem był Mendel Michał Chwat, a matką Rozalia z domu Kronsilber. Siostra Wata, Seweryna Broniszówna, była znaną w Dwudziestoleciu aktorką. W 1918 roku Wat zdał maturę w Gimnazjum Rocha Kowalskiego w Warszawie i rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, które kontynuował do 1926 roku.

W 1918 roku Wat założył w Warszawie z Anatolem Sternem grupę futurystyczną, organizując ekscentryczne wieczory literackie i biorąc udział w awangardowych wydawnictwach. Młody poeta używał jeszcze wówczas często nazwiska Chwat. Wraz ze Sternem redagował jednodniówki futurystyczne, między innymi "Tak" w 1919 roku, "To są niebieskie pięty, które trzeba pomalować" w 1920 roku, "Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej" w 1920 roku. Jesienią 1919 roku wydał - z datą 1920 - Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka. Był to zaskakujący i prowokujący czytelników poemat prozą, który Wat - jak potem wyjaśniał - pisał "w czterech czy pięciu transach, w styczniu 1919, przy 39-40 gorączki". W okresie futurystycznym Wat napisał jeszcze kilkanaście utworów poetyckich, ogłoszonych w czasopismach. We wczesnych latach dwudziestych Wat związany był z "Nową Sztuką", "Zwrotnicą", "Almanachem Nowej Sztuki" pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego, ostatnim pismem poetów "Nowej Sztuki", ukazującym się do 1925 roku. W 1924 roku poeta wstąpił do ZZLP. W tym samym roku Wat założył wraz z malarzem Henrykiem Berlewim i poetą Stanisławem Bruczem biuro ogłoszeniowo-reklamowe "Reklamo-Mechano", w którym probowano stosować poetykę i stylistykę awangardową w tekstach użytkowych.

W połowie lat dwudziestych futuryzm jako zjawisko artystyczne stracił moc i Wat skierował swe zainteresowania ku innym kwestiom. Przede wszystkim zajął się tłumaczeniami z literatury rosyjskiej - przełożył między innymi Braci Karamazow Fiodora Dostojewskiego - francuskiej i niemieckiej. W 1927 roku Wat ożenił się z Pauliną Lewówną. W tym samym czasie rozpoczął współpracę z Towarzystwem Wydawniczym "Rój". W 1927 roku Wat wydał także powieść Bezrobotny Lucyfer.

W tym czasie Wat zainteresował się problematyką społeczną i polityką. Brał udział w spotkaniach i zebraniach grup zafascynowanych marksizmem. W 1929 roku współinicjował założenie "Miesięcznika Literackiego", pisma związanego z KPP. Dwa lata później pismo zostało rozwiązane, a redakcję, w tym Wata, aresztowano.

W 1930 roku Wat stał się członkiem Polskiego PEN Clubu. Od 1932 aż do 1939 roku poeta pracował jako kierownik literacki wydawnictwa Gebethner i Wolff. Po wybuchu II wojny wyjechał do Lwowa. Tam pracował w redakcji "Czerwonego Sztandaru". W styczniu 1940 roku został wraz z grupą polskich pisarzy aresztowany przez Rosjan. Był więziony we Lwowie, Kijowie i Moskwie. Potem wywieziono go w głąb ZSRR. W listopadzie 1941 roku zwolniono Wata na mocy amnestii, wtedy odnalazł żonę i syna. Dotarł do Ałma Aty i został otoczony opieką polskiej ambasady. Po wyjściu Armii gen. Andersa pozostał w ZSRR i pełnił funkcję przedstawiciela rządu londyńskiego w Kazachstanie. W marcu 1943 aresztowano go za odmowę przyjęcia radzieckiego paszportu. Z więzienia został zwolniony po około trzech miesiącach, w Rosji sowieckiej przebywał jednak aż do 1946 roku.

Po powrocie do Polski, do 1948 roku, Wat sprawował funkcję redaktora naczelnego Państwowego Instytutu Wydawniczego. W latach 1947-49 współredagował tygodnik "Odrodzenie". Zasiadał również - w latach 1947-63 - w Zarządzie Polskiego PEN Clubu. Drukował w "Kuźnicy" i "Twórczości".

Wat włączył się intensywnie w polskie powojenne życie literackie, ale stopniowe ograniczanie swobody twórczej i socrealistyczne dyrektywy ogłoszone na szczecińskim Zjeździe Pisarzy sprawiły, że poeta ponownie zamilkł.

W styczniu 1953 roku Aleksander Wat zapadł na ciężką chorobę - tak zwany zespół opuszkowy Wallenberga - która wywoływała między innymi ostre bóle głowy i powodowała niezdolność do pracy. Pisarz podjął leczenie za granicą - w 1954 roku wyjechał do Szwecji, a od 1955 do 1957 roku przebywał na południu Francji. Mimo choroby Wat starał się pisać. W 1957 roku, po kilkudziesięciu latach milczenia Wata-poety, ukazał się tom zatytułowany Wiersze. Był to w zasadzie powtórny debiut poetycki Wata. Krytycy i czytelnicy przyjęli Wiersze z ogromnym zainteresowaniem i uznaniem, które przyniosło autorowi nagrodę "Nowej Kultury".

Wat jeszcze w okresie futurystycznym zafascynowany był tajemnicą i głębią "ja" osobowego. W Mopsożelaznym piecyku rozwija się zaskakujący i wieloznaczny dialog pomiędzy różnymi postaciami - warstwami składającymi się na formę osoby. Przedstawiony w utworze szaleńczy świat, skupiony na granicy wyobraźni i nadwyobraźni "ja", na granicy normy psychicznej i schizofrenii jest niewątpliwie znakiem - futurystycznym - sprzeciwu wobec porządku kultury. Trzeba było strasznych doświadczeń i wielu lat namysłu, aby znak negacji zamienić na fascynację. Przecież późna twórczość Wata także zamyka się w kręgu tych samych problemów, ale teraz widzianych zupełnie inaczej. W Wierszach, a potem w wydanych w 1962 roku Wierszach śródziemnomorskich czytelnik pozna nowe, dramatyczne spojrzenie poety na osobę i kulturę. Twórczość Wata staje się z czasem relacją z wielkiej podróży po czasach i obszarach tradycji, języka, systemów filozoficznych i politycznych. Ale Wat podąża do celu, którego nigdy nie osiągnie. Ten wielki erudyta pochłaniający tysiące książek ciągle nie może rozpocząć swego wielkiego dzieła, syntezy, w której mógłby zamknąć kulturowe, imaginacyjne i psychiczne doświadczenia człowieka stulecia totalitaryzmów i artystycznych rewolucji. Pisarz cierpiał na niezaspokojenie intelektualne, ale cierpiał także fizycznie. Wciąż był dręczony chorobą i strasznymi bólami głowy. Pisarz szukał ukojenia i pomocy we Francji. Lata 1961-63 to okres pobytu Watów w Paryżu i - zimą - na południu w Prowansji w Cabris. Tutaj powstawały cykle poetyckie włączone potem do Wierszy śródziemnomorskich.

Wat, kiedyś komunizujący poeta, potem więzień stalinowski teraz coraz więcej czasu poświęcał na szkicowanie książki, w której chciał wyłożyć istotę stalinizmu. To dzieło nie zostało nigdy ukończone.

W 1963 roku Wat ostatecznie wybrał status emigranta i pozostał na Zachodzie. Drukował w paryskiej "Kulturze", bywał zapraszany do Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. W grudniu tego roku Watowie opuścili Francję i udali się do Berkeley w Kalifornii. Wat został stypendystą w Center for Slavic and East European Studies. Wat poczuł się lepiej, ale była to tylko chwilowa poprawa. W 1964 pisarz poważnie myślał już o samobójstwie. Choroba czyniła postępy i Wat mógł pisać tylko z trudem. Nie czuł się dobrze w roli pisarza. Dlatego - częściowo z powodów terapeutycznych - zaczął nagrywać swoje wspomnienia i rozmowy z Czesławem Miłoszem na magnetofon. Tak powstała słynna opowieść biograficzna Mój wiek, wydana ostatecznie w 1977 roku.

W lipcu 1965 Wat wrócił do Francji. Tutaj nadal pracował i uzupełniał wspomnienia, pisząc między innymi Kartki na wietrze.

W 1966 i 1967 roku Watowie wyjeżdżali na Majorkę. Tutaj poeta czuł się na tyle lepiej, że mógł przygotowywać ostatni - jak się okazało - tom wierszy zatytułowany Ciemne świecidło.

W końcu to, o czym pisarz tyle razy myślał i mówił stało się: 29 lipca 1967 roku Aleksander Wat popełnił samobójstwo.

Wiersze Wata są trudne. Poeta sięgał do skomplikowanej symboliki różnych tradycji i okresów, pisał językiem pełnym odniesień i aluzji, budował złożone metafory, zmieniał style i poetyki. Jego utwory są przy tym niezwykle skondensowane znaczeniowo, ale semantyka wierszy Wata zależy także od wewnętrznych napięć i dysonansów, którymi poeta operuje nieustannie, szukając formy dla swojego doświadczenia lirycznego.

Biografia i dzieło Wata stanowią przykład tragicznego losu artysty XX wieku, który uwikłany w lewicowość awangardy staje się w końcu ofiarą wznoszonego przez siebie systemu.

Twórczość (wybrane pozycje, bez przekładów):