EPIKA POLSKA XVII W. (epos, poemat, satyra, romans wierszowany)
Epika to nie są bajki. To projekcja marzenia o porządku, o pięknym, godnym człowieczeństwie, zasługującym na miłość. Ale to się źle skończy. (AB, wykład z 9 XI 2005)
1. Epos
W ramach przypomnienia: ęłęóęłęóEpos (gr. épos = słowo, opowieść) - jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów, rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.
Literatura renesansowa przekształciła wizerunek potencjalnego bohatera epickiego, znany dotychczas z rycerskich eposów. Porzucił on zbroję, stał się ziemianinem (filozoficzna pochwała wsi u Janka z Czarnolasu czy Rejowy Żywot człowieka poćciwego) i takim przeszedł w wiek XVII. W potrzebie okazywał męstwo i sprawność żołnierską, ale traktował to jako wyższą konieczność i z radością powracał do własnego dworku.
Nad literaturą nadal jakkolwiek ciąży nieosiągalny wzór eposu antycznego, którego próby nie powiodły się ani Kochanowskiemu, ani Sarbiewskiemu. Dorobek literatury polskiej wyraża się w małych formach epickich, sławiących m.in. rycerzy wojen kresowych (Jan Karol Chodkiewicz, Stefan Chmielecki, Stefan Czarniecki, Jan III). Tworzywo epickie gromadzi się również w piśmiennictwie.
Próby syntezy, próby poszukiwań, punkt wyjścia do narodowego eposu:
Monomachia Parysowa z Menelausem, Jan Kochanowski. Ok. 1577, III księga Iliady.
Andrzej Kochanowski, brat Janka, tłumaczy Eneidę (1590).
Niejaki Krzysztof Woltazy w 1598 r. daje skrót Iliady.
Paweł Zaborowski przyswaja Batrachomyomachię albo Żabomyszą wojnę (1588).
A ponadto (teoria):
Piotr Skarga, Żołnierskie nabożeństwo - literatura parenetyczna, nauki o wzorze żołnierza oraz modlitwy, opatrzone dodatkowo częścią pt. Przykłady nabożnego męstwa i szczęścia rycerskiego wybrane ze «Starego Testamentu» i z historii chrześcijańskich. Utwór nie jest eposem, jest wyłącznie jego teoretycznym postulatem! Odwołując się do marzeń ludzkich o bohaterze doskonałym, który nie powinien być pokonany w walce ze złem, w obronie jakiegoś porządku, Skarga wskazuje na wzory Starego Testamentu. W ramach postulatu konstruktywnej literatury epickiej tworzy krótki katalog bohaterów, szuka wzorców zbiorowych, określa heroiczne przykłady postępowania. Homo militans, nowy bohater, postawiony w obliczu walki z półksiężycem, jest obrońcą dwóch wartości: patriotycznych i religijnych.
Wskazany tu zostaje jedynie kierunek rozwoju literatury określającej heroiczne wzorce postępowania; utwór prezentuje nową perspektywę epicką. Żołnierski stan zrehabilitowany.
Zawsze możemy również liczyć na teoretyka poezji, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Hernas wymienia w tym miejscu Sarbiewskiego, nie podając żadnych dalszych szczegółów, niemniej jednak prawdopodobnie chodzi o najobszerniejszy z traktatów Maćka, De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus, traktujący o poezji doskonałej, czyli o epopei.
W sukurs poszukiwaniom epickim przychodzi chrześcijański dorobek Zachodu. Następuje zwrot do złotego okresu średniowiecza. Wielu przykładów dostarczają żywoty świętych - gatunek ten przeżywa odrodzenie zainteresowania w baroku. W Polsce dużą popularnością cieszą się Żywoty Świętych (wydawane od 1579 w całości i w wyborze) Piotra Skargi. Na kanwie żywotów rodzi się sugestywna fikcja literacka.
Wczesna próba epickiej parafrazy żywotu świętego. Ogłoszone przez franciszkanina, Hipolita Liriciusa, tłumaczenie poematu Hieronima Maripetrusa, pt. Wzory cnót abo Przedziwny żywot Anielskiego i błogosławionego św. Franciszka (1594 i późniejsze wznowienia). Wierszowana epika, charakter madytacyjno-moralistyczny, cel dydaktyczny: wzbudzić do cnót! Poemat ujawnia kłopoty z fikcją epicką, kolizje narratora z moralistą (brak autonomii narracji?). Osoba bohatera kompozycyjnie nie jest ważna, stanowi jedynie ilustrację założonych tez na temat sprzeczności świata i wojny między Bogiem a szatanem. Nie jest to więc utwór stricte eposowy.
Działalność przekładowa Piotra Kochanowskiego (1566-1620), bratanka Jana, syna Mikołaja. Piotr odebrał rzetelną edukację (+ dworską), studiował we Włoszech. W 1602 otrzymał tytuł sekretarza królewskiego. Od 1611 r. mieszkał na stałe w Krakowie. Pracując nad swymi przekładami, korzystał z rad i opieki przyjaciela, Jana Tęczyńskiego, późniejszego wojewody krakowskiego.
Dopiero P. Kochanowski wprowadził do polskiej literatury żywe wzory nowożytnej epopei, tłumacząc arcydzieła literatury włoskiej, 1. Jerozolimę Wyzwoloną Tassa (wyd. polskie 1618) i 2. Orlanda szalonego Ariosta (wyd. fragmenty 1799, pełna edycja 1905).
Torquato Tasso (1544-1595) - Kochanowski. Kochanowski pozostaje wierny oryginałowi Tassa, czasem tylko dostosowując treść do szlacheckiego odbiorcy. Gofred nazywany jest więc Hetmanem, a w porównaniach pojawiają się Tatry czy Wisła. Opowieść o „wojnie pobożnej” odwołuje się do czasów pierwszej krucjaty (1096-1099), włączając się jednocześnie w aktualny dla Polaków klimat sporów krzyża z półksiężycem. Epos pełni więc funkcję nie tyle epopei narodowej, co epopei chrześcijańskiej. Bohaterowie utworu poddają się urokom ciała i natury, magii miłości, by ostatecznie odrzucić je dla wyższych dążeń serca. Postulat chrześcijańskiego heroizmu zwycięża nad hedonistycznymi pokusami natury. Gofred jest próbą syntetycznej definicji człowieka (jak każda epopeja). Padają konstruktywne wnioski na temat natury ludzkiej, pojawia się także happy end fabularny - Armida, przeciwniczka krzyża, pokonana przez miłość, w ramionach ukochanego Rynalda nawraca się na chrześcijaństwo.
Kochanowski sprawniej radzi sobie ze scenami batalistycznymi; język używany do opisu miłosnych uniesień lub fantastycznych zjawisk (a propos, ważny aspekt fantastyki w utworze!) wydaje się czasami nieporadny. Ponadto Piotr decyduje się na zastosowanie oktawy (jedenastozgłoskowiec o rymach abababcc).
Przekład Kochanowskiego, który ukazał się w 1618 r. pod tytułem Goffred abo Jeruzalem wyzwolona, stał się kamieniem milowym w rozwoju polskiej literatury.
2. Ludovico Ariosto (1474-1533). Autor liryków, satyr, komedii, dzielił gust do starych romansów rycerskich. Za inspirację posłużył Ariostowi Orlando zakochany (Orlando innamorato) Matteo Boiardo. Orlando szalony wydany po raz pierwszy w 1516 r., pełna wersja licząca 46 pieśni wychodzi w r. 1532 (z niej korzysta Kochanowski). Tematyka: walki rycerstwa Karola Wielkiego z Saracenami + wielowątkowa narracja romansowa. Dwie pary - Angelika i Orlando oraz Bradamanta i Ruggier(o) - łączące wątki i przygody miłosne rozmaitych bohaterów/spinające klamrami narracyjnymi dwie części składowe dzieła. Swoisty stosunek autora do własnych bohaterów, nacechowany łagodnym tonem narracji, subtelną ironią i dystansem, nosi miano „ariostycznego”.
Około połowy XVII wieku pojawia się wyraźna moda na epikę romansową, wierszowaną lub prozaiczną, która respektuje żywy popyt społeczny, nie jest jednak popierana przez oficjalne poetyki. Tym samym, w okresie dojrzałego baroku tradycyjny epos rycerski przeżywa swój ostateczny kryzys, ustępując miejsca romansowi.
Kilka lat po wydaniu Kochanowskiego trzeciorzędny poeta, Jan Bojanowski, na wzór oktawy Tassa tworzy Naumachię chocimską... (Jarosław 1622). Gofred ma szerokie spectrum oddziaływania.
Wzór Tassa wspomaga także zwrot literacki w stronę romansu. Poemat Obleżenie Jasnej Góry Częstochowskiej, napisany przed rokiem 1673, przypisywany różnym autorom, składa się z 12 pieśni. W celu zainteresowania czytelnika pomiędzy treść eposu autor wprowadza „poemata” i „koncepty”, czyli wątki romansowe wzorowane na Gofredzie. Ponadto zleca drukarzowi złożenie tekstu za pomocą dwóch czcionek: jedna oznacza partie prawdziwe (eposowe), druga natomiast zmyślone (romansowe). Dodatkowo, w obawie przed zbyt niefrasobliwym odczytaniem dzieła (aby romans „strzeż Panie Boże, do wzgorszenia nie był”) przy bardziej sugestywnych fragmentach zmysłowych autor czyni dla przeciwwagi glosy moralne (sic!).
Utwór zachował się w kilku odpisach.
Wartość artystyczna powstających eposów przesuwa je z kręgu literatury do kręgu wierszowanych pism obyczajowych, a z czasem wręcz do dzieł grafomańskich. Epos rycerski wchłania także pierwiastki publicystyczne, zmieniając istotę gatunku.
Transakcja wojny chocimskiej. Wacław Potocki. W 1670 powstaje najsławniejsze dzieło Potockiego, pięć lat później autor przygotowuje drugą jego redakcję. Niestety utwór wychodzi drukiem dopiero w r. 1850 jako dzieło Andrzeja Lipskiego.
Wojna chocimska miała na celu uwiecznienie wielkiego sukcesu orężnego - kampanii z 1621 r. (stosunkowo nieliczne oddziały polskie pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza powstrzymały nieporównanie większe wojsko tureckie). Transakcja odbiega od tradycyjnych wzorów epopei, ponieważ Potocki nad sugestywną fikcję ceni bardziej wymowę prawdy historycznej. Korzysta z poematów historycznych Samuela Twardowskiego i z modelu narracji pamiętnikarskiej. Nie wymyśla czysto fikcyjnych epizodów, poetyzuje jedynie prawdziwą kronikę wydarzeń. Wprowadza szkice psychologiczne bohaterów, koncypuje ich mowy. Elementy właściwe epopei:
- utwór przedstawia ważne dla narodu wydarzenie,
- heroizuje przeszłość,
- zaczyna się od epickiej inwokacji (zwraca się do Boga),
- występują liczne sceny batalistyczne i mowy wodzów.
Potocki idealizuje polskich wodzów (Chodkiewicz przed pierwszym starciem przedstawiony z aureolą nad głową), demonizuje z kolei Turków (lud „durny”, „hardy”, „nadęty”).
Dygresy - Potocki porzuca narrację i rozważa sprawy aktualne, np. dygres „wotum” (cz. IX) mówiący o zajęciach ludzi na ziemi. Dygresy stanowią najżywszą warstwę utworu, one też stały się niewątpliwie przeszkodą w drodze do druku. W krytyce Rzeczpospolitej autor podejmuje tradycyjne wątki refleksji publicystycznych (np. problem „przywileju bez obowiązków”). Źródła zła upatruje w dworach magnackich.
2. Poemat
ęłęóPoemat - [gr.], dłuższy utwór wierszowany o różnych odmianach: p. epicki, o wyraziście zarysowanej, jednowątkowej fabule; p. heroikomiczny, będący parodią eposu bohaterskiego; p. dygresyjny, łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi; p. opisowy, w którym dominują motywy statyczne; p. dydaktyczny, o charakterze rozprawy pouczającej; p. filozoficzny, będący wykładem o tematyce filozoficznej; p. satyrowy, pełniący funkcje satyryczno-dydaktyczną, p. liryczny, nasycony treściami subiektywnymi.
Samuel ze Skrzypny Twardowski (ur. przed 1600 - zm. 1661). Twardowski korzystał z różnorodnych wariantów wypowiedzi epickiej.
- Przeważna legacyja ... Krzysztofa Zbaraskiego ... do ... Cesarza tureckiego Mustafy w roku 1621 (1633) - poetycki itinerariusz z podróży na Wschód;
- Pałac Leszczyński... (1643) - połączenie poematu opisowego z poematem genealogicznym;
- Władysław IV, król polski i szwedzki (1649) - złożony z epizodów poemat biograficzny;
- Wojna domowa... (ocenzurowana całość wychodzi w 1681, wcześniej wydawana w dwóch częściach) - próba epickiej syntezy zawieruchy wojennej z połowy wieku; nie udaje się jednak Twardowskiemu wykrzesać z tematu głębszych walorów artystycznych.
W powyższych czterech utworach na kanwie epickiej narracji autor przedstawia własne refleksje polityczne, moralistyczne, satyryczne.
Najlepsze rezultaty artystyczne osiągnął Twardowski nie tam, gdzie łączył zamierzenia epika i publicysty (Wojna domowa), czy epika i panegirysty (Władysław IV), lecz w dwu poematach opowiadających o losie człowieka: w Dafnidzie i w Nadobnej Paskwalinie. W obu utworach bohaterem jest kobieta, oba korzystają z motywów i wzorów europejskich, w obu wreszcie pojawia się żywo dyskutowany w baroku problem miłości i filozofii życia.
Dafnis drzewem bobkowym (1638) - Twardowski przejmuje Owidiuszową opowieść o nimfie, Dafnidzie, uciekającej przed natrętnym kochankiem i przemienionej na własną prośbę w drzewo bobkowe, z libretta opery V. Puccitellego i nadaje jej formę poematu złożonego oktawami. W utworze pozostają jednak rysy teatralne w postaci dialogów i monologów oraz epilogu sceny wzywającego gości „do wczasu”, jakby po zakończonym przedstawieniu. Poemat głosi nieuchronność praw natury - miłość jako namiętny żywioł, któremu podlegają wszyscy, nawet bogowie (Kupidyn sprawia, że Apollo zakochuje się w Dafnis). Należy zaaprobować prawa miłości, bowiem to, co się dzieje w życiu, dzieje się przecież za zgodą stwórcy świata. Kupido powiada:
Co mi dyskursy wasze i bystrości,
Jeśli to z wodzem dzieje się mądrości.
Nadobna Paskwalina (1655). Typowa w sztuce tego okresu opowieść o pokucie. Akcja dzieje się w Lizbonie u schyłku XVI wieku, naprzeciwko siebie stoją pałace dwóch kobiet, Wenery i Paskwaliny, jedna z nich ma zostać wybrana najpiękniejszą. Wenera jest oczywiście podstarzałą boginią, która uciekła z Cypru do Lizbony przed najazdem sułtana tureckiego, Selima II (1566-1574).... W tym samym czasie Mars wędruje z wojskiem portugalskim aż do Ameryki, dowodzi artylerią i zajmuje się zakładaniem min pod mury miast...... („A ja nie mogę. I nikt nie może! O boże!”)
Zawiązanie fabuły jak w Dafnis, nieodwzajemniona miłość staje się źródłem cierpień. Tym razem jednak poeta dochodzi do przeciwstawnych wniosków na temat natury miłości. Otóż, miłość wzniecana przez Kupidyna nie jest częścią natury ludzkiej, lecz „zwierzęcą żądzą”, którą człowiek może z pomocą bogów poskromić. Paskwalina pielgrzymuje poprzez świat, szukając harmonii i szczęścia. Poznaje podstawowe mity życia szczęśliwego, ale celem jej wędrówki jest pokuta w klasztornym odosobnieniu. Pod opieką Junony (poskromicielki Kupidyna) zakłada nowy klasztor, gdzie żyje w pokucie, która jest jednocześnie rozkoszą.
FORMA. Twardowski sztukuje swój język odsyłaczami mitologicznymi, nadużywa porównań i epitetów homeryckich. Niemal stale pisze zdaniami inwersyjnymi, narzucając im chętnie retoryczną afektację. Nadmiar skojarzeń mitologicznych, jak i nadmiar środków ekspresji wprowadza do dzieł Twardowskiego zewnętrzną okazałość. Wśród gęstwiny figur i pokazów erudycji zdarzają się jednak eksperymenty pomysłowe i nowatorskie, m.in. pierwsze próby instrumentacji głoskowej (lament instrumentowany głoską ł):
Śmierci tego jeziora przyległe płakały,
Lasy głuche płakały i na odgłos skały
Kazimierskie zawyły. Ciało ducha płone [...]
(Pamięć śmierci ... Aleksandra Karola Królewica Polskiego i Szwedzkiego)
Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702). Poemat biblijny.
Ecclesiastes... (napisany ok. 1680 r., wydany w r. 1702). Parafraza poetycka Księgi Eklezjastesa, ułożona jedenastozgłoskowcem z zachowaniem 12 rozdziałów, napisana po polsku. Lubomirski dostrzega aktualność myśli Salomona. W obliczu kolizji wartości i niemożności odnalezienia szczęścia i harmonii osobistej, filozofia życia przybiera ton sceptyczny i pesymistyczny. Jedyna szansa człowieka kryje się więc w naiwnej wierze, że „wszystko Bóg dobrze wedle czasu sprawił”.
Tobiasz Wyzwolony (wyd. 1683) - drugi utwór biblijny, parafraza Ksiąg Tobiaszowych, swobodniejszy wobec oryginału niż Ecclesiastes. Złożony z 12 pieśni pisanych (ładnymi ;D) oktawami. Fabuła jest prosta i pozostaje wierna wzorowi. Syn Tobiasza, Tobiasz, na polecenie oślepłego ojca wyrusza po odbiór długu. W podróży towarzyszy mu spotkany na pozór przygodnie przewodnik - nierozpoznany anioł. W mieście Reges żyje nieszczęśliwa Sara, która siedmiokrotnie traci w noc poślubną kolejnych mężów. Losy Tobiasza i Sary łączą się w momencie, gdy oboje trapieni swymi niedolami, jednocześnie zwracają się z modlitwą do Boga. Później zostają szczęśliwymi małżonkami, Tobiasz bowiem najpierw poświęca łoże Bogu, następnie dopiero zmysłowym rozkoszom - w ten sposób wychodzi żyw z opresji nocy poślubnej. Dydaktyczny charakter utworu ujawnia się choćby na poziomie reprezentacji wzoru cnotliwej rodziny.
Narrator jest tu niejako postacią wyodrębnioną. Pośredniczy między biblijnym oryginałem a barokowym odbiorcą.
3. Satyra
Satyra - utwór lit. ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, stosunki obyczajowe, polityczne itp.; jako odrębny gatunek funkcjonuje w świadomości lit. od czasów rzymskich do XVIII w., później pojęcie satyry gubi sens gatunkowy i jako kategoria ideowo-artystyczna zaczyna oznaczać krytyczny, ośmieszający sposób przedstawiania rzeczywistości.
Krzysztof Opaliński i początki satyry. Satyra była typem poetyckiej gawędy, pisanej w dłuższym, epickim metrum (satyra rzymska korzystała z heksametru, w Polsce najczęściej z trzynastozgłoskowca), podporządkowana szeroko pojętej dydaktyce, podejmowała w sposób krytyczny i zaczepny drażliwe kwestie polityczne i społeczne.
Krzysztof zbiorem Satyry albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące... (Leszno 1650) przyswoił literaturze polskiej wzór gatunkowy rzymskiej satyry. Korzystał swobodnie z Juvenalisa, Persjusza, Seneki, wywody opierał na szerokiej erudycji. W jego satyrach dominuje retrospektywny kąt widzenia, oparty na konfrontacji: dziś i dawniej. Opaliński jest żywo oburzony współczesnością, której przeciwstawia surowe czasy przodków. „Bo któż by się, dla Boga, strzymał [od pisania satyr] w tym żelaznym/ Wieku, gdy dawno złote minęły, a ledwo/ Gliniany nam dziś został, i to nie iłżecki”. Kobietom polskim stawia przed oczami wzór św. Jadwigi, która przez trzydzieści lat pożycia małżeńskiego nie straciła czystości <olaboga>, złym mówcom dzisiejszym - starych oratorów etc. Przez kontrast uwydatniony zostaje negatywny moralnie obraz współczesności.
Indignatio (oburzenie) kieruje doborem przykładów; w kronikach szuka więc Opaliński dobrych przykładów (choć nie brakuje tam i złych), a swoje czasy ilustruje przykładami degeneracji obyczaju. Duża rola fantazji, częste przesadne i niewiarygodne uogólnienia. Satyra bowiem jako zwierciadło rzeczywistości nie jest opisowym dokumentem, lecz gatunkiem literackim kierującym się prawami wyobraźni.
Plan tematyczny satyr: o wychowaniu młodzieży, o małżeństwie, o życiu różnych stanów Rzeczypospolitej, o ustroju, sądownictwie, skarbie, wojsku, o różnych dziedzinach obyczajowości społecznej.
W zbiorze „przestróg”, obok tych karykaturujących i hiperbolizujących zepsucie, znajdują się również teksty bardziej umiarkowane, proponujące poszukiwanie programu napraw. Nad indigatio góruje wówczas racjonalny wykład. Jedną z satyr zatrzymujących się na analizie problemu (zagadnienia ważnego społecznie) jest m.in. utwór Na ciężary i opressyją chłopską w Polszcze. Opaliński stara się wstrząsnąć sumieniem czytelnika, wprowadzając obrazowe egzempla nędzy chłopów, odsłaniając nieludzką motywację praktykowanych form ucisku. W innych satyrach szuka także powodów upadku cnót żołnierskich i politycznego, prawnego, moralnego nieporządku.
W przedostatnim z utworów cyklu Opaliński porównuje swoją podróż satyryczną przez Rzeczpospolitą do wyprawy Diogenesa, który w biały dzień postanowił z latarnią w ręce odnaleźć na ulicach kogoś godnego miana człowieka. Krzysztof zlustrował cały stan szlachecki, nikogo takiego nie znalazł...
Forma. Opaliński przeciwstawia się kulturze przepychu za pomocą surowości i prostoty. Jest związany duchowo z tradycją renesansu, co nie oznacza jednak, że należy do epigonów. Wzory nowej barokowej kultury są sprzeczne z jego ideałami (ideały te: stoicka cnota umiaru, sarmacki kult surowości przodków, zasada rygorystycznego przestrzegania porządku organizacji społecznej), Opaliński przynależy do nurtu klasycyzującego. Krytykuje modną tendencję do budowania konceptów i popisywanie się erudycją. Choć deklaratywnie szuka postawy przeciwstawnej modom, bywa również bardzo „współczesny”. Często puszcza wodze swojej erudycji, często ulega barokowej poetyce. Jego racjonalizm nie jest więc bez skazy, a raczej niekonsekwentny.
4. Romans wierszowany
Romans - [starofr.] gat. epiki przedpowieściowej obejmujący utwory prozaiczne lub wierszowane o zwykle jednowątkowej, bogatej w perypetie fabule, najczęściej o charakterze awanturniczo - erotycznym; początki w lit. starożytnej (III-I w. p.n.e.), bujny rozwój i liczne odmiany w okresie późnego średniowiecza, od XVIII w. lit. znaczenie romansu maleje w związku z rozwojem powieści; niektóre konwencje romansowe przetrwały w różnych typach lit. brukowej.
Około połowy wieku XVII, zanim Rzeczpospolita zmieniła się w pole wojenne, w literaturze pojawiają się wyraźne ślady zainteresowania małymi formami prozy i romansem (zob. fragment Około połowy...). Powstają dłuższe utwory narracyjne: Prawdziwa jazda Bartosa Mazura jednego do Litwy na służbę (1643), fantastyczna, groteskowa nowela osadzona w litewskim krajobrazie; Historyja barzo ucieszna... (1642), przygodowy romans przerobiony drukiem z noweli Franciszka Belleforesta; Antypasty małżeńskie (1650), zbiór trzech romansów (dwa z nich napisane prozą), których autorstwo przypisuje się Hieronimowi Morsztynowi. Zwrot w stronę prozy narracyjnej i romansu przerywają wydarzenia wojenne. W społeczeństwie pozostaje jednak nawyk czytelniczy.
W 1655 roku wychodzi drukiem Filomachia abo Afektów gorącej miłości wyrażenie - zbiór trzech nowel wierszowanych przypisywanych Hieronimowi Morsztynowi. Później jednak romans drukowany staje się coraz rzadszym wydarzeniem. Romanse przekładane są i odczytywane w kameralnych kręgach. O szerszym kręgu czytelniczym myśli Wacław Potocki, który przez dwadzieścia lat pracuje nad swoim cyklem wierszowanych romansów. Ostatecznie porzuca tę twórczość w połowie lat 70. i nie doprowadza żadnego dzieła do druku. Nowy romans przeżywa pierwszą fazę rozwoju w okresie dojrzałego baroku, następnie rozwój ten ulega zahamowaniu.
Wacław Potocki i jego romanse. Potocki wyrażał swoje głębokie przeświadczenie o wartościach edukacyjnych „historii”, czyli romansów. Miały one budzić wstręt do uczynków złych i pobudkę do dobrych. Dwa pierwsze romanse Potockiego to Judyta (źródło Pismo Święte) i Wirginia (Liwiusz), oba z 1652 roku. Potocki, za przykładem Tassa, używa oktawy, później rezygnuje z niej dla wiersza stychicznego.
Trzecie dzieło: Historia równej odwagi, ale różnej fortuny dwu pięknych, Tressy i Gazele, w Hollandyjej panien - dwie różne nowele zaczerpnięte z dzieła Jakuba Augusta de Thou; jeden węzeł fabularny rozwiązany w dwu wariantach (potępionym i aprobowanym). Na tle walk Holendrów o uwolnienie się spod władzy hiszpańskiej umieszczone zostają dwie opowieści o napastowanych kobietach. Studium konfliktu żądzy i cnoty.
Dwa ważne elementy uprawianej przez Potockiego poetyki romansu:
- rysunek psychologiczny - wyposaża portrety bohaterów w ludzkie doznania, opisuje i analizuje wewnętrzne pokusy, potrzeby, wahania, umożliwia konfrontację czytelnika z bohaterem. Nie narusza jednocześnie wzoru fabularnego.
- refleksyjny komentarz do wydarzeń - typowe dygresje (najczęściej aktualizujące), dopowiedzenie zewnętrzne, pośredniczenie pomiędzy fabułą a czytelnikiem.
Inny typ romansu Potockiego prezentują Lidia, Syloret i Argenida. Większe znaczenie fabuły, więcej wątków, punktów kulminacyjnych w narracji, zwrotów akcji. I tu występują moralizatorskie dygresje na tematy aktualne, ale na planie pierwszym pozostaje pochłaniająca (niewątpliwie ;P) akcja przygodowa.
Jeszcze jeden romans Potockiego to Libusza, zamykający cykl wierszowanych historii, napisany w r. 1675.
Więcej szczegółowych informacji na temat romansów Wacława Potockiego można odnaleźć u Hernasa na stronach 411-420 (wyd. z 1976), ja już nie mam do tego siły....
Nie wiem, czy bardziej adekwatnym przydziałem gatunkowym w obrębie ustalonych powyżej, nie byłaby wobec Tobiasza kategoria „romans wierszowany”. Liczę w tej kwestii na Waszą wyobraźnię.
4