Barbara Szacka

Stanisław Staszic

• ur. 6 listopada 1755 w Pile

• zm. 20 stycznia 1826 w Warszawie

• Urodzony w rodzinie mieszczańskiej

• Matka Katarzyna - córka pisarza miejskiego, burmistrza Piły; ojciec Wawrzyniec - burmistrz Piły

• W dzieciństwie przeznaczony przez matkę do stanu duchownego - wybitna troska o jego wykształcenie

• 1773 - pierwsza tonsura i święcenia

• 1778/1779 - wyświęcony na księdza

• Otrzymał kanclerstwo w Szamotułach (nie wywiązywał się ze swoich obowiązków - czerpie dochody z dóbr Jankowice)

• 1779 - za namową ojca wyjeżdża na studia do Lipska, Getyngi i Paryża (College do France)

• poznaje Buffona - postanawia przełożyć na polski „Epoki natury”

• fascynacja naukami Buffona (pierwsze oznaki buntu wobec religijności)

• 1781 - Staszic zostaje nauczycielem synów Andrzeja Zamoyskiego - dożywotnia pensja pod warunkiem, że przez 10 lat będzie zajmował się edukacją synów Ordynata

• w Akademii Zamoyskiej uzyskuje doktorat obojga praw

• 1786 - wydaje „Epoki natury” Buffona - w przedmowie wyłożył teorię poznania nawiązującą do sensualizmu i empiryzmu Oświecenia francuskiego

• Otrzymuje probostwo w Turobinie

• Tłumaczenia: „Numa Pompilisz” J. P. Claris de Floriana; Pochwała Marka Aureliusza A. L. Thomasa

• Dzięki towarzyszeniu Andrzejowi Zamoyskiemu Staszic coraz bardziej interesuje się rzeczywistością polską - wszystko poznaje z perspektywy Zamoyskiego , ale przez pryzmat swojego pochodzenia: wychowany w rodzinie, w której żywa była tradycja walki ze szlachtą i walka o prawa mieszczan

• marzec 1787 „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”

• „Uwagi nad życiem Jana Zamoykiego, kanclerza i hetmana w.k., do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane”

• Traktat polityczny wydany bezimiennie w Warszawie

• Odwołanie w tytule do Zamoyskiego: w polskim oświeceniu stanowił wzór patriotyzmu szlacheckiego

• Mistyfikacyjnie datowane w Heilsbergu 1785

• Zbiór szkiców powiązanych jednolitą postawą filozoficzno-socjologiczną oraz tezą o zagrożeniu niepodległości uszczuplonej I rozbiorem Rzeczypospolitej i konieczności szukania dróg ratunku

• Zbiór nosi piętno myśli politycznych Zamoyskiego

• Wnikliwa krytyka struktury społeczno-gospodarczej i politycznej Rzeczypospolitej (piętnuje wynaturzenia, anachronizmy, słabość militarną)

• Program reformy oparty na ograniczeniu szlacheckiego „wyłącznictwa” oraz wzmocnieniu władzy i siły obronnej

• Szeroka podbudowa teoretyczna programu: traktowanie społeczeństwa jako „istności moralnej”, której podporządkowana jest jednostka wraz ze swoją „szczęśliwością”

• Poruszenie problemu edukacji: domaga się wychowania do życia w społeczeństwie i kształcenia pod kątem widzenia przydatności dla społeczeństwa

• Zarys typologii ustrojów: oligarchia i despotyzm oraz idealna „rzeczpospolita prawdziwa” (o ustroju zgodnym z prawem natury)

• Swoje rozważania Staszic kieryje do szlachty, przyjmując jedynie możliwą w aktualnych waruynkach taktykę; ostrze krytyki obraca przeciw magnaterii, którą obarcza główną winą za katastrofę ojczyzny

• Ukazanie się „Uwag (...)” wywołało żywą polemikę; zapoczątkowało pobudzenie opinii publicznej i stało się „kadzią zacierną” fermentu politycznego poprzedzającego Sejm Wielki

• „Uwagi (...)” uznane za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej prozy XVIII w.

• Doskonała kreacja narratora (tożsamego z autorem, zaznaczającego stale swoją obecność), wyrażającego swoje emocje nadając dziełu charakter wypowiedzi osobistej, przesyconej żarliwym patriotyzmem

• Pisarz stosuje obok wykładu różne formy literackie (monolog, modlitwa); posługuje się bogatym zasobem środków literackich

• Na wiadomość o zwołaniu Sejmu Wielkiego pani Zamoyska wraz z dziećmi i Staszicem wyjeżdża do Warszawy - przebieg obrad sejmowych, nastrój miasta i atmosfera sporów ponownie skłoniły go do zabrania głosu

• styczeń 1790 „Przestrogi dla Polski”

• „Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające”

• Traktat publicystyczny wydany „przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego” w Warszawie

• Kontynuuje i rozwija wątki myślowe „Uwag (...)” w zmienionej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej; postać bardziej zwarta i uporządkowana, z silniej wyakcentowanymi wnioskami praktycznymi

• Wyraźnym echem odbiła się w utworze, powitana przez autora z aplauzem, wczesna faza rewolucji francuskiej

• Rozważania nad: idealnym ustrojem (opartym na prawie natury); wadliwością struktury społeczno-gospodarczej i politycznej Polski; drogami reformy i wytycznymi postępowania w sytuacji, gdy w całej Europie panuje wsparty na gwałcie despotyzm

• Krytyka opieszałości Sejmu

• Jedyny sposób utrzymania niepodległości Staszic widzi w stworzeniu rzeczywistej siły militarnej, opierającej się na podatkach - analizuje szczegółowo i wnikliwie stosunki w Polsce w zakresie własności ziemi, wykazując, że stanowią one główną przeszkodę w realizacji planu obrony niezawisłości państwa

• Zwraca się do szlachty (zarówno w kwestii podatków, jak i dopuszczenia mieszczan do udziału we władzy); swoisty sojusz szlachecko-mieszczański wymierzony przeciw magnaterii

• Oskarża magnaterię o zdradę i zgubę ojczyzny oraz o demoralizację szlachty

• Bierze w obronę chłopów - występuje przeciw pańszczyźnie

• Pisarz stosuje podobne jak w „Uwagach (...)” środki literackie

• Szczególną siłą dramatyczną odznacza się oskarżenie panów a zwłaszcza obraz sejmu delegacyjnego i rozbiorowego z przeciwstawnymi postaciami A. Ponińskiego i T. Rejtana

• Opublikowane w ostatnim dwudziestoleciu prace Staszica ugruntowały jego pozycję jako wybitnego przedstawiciela oświeceniowej myśli filozoficznej i społecznej oraz utrwaliły jego pozycję jako jednego z czołowych pisarzy politycznych Oświecenia

• W jego pracach widoczne są elementy ogólnej teorii społecznej (przede wszystkim wizja społeczeństwa doskonałego) - światopogląd ukształtowany pod wpływem filozofii francuskiego Oświecenia

• Ustrój panujący w Polsce określił jako „feudalizm” - uznał go za jeden z etapów rozwoju dziejowego

• Jedną z cech feudalizmu jest istnienie wielkich własności ziemskich

• Społeczeństwo feudalne nie tworzy jednolitej całości; panuje bezrząd, samowola i anarchia

• Tak pojętemu feudalizmowi przeciwstawiał obraz społeczeństwa w którym wszyscy są równoprawnymi członkami, a o miejscu we wspólnocie społecznej decydują osobiste zasługi

• Nie chciał urządzać Polski wg powyższego wzoru opartego na prawie natury, gdyż Polska nie jest na to gotowa

• Trzeba starać się uczynić kraj bogatym, zdolnym do utrzymania silnego wojska

• Najważniejsze wartości: pracowitość, użyteczność, gospodarczość, zdyscyplinowanie obywatelskie, posłuszeństwo prawu, silna władza centralna, zróżnicowanie społeczne na podstawie osobistych zasług, praca dla dobra innych, uznanie rozumu i doświadczenia za podstawę nauki, realizm

• 1790 - wyjeżdża wraz z Zamoyskimi do Włoch (powrót w 1791)

• Podróż stanowiła okazję do konfrontowania teorii i przemyśle z rzeczywistością innych krajów; poznaje stosunki społeczne, ustroje, zasady rządzenia, podatki; interesuję się europejskim rolnictwem, życiem stanu duchownego, działalnością fabryk

• Nie porzuca dawnych zainteresowań przyrodniczych

• 1792 - śmierć kanclerza Andrzeja Zamoyskiego - Staszic pozostaje w jego domu (mimo, że dawni uczniowie nie darzą go sympatią); ma za to wielki wpływ na zafascynowaną nim kanclerzynę

• Upadek państwa był dla Staszica wielkim przeżyciem - zareagował refleksją historiozoficzną; rozpoczyna pracę nad wielkim dziełem historiozoficznym, któremu później nada tytuł „Ród ludzki”

• 1794 - wraz z kanclerzyną i jej dziećmi wyjeżdża do Wiednia; gromadzi znaczny majątek

• 1797 - śmierć Konstancji Zamoyskiej; Staszic wiąże się z domem Anny Zamoyskiej (żona Aleksandra Sapiehy)

• Po upadku Polski Staszic wrócił do zainteresowań geologią - postanawia stworzyć opis struktury geologicznej ziem polskich

• 1804 - podróż do Paryża, wertowanie bibliotek i pogłębianie wiedzy na temat geologii

• zwiedza całe Tatry

• 1805 - „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” - miano twórcy geologii polskiej

• Podróż do Paryża pozwoliła zaobserwować zmiany, jakie zaszły tam w ciągu ostatniego ćwierćwiecza: nowa arystokracja służalcza wobec dworu, przekupność uczonych

• Napoleona uznał za władcę despotycznego w klasycznym rozumieniu tego pojęcia

• 1800 - w Warszawie powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauki - ośrodek życia umysłowego w kraju

• 1805 - „Myśl o książkach najpożyteczniejszych”: gramatyka języka polskiego, historia narodowa, śpiewy narodowe, historia literatury narodowej, opis medali narodowych

• 1081 - Anna z Zamoyskich Sapieżyna nabyła dla Staszica ziemie na swoje naziwsko (on jako mieszczanin nie miał do tego prawa) - cześć miasta Hrubieszowa i okoliczne wsie - tu powstanie Towarzystwo Hrubieszowskie

• Staszic pracuje nad przekładem „Iliady” Homera

• Wydane w t.6 „Dzieł” w 1815

• W przedmowie wyraził swój stosunek do roli przekładów - mają oddać myśli i uczucia autora, a nie tylko tłumaczyć słowa tłumacz musi czerpać „obrazy” z natury

• Homera uważał za poetę gminnego - takiego chciał ukazać rodakom

• Wprowadził własne (trudne do zrozumienia) zasady wersyfikacji

• Próba skończyła się kompletną porażką - uznanie zdobył przekład F. K. Dmochowskiego

• 1807 - „O statystyce Polski” - anonimowa broszura; typ publicystyki politycznej, wykorzystującej dane liczbowe

• Zastanawia się nad możliwościami podatkowymi mieszkańców kraju - ile wojska byliby w stanie utrzymać

• Broszura wywołała szeroką dyskusję: od kwietnia 1807 w „Gazecie Warszawskiej” pojawiają się listy poświęcone wymienia poglądów na sprawy aktualne nawiązujące do pracy Staszica

• Konstytucja Napoleona przyniosła zmiany zgodne z postulatami Staszica: skończył się szlachecki monopol, mieszczanie uzyskali pewne prawa wyborcze → Staszic uznał, że „feudalizm” został zlikwidowany

• luty 1807 - został członkiem Izby Edukacyjnej, powołanej przez Komisję Rządzącą do opieki nad szkolnictwem

• czerwiec - został członkiem Dyrekcji Skarbowej

• listopad 1808 - książę mianował go referendarzem stanu

• 1808 - został prezesem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk

• 1810 - został radcą stanu

• Uczestniczenie w życiu publicznym - możliwość przekształcenia rzeczywistości zgodnie ze swoimi postulatami

• Pragnął budowy nowego społeczeństwa, złożonego z równych wobec prawa, wolnych obywateli - sformułował nową wersję społeczeństwa idealnego: równi wobec prawa obywatele, zorganizowani na zasadzie hierarchicznej; o miejscu w hierarchii decydować miało wykształcenie, indywidualne zdolności i nakład pracy → wprowadzenie hierarchii miało być motywacją do samodoskonalenia, czyli przyspieszenie postępu całego społeczeństwa

• Niechętny Napoleonowi, opowiedział się za Aleskandrem

• 1815 - „Myśli o równowadze politycznej w Europie” - teoretyczne uzasadnienie swojej opcji politycznej; wykład idei zjednoczenia Słowian

• W Królestwie Polskim: radca stanu; członek Wydziału Oświecenia Narodowego; członek Komisji Rządowej Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego; członek Komisj Rządowej Spraw Wewnętrzynych i Pilicji; dyrektor Dyrekcji Przemysłu i Kunsztów

• 1816 - założył w Kielcach Szkołę Akademiczno-Górniczą; udział w organizowaniu Szkoły Głównej Warszawskiej (później Uniwersytet Warszawski)

• 1816 - ukazuje się 6 tomów „Dzieł” - znalazły się w nich wcześniejsze prace, ujawnił swoje autorstwo (w przypadku publikacji anonimowych); zamieścił przekłady z lat młodości; opublikował pochwały wygłaszane w Towarzstwie Przyjaciół Nauk i przemówienia do uczniów; włączył rozprawy geologiczne; opublikował „Ród ludzki”

• 1819-1820 t.7-9 „Dzieł” „Ród ludzki”

• „Rod ludzki. Poema dydaktyczne”

• Poemat historiozoficzny, w liczącej 12 ksiąg wersji brulionowej prozą ukończony 1792-1796, w dalszym opracowywaniu rozszerzony do ksiąg 18 i ubrany w formę wiersza nierymowanego

• Dzieło życia Staszica; owoc kilkudziesięcioletnich studiów i refleksji wspartej na antropologii filozofii oświecenia europejskiego

• Przedstawia schemat dziejów ludzkości, ujętej jako całość; pisarza interesują nie tyle fakty, co obiektywne prawa rządzące biegiem dziejów

• Traktując historię człowieka, jako fragment historii wszechświata, przyjął, że ujawniają się w niej te same prawidłowości co w świecie przyrody: od form mniej doskonałych do doskonalszych; od życia w stanie natury do wysoko zorganizowanego społeczeństwa przyszłości

• Staszic chciał dociec przyczyny istnienia w społeczeństwach grup uprzywilejowanych i pozbawionych praw oraz przemocy w stosunkach między narodami

• Powstanie odrębnych przywilejów wyjaśnia (opisując wczesne stadia historii człowieka) podbojem: wojownicze plemiona „łowców” zagarnęły stada i ziemie, podporządkowując sobie i czyniąc przedmiotem, wyzysku pasterzy i rolników → w ten sposób obok własności usprawiedliwionej, pojawiła się własność uzurpowana, nazwana przez Staszica „dzierżą”

• Na „dzierży” wspierają się kolejne okresy historyczne: „samodzierżstwo” (niewolnictwo, feudalizm) oraz „jednodzierżstwo” (absolutyzm); uwieńczeniem dziejów będzie „jednorządztwo” (ustrój gwarantujacy wszystkim wolność, równość wobec prawa i godziwą własność; dokona się jednocześnie sprzymierzenie narodów w jedno zrzeszenie, aby zapobiec przemocy silniejszych nad słabszymi)

• „Ród ludzki” nie spełnił wytyczonego mu zadania: autor zdawał sobie sprawę, że jego utwór nie ma szans na przejście przez sito cenzury - zalecił druk bez jej kontroli, ale nie zdecydował się na rozpowszechnienie

• Kiedy po śmierci Staszica tekst został przypadkowo odkryty, okazał się dziełem nieaktualnym

• Autor zastosował chybiony artystycznie wiersz, dziwaczne reguły otrograficzne i językowe - uzasadnienie tegoż zawarł wcześniej w przedmowie do „Iliady”, niemniej - nie znalazł zrozumienia

• Lata '20 XI X wieku to okres, kiedy prowadzona przez Staszica polityka przestaje mieścić się w rzeczywistości Królestwa → krytyka z dwóch stron:

• Liberalna opozycja: Kostka Potocki i Staszic oskarżeni przed marszałkiem za podpisanie rozporządzeń, które (wbrew z Konstytucją) wprowadziły cenzurę wszystkich druków)

• Władca przestaje zgadzać się z ministrem oświaty - dymisjonuje go, a zarząd nas szkolnictwem objął Stanisław Grabowski (konserwatysta) → Staszic nie ma już wpływu na kierunki polityki oświatowej kraju

• 1824 - Staszic składa podanie o dymisję (przyjęte) → po odejściu ze stanowisk rządowych pozostało mu Towarzystwo Przyjaciół Nauk

• Towarzystwo Przyjaciół Nauk powoli zamierało - krytycy głosili opinię, że Towarzystwo istnieje jeszcze wyłącznie dzięki pieniądzom Staszica

• Ufundował w swoich dobrach Towarzystwo Hrubieszowskie - próba rozwiązania kwestii chłopskiej i próba częściowej realizacji idealnej organizacji społecznej przedstawionej w „Rodzie ludzkim”; pierwsza na ziemiach polskich organizacja prespółdzielcza

• W testamencie cały majątek przekazał na cele dobroczynne

• Chciał by zlikwidować ubóstwo

• Nigdy nie dostrzegał nowego rodzaju barier wyrastających w nowym społeczeństwie - każde zło uważał za pozostałość „feudalizmu”

• Jego pogrzeb (mimo, że w testamencie zażyczył sobie skromnego pochówku) przybrał formę manifestacji politycznej - po przemówieniach nad grobem studenci rzucili się na trumnę, traktując jako relikwie wszystko, co można było zabrać

• Wkrótce po Warszawie zaczęły krążyć wiesze okolicznościowe na cześć Staszica, a do jego grobu ruszały pielgrzymki

4

polski działacz oświeceniowy, pisarz i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog; ksiądz (przez niemalże 20 ostatnich lat życia, Staszic nie pełnił posługi pasterskiej i nie nosił ornatu)