Barbara Szacka
Stanisław Staszic
ur. 6 listopada 1755 w Pile
zm. 20 stycznia 1826 w Warszawie
Urodzony w rodzinie mieszczańskiej
Matka Katarzyna - córka pisarza miejskiego, burmistrza Piły; ojciec Wawrzyniec - burmistrz Piły
W dzieciństwie przeznaczony przez matkę do stanu duchownego - wybitna troska o jego wykształcenie
1773 - pierwsza tonsura i święcenia
1778/1779 - wyświęcony na księdza
Otrzymał kanclerstwo w Szamotułach (nie wywiązywał się ze swoich obowiązków - czerpie dochody z dóbr Jankowice)
1779 - za namową ojca wyjeżdża na studia do Lipska, Getyngi i Paryża (College do France)
poznaje Buffona - postanawia przełożyć na polski „Epoki natury”
fascynacja naukami Buffona (pierwsze oznaki buntu wobec religijności)
1781 - Staszic zostaje nauczycielem synów Andrzeja Zamoyskiego - dożywotnia pensja pod warunkiem, że przez 10 lat będzie zajmował się edukacją synów Ordynata
w Akademii Zamoyskiej uzyskuje doktorat obojga praw
1786 - wydaje „Epoki natury” Buffona - w przedmowie wyłożył teorię poznania nawiązującą do sensualizmu i empiryzmu Oświecenia francuskiego
Otrzymuje probostwo w Turobinie
Tłumaczenia: „Numa Pompilisz” J. P. Claris de Floriana; Pochwała Marka Aureliusza A. L. Thomasa
Dzięki towarzyszeniu Andrzejowi Zamoyskiemu Staszic coraz bardziej interesuje się rzeczywistością polską - wszystko poznaje z perspektywy Zamoyskiego , ale przez pryzmat swojego pochodzenia: wychowany w rodzinie, w której żywa była tradycja walki ze szlachtą i walka o prawa mieszczan
marzec 1787 „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”
„Uwagi nad życiem Jana Zamoykiego, kanclerza i hetmana w.k., do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane”
Traktat polityczny wydany bezimiennie w Warszawie
Odwołanie w tytule do Zamoyskiego: w polskim oświeceniu stanowił wzór patriotyzmu szlacheckiego
Mistyfikacyjnie datowane w Heilsbergu 1785
Zbiór szkiców powiązanych jednolitą postawą filozoficzno-socjologiczną oraz tezą o zagrożeniu niepodległości uszczuplonej I rozbiorem Rzeczypospolitej i konieczności szukania dróg ratunku
Zbiór nosi piętno myśli politycznych Zamoyskiego
Wnikliwa krytyka struktury społeczno-gospodarczej i politycznej Rzeczypospolitej (piętnuje wynaturzenia, anachronizmy, słabość militarną)
Program reformy oparty na ograniczeniu szlacheckiego „wyłącznictwa” oraz wzmocnieniu władzy i siły obronnej
Szeroka podbudowa teoretyczna programu: traktowanie społeczeństwa jako „istności moralnej”, której podporządkowana jest jednostka wraz ze swoją „szczęśliwością”
Poruszenie problemu edukacji: domaga się wychowania do życia w społeczeństwie i kształcenia pod kątem widzenia przydatności dla społeczeństwa
Zarys typologii ustrojów: oligarchia i despotyzm oraz idealna „rzeczpospolita prawdziwa” (o ustroju zgodnym z prawem natury)
Swoje rozważania Staszic kieryje do szlachty, przyjmując jedynie możliwą w aktualnych waruynkach taktykę; ostrze krytyki obraca przeciw magnaterii, którą obarcza główną winą za katastrofę ojczyzny
Ukazanie się „Uwag (...)” wywołało żywą polemikę; zapoczątkowało pobudzenie opinii publicznej i stało się „kadzią zacierną” fermentu politycznego poprzedzającego Sejm Wielki
„Uwagi (...)” uznane za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej prozy XVIII w.
Doskonała kreacja narratora (tożsamego z autorem, zaznaczającego stale swoją obecność), wyrażającego swoje emocje nadając dziełu charakter wypowiedzi osobistej, przesyconej żarliwym patriotyzmem
Pisarz stosuje obok wykładu różne formy literackie (monolog, modlitwa); posługuje się bogatym zasobem środków literackich
Na wiadomość o zwołaniu Sejmu Wielkiego pani Zamoyska wraz z dziećmi i Staszicem wyjeżdża do Warszawy - przebieg obrad sejmowych, nastrój miasta i atmosfera sporów ponownie skłoniły go do zabrania głosu
styczeń 1790 „Przestrogi dla Polski”
„Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające”
Traktat publicystyczny wydany „przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego” w Warszawie
Kontynuuje i rozwija wątki myślowe „Uwag (...)” w zmienionej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej; postać bardziej zwarta i uporządkowana, z silniej wyakcentowanymi wnioskami praktycznymi
Wyraźnym echem odbiła się w utworze, powitana przez autora z aplauzem, wczesna faza rewolucji francuskiej
Rozważania nad: idealnym ustrojem (opartym na prawie natury); wadliwością struktury społeczno-gospodarczej i politycznej Polski; drogami reformy i wytycznymi postępowania w sytuacji, gdy w całej Europie panuje wsparty na gwałcie despotyzm
Krytyka opieszałości Sejmu
Jedyny sposób utrzymania niepodległości Staszic widzi w stworzeniu rzeczywistej siły militarnej, opierającej się na podatkach - analizuje szczegółowo i wnikliwie stosunki w Polsce w zakresie własności ziemi, wykazując, że stanowią one główną przeszkodę w realizacji planu obrony niezawisłości państwa
Zwraca się do szlachty (zarówno w kwestii podatków, jak i dopuszczenia mieszczan do udziału we władzy); swoisty sojusz szlachecko-mieszczański wymierzony przeciw magnaterii
Oskarża magnaterię o zdradę i zgubę ojczyzny oraz o demoralizację szlachty
Bierze w obronę chłopów - występuje przeciw pańszczyźnie
Pisarz stosuje podobne jak w „Uwagach (...)” środki literackie
Szczególną siłą dramatyczną odznacza się oskarżenie panów a zwłaszcza obraz sejmu delegacyjnego i rozbiorowego z przeciwstawnymi postaciami A. Ponińskiego i T. Rejtana
Opublikowane w ostatnim dwudziestoleciu prace Staszica ugruntowały jego pozycję jako wybitnego przedstawiciela oświeceniowej myśli filozoficznej i społecznej oraz utrwaliły jego pozycję jako jednego z czołowych pisarzy politycznych Oświecenia
W jego pracach widoczne są elementy ogólnej teorii społecznej (przede wszystkim wizja społeczeństwa doskonałego) - światopogląd ukształtowany pod wpływem filozofii francuskiego Oświecenia
Ustrój panujący w Polsce określił jako „feudalizm” - uznał go za jeden z etapów rozwoju dziejowego
Jedną z cech feudalizmu jest istnienie wielkich własności ziemskich
Społeczeństwo feudalne nie tworzy jednolitej całości; panuje bezrząd, samowola i anarchia
Tak pojętemu feudalizmowi przeciwstawiał obraz społeczeństwa w którym wszyscy są równoprawnymi członkami, a o miejscu we wspólnocie społecznej decydują osobiste zasługi
Nie chciał urządzać Polski wg powyższego wzoru opartego na prawie natury, gdyż Polska nie jest na to gotowa
Trzeba starać się uczynić kraj bogatym, zdolnym do utrzymania silnego wojska
Najważniejsze wartości: pracowitość, użyteczność, gospodarczość, zdyscyplinowanie obywatelskie, posłuszeństwo prawu, silna władza centralna, zróżnicowanie społeczne na podstawie osobistych zasług, praca dla dobra innych, uznanie rozumu i doświadczenia za podstawę nauki, realizm
1790 - wyjeżdża wraz z Zamoyskimi do Włoch (powrót w 1791)
Podróż stanowiła okazję do konfrontowania teorii i przemyśle z rzeczywistością innych krajów; poznaje stosunki społeczne, ustroje, zasady rządzenia, podatki; interesuję się europejskim rolnictwem, życiem stanu duchownego, działalnością fabryk
Nie porzuca dawnych zainteresowań przyrodniczych
1792 - śmierć kanclerza Andrzeja Zamoyskiego - Staszic pozostaje w jego domu (mimo, że dawni uczniowie nie darzą go sympatią); ma za to wielki wpływ na zafascynowaną nim kanclerzynę
Upadek państwa był dla Staszica wielkim przeżyciem - zareagował refleksją historiozoficzną; rozpoczyna pracę nad wielkim dziełem historiozoficznym, któremu później nada tytuł „Ród ludzki”
1794 - wraz z kanclerzyną i jej dziećmi wyjeżdża do Wiednia; gromadzi znaczny majątek
1797 - śmierć Konstancji Zamoyskiej; Staszic wiąże się z domem Anny Zamoyskiej (żona Aleksandra Sapiehy)
Po upadku Polski Staszic wrócił do zainteresowań geologią - postanawia stworzyć opis struktury geologicznej ziem polskich
1804 - podróż do Paryża, wertowanie bibliotek i pogłębianie wiedzy na temat geologii
zwiedza całe Tatry
1805 - „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” - miano twórcy geologii polskiej
Podróż do Paryża pozwoliła zaobserwować zmiany, jakie zaszły tam w ciągu ostatniego ćwierćwiecza: nowa arystokracja służalcza wobec dworu, przekupność uczonych
Napoleona uznał za władcę despotycznego w klasycznym rozumieniu tego pojęcia
1800 - w Warszawie powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauki - ośrodek życia umysłowego w kraju
1805 - „Myśl o książkach najpożyteczniejszych”: gramatyka języka polskiego, historia narodowa, śpiewy narodowe, historia literatury narodowej, opis medali narodowych
1081 - Anna z Zamoyskich Sapieżyna nabyła dla Staszica ziemie na swoje naziwsko (on jako mieszczanin nie miał do tego prawa) - cześć miasta Hrubieszowa i okoliczne wsie - tu powstanie Towarzystwo Hrubieszowskie
Staszic pracuje nad przekładem „Iliady” Homera
Wydane w t.6 „Dzieł” w 1815
W przedmowie wyraził swój stosunek do roli przekładów - mają oddać myśli i uczucia autora, a nie tylko tłumaczyć słowa tłumacz musi czerpać „obrazy” z natury
Homera uważał za poetę gminnego - takiego chciał ukazać rodakom
Wprowadził własne (trudne do zrozumienia) zasady wersyfikacji
Próba skończyła się kompletną porażką - uznanie zdobył przekład F. K. Dmochowskiego
1807 - „O statystyce Polski” - anonimowa broszura; typ publicystyki politycznej, wykorzystującej dane liczbowe
Zastanawia się nad możliwościami podatkowymi mieszkańców kraju - ile wojska byliby w stanie utrzymać
Broszura wywołała szeroką dyskusję: od kwietnia 1807 w „Gazecie Warszawskiej” pojawiają się listy poświęcone wymienia poglądów na sprawy aktualne nawiązujące do pracy Staszica
Konstytucja Napoleona przyniosła zmiany zgodne z postulatami Staszica: skończył się szlachecki monopol, mieszczanie uzyskali pewne prawa wyborcze → Staszic uznał, że „feudalizm” został zlikwidowany
luty 1807 - został członkiem Izby Edukacyjnej, powołanej przez Komisję Rządzącą do opieki nad szkolnictwem
czerwiec - został członkiem Dyrekcji Skarbowej
listopad 1808 - książę mianował go referendarzem stanu
1808 - został prezesem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
1810 - został radcą stanu
Uczestniczenie w życiu publicznym - możliwość przekształcenia rzeczywistości zgodnie ze swoimi postulatami
Pragnął budowy nowego społeczeństwa, złożonego z równych wobec prawa, wolnych obywateli - sformułował nową wersję społeczeństwa idealnego: równi wobec prawa obywatele, zorganizowani na zasadzie hierarchicznej; o miejscu w hierarchii decydować miało wykształcenie, indywidualne zdolności i nakład pracy → wprowadzenie hierarchii miało być motywacją do samodoskonalenia, czyli przyspieszenie postępu całego społeczeństwa
Niechętny Napoleonowi, opowiedział się za Aleskandrem
1815 - „Myśli o równowadze politycznej w Europie” - teoretyczne uzasadnienie swojej opcji politycznej; wykład idei zjednoczenia Słowian
W Królestwie Polskim: radca stanu; członek Wydziału Oświecenia Narodowego; członek Komisji Rządowej Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego; członek Komisj Rządowej Spraw Wewnętrzynych i Pilicji; dyrektor Dyrekcji Przemysłu i Kunsztów
1816 - założył w Kielcach Szkołę Akademiczno-Górniczą; udział w organizowaniu Szkoły Głównej Warszawskiej (później Uniwersytet Warszawski)
1816 - ukazuje się 6 tomów „Dzieł” - znalazły się w nich wcześniejsze prace, ujawnił swoje autorstwo (w przypadku publikacji anonimowych); zamieścił przekłady z lat młodości; opublikował pochwały wygłaszane w Towarzstwie Przyjaciół Nauk i przemówienia do uczniów; włączył rozprawy geologiczne; opublikował „Ród ludzki”
1819-1820 t.7-9 „Dzieł” „Ród ludzki”
„Rod ludzki. Poema dydaktyczne”
Poemat historiozoficzny, w liczącej 12 ksiąg wersji brulionowej prozą ukończony 1792-1796, w dalszym opracowywaniu rozszerzony do ksiąg 18 i ubrany w formę wiersza nierymowanego
Dzieło życia Staszica; owoc kilkudziesięcioletnich studiów i refleksji wspartej na antropologii filozofii oświecenia europejskiego
Przedstawia schemat dziejów ludzkości, ujętej jako całość; pisarza interesują nie tyle fakty, co obiektywne prawa rządzące biegiem dziejów
Traktując historię człowieka, jako fragment historii wszechświata, przyjął, że ujawniają się w niej te same prawidłowości co w świecie przyrody: od form mniej doskonałych do doskonalszych; od życia w stanie natury do wysoko zorganizowanego społeczeństwa przyszłości
Staszic chciał dociec przyczyny istnienia w społeczeństwach grup uprzywilejowanych i pozbawionych praw oraz przemocy w stosunkach między narodami
Powstanie odrębnych przywilejów wyjaśnia (opisując wczesne stadia historii człowieka) podbojem: wojownicze plemiona „łowców” zagarnęły stada i ziemie, podporządkowując sobie i czyniąc przedmiotem, wyzysku pasterzy i rolników → w ten sposób obok własności usprawiedliwionej, pojawiła się własność uzurpowana, nazwana przez Staszica „dzierżą”
Na „dzierży” wspierają się kolejne okresy historyczne: „samodzierżstwo” (niewolnictwo, feudalizm) oraz „jednodzierżstwo” (absolutyzm); uwieńczeniem dziejów będzie „jednorządztwo” (ustrój gwarantujacy wszystkim wolność, równość wobec prawa i godziwą własność; dokona się jednocześnie sprzymierzenie narodów w jedno zrzeszenie, aby zapobiec przemocy silniejszych nad słabszymi)
„Ród ludzki” nie spełnił wytyczonego mu zadania: autor zdawał sobie sprawę, że jego utwór nie ma szans na przejście przez sito cenzury - zalecił druk bez jej kontroli, ale nie zdecydował się na rozpowszechnienie
Kiedy po śmierci Staszica tekst został przypadkowo odkryty, okazał się dziełem nieaktualnym
Autor zastosował chybiony artystycznie wiersz, dziwaczne reguły otrograficzne i językowe - uzasadnienie tegoż zawarł wcześniej w przedmowie do „Iliady”, niemniej - nie znalazł zrozumienia
Lata '20 XI X wieku to okres, kiedy prowadzona przez Staszica polityka przestaje mieścić się w rzeczywistości Królestwa → krytyka z dwóch stron:
Liberalna opozycja: Kostka Potocki i Staszic oskarżeni przed marszałkiem za podpisanie rozporządzeń, które (wbrew z Konstytucją) wprowadziły cenzurę wszystkich druków)
Władca przestaje zgadzać się z ministrem oświaty - dymisjonuje go, a zarząd nas szkolnictwem objął Stanisław Grabowski (konserwatysta) → Staszic nie ma już wpływu na kierunki polityki oświatowej kraju
1824 - Staszic składa podanie o dymisję (przyjęte) → po odejściu ze stanowisk rządowych pozostało mu Towarzystwo Przyjaciół Nauk
Towarzystwo Przyjaciół Nauk powoli zamierało - krytycy głosili opinię, że Towarzystwo istnieje jeszcze wyłącznie dzięki pieniądzom Staszica
Ufundował w swoich dobrach Towarzystwo Hrubieszowskie - próba rozwiązania kwestii chłopskiej i próba częściowej realizacji idealnej organizacji społecznej przedstawionej w „Rodzie ludzkim”; pierwsza na ziemiach polskich organizacja prespółdzielcza
W testamencie cały majątek przekazał na cele dobroczynne
Chciał by zlikwidować ubóstwo
Nigdy nie dostrzegał nowego rodzaju barier wyrastających w nowym społeczeństwie - każde zło uważał za pozostałość „feudalizmu”
Jego pogrzeb (mimo, że w testamencie zażyczył sobie skromnego pochówku) przybrał formę manifestacji politycznej - po przemówieniach nad grobem studenci rzucili się na trumnę, traktując jako relikwie wszystko, co można było zabrać
Wkrótce po Warszawie zaczęły krążyć wiesze okolicznościowe na cześć Staszica, a do jego grobu ruszały pielgrzymki
4
polski działacz oświeceniowy, pisarz i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog; ksiądz (przez niemalże 20 ostatnich lat życia, Staszic nie pełnił posługi pasterskiej i nie nosił ornatu)