DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE

Starożytność

HERAKLIT Z EFEZU (540 p. n. e- 480 p. n. e.)
Filozof grecki, twórca koncepcji zwanej wariabilizmem, jeden z pierwszych myślicieli łączących refleksję filozoficzną z rozważaniami nad naturą człowieka, społeczeństwa, prawa i polityki.
Nawiązując do tradycji jońskiej H. poszukiwał arche, czyli początku i jednocześnie zasady (natury) świata. Odnajdywał ją w ogniu, który stanowił nie tylko pierwotny składnik materii, lecz także obraz zmiennej rzeczywistości. Był twórcą wariabilizmu, który zakładał, iż wszystko jest zmienne i naprawdę istnieje tylko zmiana. Stąd obok ognia jako zjawisko obrazujące rzeczywistość pojawia się rzeka. Natura zatem była w ujęciu H. ciągłą przemienną. H. sformułował elitarystyczną koncepcje społeczeństwa i zdecydowanie odrzucał demokrację. Uważał, że sprawować rządy mogą nieliczni, uczestniczący w jednej, wszechogarniającej Sprawiedliwości, w jednym powszechnym prawie, w kosmicznym rozumie- Logosie. H. wyłożył pogląd o koegzystencji dwóch moralności: zwykłej, występującej u przeciętnych ludzi, oraz wyższej, przestrzeganej przez Mędrców. Tylko moralność Mędrców w pełni aprobowała tezę, że „wojna jest ojcem wszystkich rzeczy”, tłum natomiast nie uczestnicząc w mądrości odwiecznego Ognia, „nie pojmuje, jak to co różne pozostaje w zgodzie z sobą”. Ludzie przeciętnie nie mają więc kompetencji do sprawowania władzy. Uważał, że jedynie prawo pisane jest nosicielem społecznych wartości.
H. nie stworzył szkoły filozoficznej, jego poglądy oddziaływały jednak silnie na późniejsze pokolenia. Np. wpłynął na opinie Platona dotyczące demokracji i natury świata nieidealnego. Koncepcja ognia i Logosu zajęła centralne miejsce w filozofii stoików. Dla kształtowania się późniejszych doktryn politycznych i prawnych szczególne znaczenie miały arystokratyczna krytyka demokracji oraz idea nadrzędności prawa nad życiem politycznym, społecznym i jednostkowym.

GORGIASZ Z LEONTINOJ (480 p. n. e.- 385 p. n. e.)
Grecki filozof, retor, teoretyk wymowy należący do 10 najwybitniejszych mówców w Starożytnej Grecji, prekursor teorii sztuki, jeden z czołowych sofistów. Sam też wpływał na sprawy bieżące przez swoją siłę wymowy. Dyskurs był dla niego jedynie środkiem służącym do wpływania na ludzi i ich namiętności, pozwalający osiągnąć zamierzony cel (co w późniejszych czasach nazwane zostało erystyką). G. miał np. twierdzić, że znaczenie ważniejsze od przestrzegania sformalizowanych i zinstytucjonalizowanych reguł społecznych jest uzależnienie dobrego czy złego zachowania się od konkretnych okoliczności. Głosił pluralizm moralności. Przekładał prawidłowe argumenty rozumu nad literalną dokładnością ustawy. W miejsce idei prymatu społeczeństwa wstawiał indywidualizm jednostki.
Sofiści wnieśli pionierski wkład do ideologii prawa natury, przenosząc ją z nauk przyrodniczych na grunt nauki o społeczeństwie. W sferze stosunków społecznych człowiek podlega dwom prawom: państwowemu i natury. Przestrzeganie praw pochodzących od państwa jest cnotą m.in. dlatego, że państwo jest wspólnotą ludzką. Ale prawa państwa są zmienne i kruche, nie zawsze sprawiedliwe. Mimo to lepiej przestrzegać praw natury, ich naruszenie godzi w prawdę i w konsekwencji przynosi człowiekowi straty nieporównywalnie większe aniżeli nieprzestrzeganie praw ludzkich.

PLATON ( 427 p. n. e.- 347 p. n. e.)
Filozof starożytnej Grecji, zwolennik elitaryzmu, twórca koncepcji państwa idealnego. Jego prawdziwe imię to Arystokles, imię P. było przezwiskiem. Należał do uczniów Sokratesa, jednak jego śmierć spowodowana niesprawiedliwym wyrokiem , zwiększyła niechęć P. do ustroju demokratycznego. Platon stworzył tzw. Akademię, która szybko zyskała sławę przyciągając młodych a także sławnych już ludzi.
Filozofia P. opierała się na tzw. teorii idei, według której istnieją dwa światy: realny, rzeczywisty świat idei i świat będący odbiciem, refleksem tych idei. Świat idei ujęty jest w hierarchiczny porządek, na szczycie którego znajduje się realna idea dobra. Jej antytezą jest idea zła. Według P. świat można wyjaśnić dzięki badaniu obiektywnych idei. Lekceważył badania empiryczne. Państwo powstaje z biologicznej potrzeby człowieka, a uczucia społeczne nabywane są później. P. był zwolennikiem ograniczonej teorii społeczeństwa. Dokonał klasyfikacji u strojów politycznych, opisując ich ewolucję od najlepszego do najgorszego. Wyróżnił: trimarchię, oligarchię, demokrację i tyranię. W idealnym polis ludzie żyliby w systemie hierarchii społecznej zgodnej ze światem idei. P. jako pierwszy podzielił społeczeństwo na elitę i całą resztę. Prawo w doktrynie P. jest zmienne, tak jak ludzie i ich czyny. Ustanawia reguły ogólne, odnoszące się do wszystkich ludzi. Prawo regulować miało wszystkie aspekty życia, nie powinno być żadnej sfery życia prywatnego, wszystko odbywało się publicznie. Podstawą wszystkich zasad prawnych i ustrojowych winna stać się religia. W idealnym państwie obowiązywałaby równość praw kobiet i mężczyzn.

DIOGENES Z SYNOPY ( koniec V w. p. n. e.- 323 p. n. e.)
Filozof grecki, przedstawiciel cynizmu. Uczeń Antystenesa, najwybitniejszego obok Platona kontynuatora nauk Sokratesa oraz założyciel szkoły. D. nie pozostawił po sobie żadnych pism. D. twierdził, że istnieją tylko rzeczy jednostkowe: określony trójkąt prostokątny itd. a nie zaś „trójkąt w ogóle”. Tak samo z człowiekiem. Nie było potrzeby zatem zajmowania się społeczeństwem czy ludzkością, gdyż były to tylko słowa nie posiadające w rzeczywistości desygnatów. Jedyną kwestią wartą uwagi była cnota polegająca na umiejętności wyzbycia się przywiązania do dóbr materialnych oraz tradycyjnego systemu wartości. Przyjmując, że wszystkie konwencjonalne oznaczenie wartości jest fałszywe, postulował zajęcie lekceważącego stosunku do przekonań współobywateli, związków społecznych i rodzinnych oraz obowiązków publicznych czy religijnych. Uznawał państwo i prawo za twory sztuczne i tyrańskie, zniewalające człowieka, a jako takie zasługujące na odrzucenie. Mówił o sobie, że jest „obywatelem świata”. Proponował likwidację usankcjonowanej przez prawo instytucji małżeństwa i rodziny.

ARYSTOTELES (384 p. n. e.- 322 p. n. e.)
Filozof starożytnej Grecji , twórca syntezy myśli helleńskiej. W wieku 18 lat przybył do Aten i wstąpił do Akademii Platona, w której pozostawał przez 20 lat. Założył własną szkołę filozoficzną zwaną perypatetycką lub Liceum, które było zorganizowane na wzór Akademii. Pisma Arystotelesa dzieliły się na dwie grupy: egzoteryczne ( przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców) i ezoteryczne ( przeznaczone tylko dla uczniów).
A. odrzucał idealizm platoński. Próbował pogodzić przeciwstawne poglądy Demokryta i Platona na zasadę bytu. Najpierw gromadził a następnie analizował fakty, w dopiero później przedstawiał ogólne wnioski. Na analizie rodziny oparł swą teorię związków społecznych. Podstawą doktryny o państwie jest teza, że popęd człowieka do życia w państwie jest czymś naturalnym, człowiek jest bowiem istotą społeczną. Państwo według A to naturalny, doskonały związek wsi, zdolny osiągnąć pełnię całkowitej samowystarczalności. Powstaje po to aby zaspokoić potrzeby ludzkiego życia. Na kształt ustrojowy państwa wpływa wiele czynników: klimat, położenie geograficzne, wielkość terytorium, stan gospodarki, stosunki społeczne i charakter narodu. Dokonał podziału na ustroje dobre i złe, w zależności od tego czy władza sprawowana jest w interesie ogółu czy dla własnej korzyści rządzących. Dobre ustroje to: monarchia, arystokracja i politeja, a złe to: tyrania, oligarchia i demokracja.
Jako pierwszy oddzielił prawa przyrody od prawa natury. Łączył prawo z moralnością: czyń to co jest dobre, a nie to co złe. A nie podał prawa natury a jedynie wskazał prawa naturalne: władza ojca i męża w rodzinie, rządy ludzi oświeconych nad prostakami, władza pana nad niewolnikiem i własność. Podzielił całe prawo obowiązujące w państwie na dwie części: zmienne postanowienie ludzkie i posiadające wszędzie tę samą moc nakazy natury.

Średniowiecze

AUGUSTYN (AURELIUSZ, ŚW.) ( 354-430)
Ojciec i doktor Kościoła, twórca chrześcijańskiej teologii politycznej. A. uważał, że filozofia powinna służyć wierze, bez związku z wiarą traci wartość. Ponieważ do Pisma Świętego najbardziej zbliża się filozofia platońska, to jej przyznał największe znaczenie. Jego filozofia odznaczała się pesymizmem, odrzucała racjonalizm, a opierała się na intuicji i iluminizmie. Dla A. państwo jest tworem naturalnym wynikającym ze społecznej natury człowieka. Przetworzył on platoński dualizm świata idei i świata rzeczywistości zmysłowej w koncepcję dwu państw: bożego i ziemskiego, które znajdują się w stanie walki. Państwo Boże to niewidzialny Kościół na czele z Chrystusem i to do niego należeć będzie zwycięstwo. Natomiast w każdym realnym państwie ziemskim panuje zło, ponieważ żyje w nim tylko garstka obywateli, ogromna reszta to grzesznicy. A. twierdził, że Opatrzność Boska zapisała naturalne prawo w „duszy rozumnej”, dlatego nikt nie może się zasłaniać nieznajomością prawa naturalnego. Prawo ma zabezpieczać pokój i porządek w trzech dziedzinach stosunków międzyludzkich: rodzinnej, państwowej, międzynarodowej. A. dokonał za stoikami podziału prawa na: prawo wieczne, prawo naturalne i prawo stanowione. Myśl św. A. wpłynęła na średniowieczne koncepcje papieskiego uniwersalizmu, a w okresie reformacji dała teoretyczne podwaliny koncepcji politycznych ( Lutra i Kalwina).

JAN Z SALISBURY (ok.1115- 1180)
Angielski filozof, humanista i zwolennik hierokratyzmu. J. wyszedł z założenia, że wszystko jest tworem Boga, w tym natura i człowiek, dlatego też państwo jest także imitacją natury, stanowi organizm - „ciało polityczne”. Duszą tego ciała jest duchowieństwo, głową jest monarcha, sercem- rada monarsza, oczami, uszami i językiem- sędziowie i najwyżsi urzędnicy, rękoma- wojsko i aparat administracyjny, żołądkiem- aparat skarbowy, a nogami- chłopi. Stosunek „głowy” czyli króla do „duszy” był centralnym punktem doktryny politycznej J. Według jego koncepcji król rządzi zgodnie z prawem, podczas gdy tyram swą samowolą i bezprawiem unicestwia sprawiedliwość, czyniąc z poddanych niewolników. J. twierdził, że stosunek władzy duchowej do świeckiej polegał na ciągłym uzupełnianiu się. Obie władze państwu są konieczne. J. stwierdził, że dobro publiczne panujący powinien osiągnąć przez: szacunek dla Boga i okazanie Bogu czci, dyscyplinę wewnętrzną, wykształcenie i prawość. Doktryna polityczno- prawna J. miała duży wpływ na ukształtowanie się doktryn papalizmu w myśli średniowiecznej, a także otworzyła dyskusję nad wizerunkiem dobrego księcia oraz prawa do oporu wobec władcy niesprawiedliwego.

TOMASZ Z AKWINU, ŚW (1225-1274)
Teolog i filozof, twórca syntezy średniowiecznej nauki społecznej Kościoła. Zakonnik- dominikanin. Wykładał na uniwersytetach w Paryżu, Rzymie i Neapolu. Po śmierci otrzymał tytuł „doktor angielski”. Papież Jan XXII zaliczył go w poczet świętych a papież Leon XIII w encyklice Aeterni Patris uznał filozofię św. T. za oficjalną naukę Kościoła katolickiego.
Na gruncie filozofii T. podjął się pogodzenia nauki Arystotelesa z Pismem Św. Za Arystotelesem uznał państwo za naturalną, doskonałą społeczność, której korzenie tkwią w społecznej naturze człowieka. Celem państwa jest zapewnienie dobra powszechnego, a ponadto doprowadzenie ludzi do wiecznej szczęśliwości poprzez stworzenie zewnętrznych warunków niezbędnych do osiągnięcia zbawienia. Za Arystotelesem przyjmował dwupodział sprawiedliwości na wymienna i mającą znaczenie społecznie rozdzielczą.
Nie podzielał pesymistycznej oceny św. Augustyna na temat zepsutej natury człowieka. Jednak wpływ św. A. widać gdyż T. uzasadnia ujmowanie społeczeństwa jako „organizmu”, w którym naturalne jest istnienie pewnego hierarchicznego porządku. Tak jak członki organizmu odpowiadają określonym funkcjom, między którymi istnieje hierarchia wartości. T. wyróżnia trzy grupy: feudałów, duchownych i świeckich; posiadaczy majątku pozwalającego żyć z cudzej pracy; nieposiadających żadnego majątku. W kwestii pochodzenia władzy państwowej przyjmował za św. Pawłem, że wszelka władza pochodzi od Boga. Najbliższa T. była monarchiczna forma rządów. Przyznawał poddanym prawo do oporu przeciwko rządom tyrana. Dokonał też nowej interpretacji platonizmu augustiańskiego.
Wyłożona przez św. T. doktryna prawa zakładała hierarchię kilku systemów norm. Najwyższym prawem jest prawo wieczne. W umyśle człowieka prawo wieczne staje się prawem natury. Ponieważ prawo natury daje człowiekowi tylko nieliczne, ogólne reguły postępowania, Bóg dał ludziom ustawodawców, którzy stosują do konkretnych przypadków wskazania naturalnego rozumu, stanowiąc w tym celu prawa ludzkie. Doktryna św. T. wywiera znaczący wpływ na współczesną katolicką doktrynę państwa i prawa.

DANTE ALIGHIERI (1265-1321)
Wielki poeta, mieszkaniec Florencji, tworzył swoje dzieła wśród ostrych walk politycznych we Włoszech, w których sam był aktywnym uczestnikiem. Najbardziej znanym utworem Dantego jest „Boska Komedia” W swojej filozofii był eklektykiem ( łączenie w jedną, często niespójną całość różnych teorii, poglądów, tez). Ważne jest to, że zdecydowanie występował jako obrońca autonomii filozofii w stosunku do teologii, co niewątpliwie wywarło wpływ na kształt jego wywodów o stosunku państwa i jego władcy do kościoła i papieża. Dante z dużą dozą pesymizmu oceniał współczesną sobie rzeczywistość. Światem rządzą głupi, gnuśni i występni. Istnieje tylko jedna droga ku odrodzeniu- uniwersalna monarchia kierowana przez cesarza. Państwo D. to świat pokoju, tylko cesarz, może utrzymać pokój między podległymi sobie ludami i monarchami. Celem uniwersalnego państwa miała być zatem doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego. D. odrzucał średniowieczny kanon, że państwo to element w bożym planie zbawienia ludzkości. Cel państwa to pełne zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka. Możliwe jest to przy zachowaniu pokoju, ten zaś może zagwarantować tylko władca światowy, który nie ma żadnego interesu w tym, by pokój i spokój ludzi mącić.
Monarchia D. swoim zasięgiem światowym była podobna do dawnego imperium cesarzy niemieckich. Uważał, że hegemonem monarchii powinien być lud rzymski, a cesarzem- cesarz rzymski. O wiele bardziej nowoczesny ekwipunek ideowy miały wywody D. na temat wzajemnego stosunku do siebie państwa i kościoła. Nie ma mowy o zależności monarchii światowej od kościoła, ale nie ma też wykluczenia współpracy dwóch równorzędnych partnerów. Obie instytucje w równych stopniach mają swoje źródło w Bogu. D. ostro krytykował papieskie ustawodawstwo i tradycję kościoła, identyfikowane przez jego przeciwników z podstawami wiary. Drogę do świata może oświetlić tylko cesarz a papież musi poprzestawać na pokazywaniu swym wiernym drogi do Boga.

MARSYLIUSZ Z PADWY (1275-1342/3)
Twórca zasady suwerenności ludu, prekursor pozytywizmu prawniczego. Jeden z najoryginalniejszych umysłów przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych, lekarz z wykształcenia, z zamiłowania filozof i pisarz polityczny.
M. na gruncie filozofii pozostawał pod wpływem empiryzmu Arystotelesa. Dla M., który wychodził z założenia społecznej natury człowieka, suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa. Władza państwowa powinna oprzeć się na woli prawodawcy utożsamianej przez M. z wolą suwerennego ludu. Tylko wtedy, gdy lud będzie suwerenem, państwo może spokojnie i trwale funkcjonować oraz szanowane będą ustanowione w nim prawa. Przystosowaniem teorii suwerenności ludu do rzeczywistości była koncepcja delegacji suwerennych praw ludu nad rzecz rządu. M. za prawo uważał tylko normę opatrzoną sankcją przymusu i wydaną przez uprawnionego ustawodawcę. Nawet prawo niesłuszne i niesprawiedliwe jest prawem, jeśli tylko posiada właściwą formę. Druga istotna cecha prawa, czyli pochodzenie od uprawnionego ustawodawcy, pozwoliła M. zakwestionować moc obowiązującą wszystkich praw kościelnych, ponieważ nie pochodzą od uprawnionego ustawodawcy- ludu.
Ślady jego idei można znaleźć w koncepcjach J. Bodina; T. Hobbesa; J.J. Rousseau.

RENESANS

OSTRORÓG JAN (1430-1501)
Prawnik, przedstawiciel polskiej myśli renesansowej. Jako polityk związał się z Kazimierzem Jagiellończykiem.
Myśl polityczno- prawna O. nawiązywała do tez reformy państwa, którą wcześniej przedstawił P. Włodkowic. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej poprzez uniezależnienie jej od zwierzchności władzy papieskiej i cesarskiej, a także poprzez reformy wewnętrzne państwa sprzyjające rozwojowi gospodarczemu. Opowiadał się za daleko idącym uniezależnieniem władzy państwowej od kościelnej przez zniesienie opłat kościoła polskiego na rzecz Rzymu. Król powinien mieć prawo obsady biskupstw, a jego posłuszeństwo wobec papieża sprowadzało by się jedynie spraw religijnych. Krytykował stosowanie w miastach polskich prawa niemieckiego i posługiwanie się w sądach językiem niemieckim. Był zwolennikiem polskiego prawa pisanego opartego na zasadach prawa rzymskiego, które jego zdaniem miało przyczynić się do zwiększenia autorytetu władzy królewskiej. W prawie sądowym proponował ujednolicenie wymiaru sprawiedliwości poprzez zniesienie jego wieloinstancyjności. Do myśli politycznej O. nawiązywał m.in. A. Frycz Modrzewski.

MACHIAVELLI NICCOLO (1469-1527)
Przedstawiciel doktryny politycznego realizmu. M. uchodził za najwybitniejszego teoretyka wczesnego Renesansu, a jego doktryna polityczna otwiera nowy etap w historii rozważań nad państwem i prawem. Elementy spekulacji zawiera makiawelowska teoria Losu, Fortuny, która rządzi światem. Fortuna przesądza jednak tylko połowę spraw ludzkich; druga połowa zależy od wolnej woli ludzi, od ludzkiego działania. M. swoje rozważania polityczne opiera na przekonaniu o złym charakterze natury ludzkiej i o wielkiej roli przykładów historii, ale potrzeb teraźniejszości. Jego fundamentalne dzieło Książę ma charakter poradnika dla dzielnego władcy, który chce zdobyć i utrzymać władzę w państwie. Zdaniem M. panujący powinien używać wszelkich środków, które pomogą mu osiągnąć zamierzony cel. Skuteczny władca powinien być lisem i lwem i zależnie od sytuacji stosować podstęp, wiarołomstwo lub siłę. Jako zwolennik realizmu w polityce przekonywał, że panujący przy podejmowaniu decyzji powinien liczyć się z rzeczywistymi warunkami i rzeczywistymi możliwościami wykonania tych decyzji. M. jest autorem trzeciej po Arystotelesie i Ciceronie, definicji państwa, na oznaczenie którego użył też nowego w stosunku do poprzednich, określenia „stato”, używanego w większości zachodnioeuropejskich języków do dzisiaj. Pierwsze zdanie księcia brzmi: „wszelkie państwa, wszelkie rządy, które miały lub mają władzę nad ludźmi, bywają republikanami albo księstwami”. Istotą państwa dla M. było : domino - zwierzchnictwo, panowanie, sprawowanie władzy, władza nad ludźmi, podległość władzy nieposiadających tym, którzy są jej nośnikami. Do M. odwoływali się m. in. Napoleon I Bonaparte, B. Mussolini, a także A. Hitler i J. Stalin.

MORE THOMAS (MORUS) (1478-1535)
Reprezentant utopii renesansowej, przeciwnik protestantyzmu, współcześnie patron polityków. Zrezygnował z prawa na rzecz polityki. Gdy odmówił uznania za nieważne małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską, został skazany i ścięty za zdradę stanu. W Utopii zawarł krytykę władzy królewskiej, zarzucając jej rozrzutność, psucie pieniądza, nadmierny fiskalizm oraz zaniedbywanie bezpieczeństwa poddanych. Reformy przeprowadzone zgodnie z ich wskazówkami, poprawiły sytuację w państwie jedynie doraźnie. Długookresowa poprawa wymagała natomiast zmiany formy własności z prywatnej na wspólną. O jej zaletach pisał już Platon. W nowym państwie na wyspie Utopii jedyną formą własności pozostaje własność wspólna. Mieszkańcy wyspy będą przestrzegali zasad moralnych, ukształtowanych przez dom rodzinny. Każdy mieszkaniec będzie obowiązany do świadczenia pracy na Recz wspólnoty. Ustrój polityczny Utopii jest hierarchiczny a zarazem demokratyczny. Co roku 30 rodzin wybiera swych urzędników, którzy spośród siebie wybierają swych przełożonych. Najwyższą władzę sprawuje wybierany dożywotnio książę. Wspólne wartości mieszczące się w kanonach każdej wiary jak i względy ekonomiczne, przemawiały za budową na wyspie jednej świątyni, w której odbywać się miały nabożeństwa różnych wyznań. Poglądy M kontynuowali u schyłku odrodzenia T. Campanella i F. Bacon.

LUTER MARCIN (1483-1546)
Twórca idei reformacji, teolog, tłumacz.
Doktryna teologiczno- moralna Lutra- luteranizm, z czasem wspólna wszystkim Kościołom ewangelicko- augsburskim, odzwierciedlała stan kryzysu w Kościele rzymskokatolickim i zagmatwaną sytuację polityczną w krajach niemieckich i całej Europie. Fundament założeń teologicznych Lutra stanowiła teza św. Augustyna o złej naturze człowieka, który winien jedynie zdać się na łaskę Boga i wierzyć w niego. Przyjmując augustiański podział na państwo boże i państwo ziemskie, L. przedstawił koncepcję kościoła jako wspólnoty sumień, gdzie wszyscy są sobie wolni i równi. Głównym celem państwa jest uniemożliwienie ludziom grzeszenia, co najlepiej zostanie osiągnięte przez silną i niepoddaną kontroli władzę monarszą. Odpowiedzialne za porządek w świecie spraw doczesnych państwo powinno być zwierzchnikiem Kościoła, stąd wniosek o uznaniu panującego za najwyższego zwierzchnika Kościoła. Jego pogląd o prawie natury był chwiejny i niepewny. Trwałym elementem jego teorii było poparcie dla surowości i bezwzględności prawa. Luteranizm szybko zyskał poparcie poza granicami Niemiec wywołując wpływ na historię Europy w zarania czasów nowożytnych.

MODRZEWSKI FRYCZ ANDRZEJ (ok1503- 1572)
Przedstawiciel polskiej myśli humanistycznej i odrodzeniowej. M. przedstawiał gruntowny program naprawy Rzeczpospolitej, która oznaczała dla niego, „zgromadzenie i pospólność ludzką, związaną prawem, łączącą wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowioną”. W dziedzinie władzy politycznej był zwolennikiem rządów królewskich elekcyjnych. Opowiadał się za silną władzą królewską, ale decyzje monarchy powinny być uzgodnione z senatem. Sugerował ograniczenie roli sejmów, twierdził, że posłowie nie powinni bezpośrednio tworzyć prawa. Krytykował nadmierną rolę szlachty w życiu w życiu RP, a opowiadał się za zwiększeniem roli mieszkańców. Uważał, że prawo powinno obowiązywać jednakowo wszystkich obywateli. M. postulował także demokratyzację kościoła, która zakłada wybieralności biskupów oraz dopuszczenie nie szlachty do dostojeństw kościelnych. Myśl polityczna M. kontynuowana była m.in. przez Ch. Wolffa.

KALWIN JAN (1509-1564)
Reformator religijny, teoretyk absolutyzmu Boga. W teologii politycznej K. dominował zapożyczony od Lutra pogląd o dogłębnie zdeprawowanej naturze ludzkiej: człowiek jako niewolnik zła, nie posiada wolnej woli, nie ma wyboru, musi postępować źle. Teza ta posłużyła K. do uzasadnienia majestatu państwa jako sługi bożego, wykonawcy bożych zarządzeń. Według niego władza nie pochodzi od ludu, ani nie jest osobistym prawem monarchy, ale jest instrumentem Boga, który sam kieruje postępowanie rządzących. W kwestiach ustrojowych opowiadał się za modelem oligarchicznej republiki elekcyjnej. Ponieważ głównym zadaniem państwa jest ochrona i utrzymanie czystej i prawdziwej religii, państwo musi być podporządkowane organizacji kościelnej, opartej na zasadach republikańsko- demokratycznych, gdzie gminy wybierały świeckich prezbiterów jako starszyznę oraz akceptowały kandydatów na ministrów zwanych kaznodziejami. Precyzyjniejsza jest teoria praw boskich, sam K. chętnie utożsamiał prawo natury z Dekalogiem.

ORZECHOWSKI STANISŁAW (1513-1566)
Przedstawiciel polskiej myśli renesansowej. W związku z krytycznym poglądem na celibat i szerzeniem idei zbliżenia z prawosławiem popadł w ostry konflikt z biskupem przemyskim A. Tarłą. Sąd kościelny zakazał mu głoszenia kazań, a jego rozprawy przeciwko celibatowi spalono. W poglądach O. na państwo można wyróżnić dwie definicje Rzeczypospolitej: pierwsza, która zakłada, że jest ona zabraniem obywateli, społecznością prawa i „towarzystwem pożytku” i druga, zgodnie z którą Rzeczypospolita jest wspólnotą całej szlachty. O. wyróżniał sześć stanów w państwie, w tym trzy istotne: kapłani, rycerze i król, oraz trzy nieistotne: oracze, rzemieślnicy i kupcy. Najważniejszym stanem dla O. było rycerstwo czyli szlachta , była ostoją wolności i godności Rzeczypospolitej. Przekonywał, że król ma być tylko stróżem przywilejów szlachty i wykonawcą tworzonych przez

szlachtę ustaw. Ustrój XVI- wiecznej Polski jawił się O. jako pięciokątna figura, która składa się z ołtarza, króla, kapłana, kościoła i wiary. Król powinien bezkompromisowo walczyć ze wszystkimi przejawami różnowierstwa. O. przekonywał, że w sprawach wiary nad królem władzę wyższą sprawuje arcybiskup gnieźnieński i papież. Myśl polityczna O. przyczyniła się do ukształtowania się w Polsce ideologii „złotej wolności szlacheckiej”

BODIN JEAN (1530-1596)
Francuski ideolog absolutyzmu okresu Odrodzenia. B. wprowadził do prawoznawstwa i polityki metodę historyczną, co miało przełomowe znaczenie dla rozwoju doktryn politycznych i prawnych w czasach nowożytnych. Odrzucił koncepcję stworzenia utopijnych wzorów ustrojowych, postulując wprowadzenie badań nad państwem i prawem na podstawie zgromadzonych faktów i wniosków wysnutych z oceny rzeczywistości społecznej i politycznej. Na analizie rzeczywistości XVI w. oparł tezę, że miejsce hierarchii feudalnej typowej dla państwa stanowego powinna zająć hierarchia społeczna, która odzwierciedlałaby strukturę centralistycznej monarchii (król, urzędnicy, poddani). Najważniejszym elementem doktryny B. jest pojęcie państwa i związanie z nim suwerenności władzy. Na określenie państwa posłużył się terminem „rzeczpospolita”, rozumiejąc pod nim nie tylko republikę a monarchię absolutną. Za najważniejszy przejaw suwerenności B. nie uważał- jak myśliciele średniowieczni- funkcję wymiaru sprawiedliwości, lecz możność tworzenia i znoszenia prawa. Prawo określał jako sprawiedliwy czyli zgodny z prawem boskim i naturalnym oraz prawami fundamentalnymi państwa rozkaz suwerena wydany bezpośrednio przez niego samego lub przez upoważnionego przez suwerena urzędnika. B. uważał, że obowiązująca w ówczesnej Polsce zasada wolnej elekcji prowadzi do obalenia „prawa majestatu monarchy”. Z kolei w kwestiach gospodarczych B. był prekursorem idei liberalnych. Podkreślał nietykalność własności prywatnej i postulował jej rozwój. Jego doktryna zaważyła na ideologii klasycznego absolutyzmu XVII w. A. de Richelieu, Ludwik XIV, R. Filmer. Okazał się również inspiracją dla XIX- wiecznego pozytywizmu prawniczego.

WIEK XVII

BACON FRANCIS (1561-1626)
Jeden z czołowych przedstawicieli empiryzmu XVII w. i twórców myśli utopijnej. B. twierdził, że człowiek w swoim umyśle posługuje się „idolami”, czyli mylnymi wyobrażeniami dotyczącymi rzeczywistości. Przekonywał o potrzebie odrzucania idoli i zastąpienia ich wiedzą pozyskaną dzięki doświadczeniu. B. głosił poznawalność świata, który miał za poddający się badaniom empirycznym weryfikowalnym w trakcie kolejnych doświadczeń. B. sprzeciwiał się jednak poszukiwaniu wiedzy dla niej samej: celem nauki winno być dobro powszechne. Państwo w przekonaniu B. powinno być centralistyczne i rządzone przez króla. Ważne decyzje w państwie powinny być podejmowane przez monarchę w parlamencie, dzięki czemu osiągnie się równowagę władzy pomiędzy stanami. W ocenie B. król powinien reprezentować wszystkie stany. Cechą dobrego rządzenia powinna być zasada umiarkowania, która oznacza, że reformy należy wprowadzać stopniowo i niezauważalnie. Przykładem idealnego państwa miała być Nowa Atlantyda. W państwie tym dominującą rolę odgrywać miała własność uspołeczniona, choć B. przewidywał również zachowanie własności prywatnej w zakresie nie związanym bezpośrednio z produkcją. Ustrój NA powinien opierać się na tradycyjnej patriarchalnej monarchii z senatem doradzającym władcy w sprawach politycznych oraz Domem Salomona ( był rodzajem akademii nauk), służącym królowi radą w sprawach gospodarczych. Marzenia B. znalazły swoje urzeczywistnienie w powołanym przez Karola II Królewskim Towarzystwie dla Popierania Badania i Rozwoju Nauk Przyrodniczych.

CAMPANELLA TOMMASO (1568-1639)
Przedstawiciel myśli utopijnej.
W dziedzinie filozofii C. uchodził za przedstawiciela obiektywizmu poznawczego i sensualizmu. Głosił kult wiedzy, która powinna się stać podstawowym orężem panującego. W swoim głównym dziele „Miasto słońca” przedstawił projekt idealnego społeczeństwa, którego funkcjonowanie oparte jest na fundamencie jego koncepcji filozoficznych. Podobnie jak Utopia T. Morusa, „Miasto słońca” znajduje się na jednej z odległych wysp oceanu indyjskiego, gdzie nieznana jest własność prywatna, źródło wszelkiego zła i zepsucia, bogactwa i nędzy. Powszechny obowiązek pracy, wykorzystanie w niej zdobyczy nauk sprawia, że nie jest dla nikogo ciężarem. „Wydanie na świat potomstwa ma na względzie dobro państwa, dobro zaś osób prywatnych o tyle tylko, o ile stanowią oni część państwa”. Polityka prokreacyjno- populacyjna służyć ma zapewnieniu społecznej harmonii. Dzięki odpowiedniej polityce i właściwemu wychowaniu - umiejętności i zdolności do danej pracy rozpoznawane są już w dzieciństwie. Państwo posiada w swojej dyspozycji szereg środków społecznej kontroli: usankcjonowane korzystanie z donosów, spowiedź powszechna, zakaz działań i proroctw krytykujących dany ustrój, surowe kary za przestępstwa przeciwko państwu. Ustrój ma charakter republiki kapłańskiej, z wielkim Metafizykiem na czele, zwanym Słońce. Sprawuje on władzę przy pomocy: Mocy, Mądrości i Miłości, których tytuły określają wykonywane przez nich funkcje. Solaryjczycy to ludzie religijni, wierzą w jednego Boga. Ważną rolę odgrywa także nauka, a jej osiągnięcia wykorzystywane są w celu poprawy warunków pracy i życia.

HUGO GROCJUSZ (1583- 1645)
holenderski prawnik, nazwany "ojcem" prawa międzynarodowego.

Podzielił prawo na prawo stanowione (ius civile) oraz prawo natury (ius naturale). Prawo stanowione jest wyborem historii, zależnym od przemian politycznych i historycznych, samo więc ulega zmianom. Natomiast prawo natury wypływa z trwałej natury ludzkiej, dlatego jest niezmienne i może być badane jedynie drogą filozoficzną.

By zrozumieć w pełni prawa natury trzeba według Grocjusza przeanalizować naturę ludzką, która ma dualny charakter. Po pierwsze człowiek jest istotą biologiczną, rządzącą się instynktem samozachowawczym (pierwotne prawo natury). Po drugie jest istotą społeczną posiadającą apetitus societatis(instynkt towarzyski).

Najważniejsze prawa natury według Grocjusza: 1)Pacta sunt servanda- umów należy dotrzymywać. 2)Należy naprawić wyrządzoną szkodę. 3)Nakaz karania za popełnienie przestępstwa. 4)Prawo do własności.

Grocjusz uważał, że prawo naturalne obowiązuje nawet wtedy, gdy Boga by nie było lub, gdyby nie interesował się sprawami ziemskimi. Prawo natury wiąże niezależnie od ludzi i jest dziedzictwem całej natury. Nawet Bóg nie może go zmienić "tak jak nie może sprawić by dwa dodać dwa nie równało się cztery". Dokonać mógłby tego jedynie poprzez zmianę natury ludzkiej. Musiałby więc sprawić by ludzie przestali być ludźmi.

Za źródło prawa międzynarodowego (ius gentium czyli prawa narodów) Grocjusz uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umowy. Prawo międzynarodowe powinno się jego zdaniem opierać na zasadach racjonalizmu i humanizmu . Był ojcem nauki prawa międzynarodowego publicznego.

Grocjusz stworzył także własną koncepcję umowy społecznej . Według niego ludzie mając przyrodzone skłonności towarzyskie, dla zaspokojenia ich i zabezpieczenia swych interesów tworzą na drodze umowny związek państwowy , który jako odpowiadający naturze ludzkiej jest przedmiotem prawa natury. Dla Grocjusza wola jest determinantą obowiązywania prawa, co pojawia się w innej formie także w późniejszych koncepcjach prawa natury o zmiennej treści.

Najbardziej znaną pracą Grocjusza jest O prawie wojny i pokoju ( 1625 , De iure belli ac pacis), w której zawarł swoje rozważania o prawie. Warto również odnotować wcześniejszą jego pracę - Mare liberum (pełny tytuł po polsku: Wolność mórz, czyli dysertacja o prawie, jakie przysługuje Holendrom do handlu z Indiami), wydaną w 1609 . W pracy tej Grocjusz, powołując się na prawo natury, postawił trzy tezy:

1.Odkrycie nowego lądu nie daje jeszcze prawa do panowania nad nim.

2.Nikt nie może mieć monopolu na żeglugę po morzach.

3.Nikt nie ma prawa ograniczać innym państwom handlu z Indiami.

HARRINNGTON JAMES (1611-1677)

Pisarz polityczny, twórca koncepcji tzw. równowagi, własności i władzy. W okresie rządów O. Cromwella zajął się intensywnie pracą pisarską po- święconą pochwale republikańskiej formy rządów. Ważniejsze prace: Oceana (1656); The Prerogative of Popular Government (1658) oraz The Art of Lawgiving (1659).

Zdaniem H., nawiązującego w tym zakresie do opinii Kartezjusza, świat funkcjonuje na podobieństwo mechanizmu. Człowiek jest elementem rzeczywistości przyrodniczej, różniącym się od jej pozostałych składników świadomością własnej egzystencji i racjonalną refleksją nad bytem. H. zakładał też, iż człowiek jest istotą z natury społeczną. To społeczeństwo czyni z jednostki człowieka, gdyż tylko we wspólnym bytowaniu możliwe jest skuteczne zabezpieczenie elementarnych, duchowych i materialnych potrzeb ludzkich. Społeczeństwo, w opinii H., powstało nie w wyniku zawarcia umowy społecznej, lecz jako realizacja i spełnianie reguł pierwotnych wobec woli człowieka. Ludzki rozum odkrywając prawa przyrody docierał do podstawowych prawd o świecie: że człowiek poza wspólnotą nie istnieje, że partykularny interes musi się podporządkować nadrzędnemu dobru wspólnemu, że koniecznymi elementami statuującymi społeczeństwu prawo i władza. H. wyróżniał za D. Giannottim (1497-1573) władzę de iure sprawowaną zgodnie z zasadami rozumu oraz władzę de facto opartą na przemocy i sile.

H. wyłożył w dziele Oceana pomysł nowego, racjonalnego porządku politycznego. W republice rządy sprawowałby lud. Prawa polityczne mieliby jedynie ci, których roczny dochód przekraczał 20 funtów. Szczególną rolę w państwie przewidywał dla gentry, która to warstwa miała odgrywać rolę duszy w ciele państwa pojmowanego na podobieństwo organizmu biologicznego. Władzę najwyższą sprawowałby parlament składający - się ze zgromadzenia głosującego Jedynie nad aktami prawnymi oraz z Akademii Prowostów stanowiącej obradujące co wieczór forum dyskusyjna. Niezwykle istotnym filarem spójności wspólnoty politycznej miała być armia. Co warte podkreślenia, silna armia miała służyć nie tylko do obrony państwa, ale również do zdobywania kolonii, gdyż w przekonaniu H. państwo, które nie powiększa sfery swej dominacji, obumiera.

HOBBES THOMAS (1588-1679)

Angielski filozof, przedstawiciel materializmu mechanistycznego oraz teoretyk państwa absolutnego. Szczególnie istotne dla ukształtowania się poglądów filozoficznych H. stało się jego zetknięcie z dorobkiem Euklidesa w zakresie geometrii. Ważniejsze prace: The Elements of Law; Natural and Politic (1640); De cive (1646); Leviathan (1651 wyd. pol. Lewiatan 1954).

H. założył, że prawidłowa analiza zjawisk polityczno -prawnych wymaga wyjścia od ich źródła, czyli od człowieka pojmowanego, w odróżnieniu od poglądu wielu wcześniejszych myślicieli (np. Platona, Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, H. Grocjusza), nie jako istota z natury społeczna, lecz jako wyizolowana jednostka. W jego opinii, człowiekiem kierują namiętności: jest istotą egoistyczną i powodowaną instynktem samozachowawczym. Od zwierząt odróżnia ludzi umiejętność posługiwania się mową i rozum; cechy te nie są jednak w stanie w pełni oswoić i zdominować namiętności. Pesymistyczna antropologia prowadziła H. do wniosku, że ludzie w hipotetycznym stanie natury ze względu na brak zorganizowanych struktur władnych do skutecznego egzekwowania określonych reguł, musieliby żyć w ciągłym strachu przed śmiercią. Anarchia występująca „poza społecznością obywatelską" generowałaby „wojnę wszystkich ze wszystkimi". W obliczu powszechnego marazmu i strachu instynkt samozachowawczy poparty przez rozum skłoniłby ludzi do rezygnacji z wolności stanu natury i do przeobrażenia zbioru atomistycznych jednostek w zapewniający bezpieczeństwo organizm „sztucznego człowieka", czyli społeczeństwa-państwa. Przemiana ta dokonałaby się w wyniku zawarcia umowy społecznej, której treść zakładałaby przelanie przez każdego jej uczestnika naturalnej wolności na rzecz innej osoby lub grupy osób. W ten sposób powstać miał suweren będący emanacją społeczeństwa i państwa, nazywanego też Lewiatanem lub śmiertelnym bogiem.

Suweren to jedyne źródło prawa, jedyny interpretator prawa natury i reguł moralnych, jedyny podmiot władny identyfikować rację stanu i określać działania konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa; tylko on decyduje „jakie poglądy i doktryny są sprzeczne z pokojem, a jakie do niego prowadzą"; jest panem życia i śmierci poddanych. Jedyny wyjątek zwalniający ich od obowiązku" posłuchu rozkazom suwerena to sytuacja, gdy suweren okazuje się niezdolny do zapewnienia im bezpieczeństwa.

Podstawowe normy prawa natury nakazywały samozachowanie i zakazywały czynienia drugiemu tego, czego nie chcemy, aby uczyniono nam.

LILBURNE JOHN (1614-1657)

Angielski polityk i pisarz polityczny, przywódca ruchu levellerów. Ważniejsze prace: Anatomy of Lord's Tyranny (1646); The Agreemant of the People (1647); The Free Man's Freedom Vindicated.

50. twierdził, że wszyscy ludzie są z natury równi i wolni wszelka władza pochodzić może zatem wy-łącznie z woli ludzi tworzących zbiorowe ciało - lud. Teza o ludzie-suwerenie prowadziła L. do koncepcji kontraktualistycznej genezy państwa i społeczeństwa, a głęboko religijny światopogląd ugruntował jego przeświadczenie o istnieniu praw naturalnych potwierdzonych przez umowę społeczną. Domagał się zniesienia monarchii i Izby Lordów. Jedynym organem ustawodawczym miała być Izba Gmin, której skład podlegałby częstej rotacji. Prawo wyborcze przysługiwać miało każdemu Anglikowi bez względu na jego stan majątkowy. Jednoizbowy parlament miałby szerokie, lecz nie nieograniczone kompetencje. Nie mógłby przede wszystkim zmienić elementarnych zasad ustrojowych nadanych przez lud w umowie o utworzeniu republiki, w tym m.in. znieść własności prywatnej, wolności religijnej oraz dążyć do wykonywania uchwalonych przez siebie praw. Prawa miały być jasne i ogólne. L. domagał się też wprowadzenia zakazu retroakcji i zasady nullum crimen, nulla poena sine lege. Władzę wykonawczą miała sprawować: Rada Państwa kontrolowana przez parlament.

LOCKE JOHN (1632-1704)

Pisarz polityczny twórca liberalizmu politycznego, decydująca dla jego kariery okazała się znajomość z lordem shaftesburym przywódca opozycyjny przeciwko Stuartom prace: rozważania na temat ludzkiego rozumowania dwa traktaty o rządzie wpływ NA TWÓRCZOŚĆ Locka miał Bacon Hobbes i Kartezjusz. Uznawał prawa podmiotowe jednostki za przyrodzone wymieniając prawo własności czyli do życia wolności i mienia, stan naturalny to stan pomyślności, jednostki powoływały w drodze umowy społeczeństwo i państwo umowa z dwóch etapów 1 społeczeństwo 2 państwo upadek rządu nie niweczy społeczeństwa bo było pierwotne prawa pozytywne musza pozostawać w zgodzie z naturalnymi, proponował podział władzy na ustawodawcza, wykonawcza(rządzenie i sadownictwo) oraz federacyjna(Pol. Zagraniczna) parlament z wyborów poddanych cenzusowi majątkowemu.

WINSTANLEY GERRARD (1609-1660)

Angielski pisarz polityczny, teoretyk i jeden z przywódców ruchu diggerów (kopaczy). Ważniejsze prace: The New Law of Righteousness (1649); The Law of Freedom in a Platform (1652).

Centralnym zagadnieniem koncepcji W. było odnalezienie i zastosowanie mechanizmów społecznych, ekonomicznych i politycznych, które umożliwiłyby zaprowadzenie powszechnej równości. Egalitaryzm W. motywował religijnie twierdząc, że wszyscy ludzie są równi Wobec Boga, przy czym odzwierciedlenie tego stanu powinno ujawnić się nie tylko po śmierci, ale także jeszcze za życia. Dlatego też postulował utworzenie organizacji politycznej realizującej ideę równości, poprzez uspołecznienie najważniejszego wówczas czynnika ekonomicznego, czyli ziemi rolnej. Domagał się zniesienia indywidualnej własności zarówno ziemi, jak i jej płodów, które byłyby gromadzone i redystrybutowane pośród pracujących. „Prawdziwa wolność" polega „na swobodnym korzystaniu z ziemi". Sprzeciwiał się istnieniu pieniądza i handlu uznając je za kolejną przyczynę dysproporcji, ekonomicznych oraz za źródło zła społecznego.

Przedstawiana przez W. i diggerów wizja idealnej wspólnoty, w której ziemia jest własnością wszystkich, zakładała, że władza, na poziomie gminy, podstawowej i najważniejszej jednostki politycznej republiki, ukształtowana jest według wzorów demokracji bezpośredniej, parlament zaś na poziomie republiki pochodzi z powszechnych, dorocznych wyborów.

OŚWIECENIE

DIDEROT DENIS (1713-1784)

Oświeceniowy filozof francuski, główny redaktor Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, której pierwszy tom ukazał się w 1751 r. Ważniejsze prace: Kubuś, Fatalista i jego pan.

W swoich dociekaniach filozoficznych przeszedł ewolucje poglądów od teizmu przez deizm do ateizmu i materializmu. Uważał, że człowiek z natury swej jest dobry, a tylko warunki, w których żyje, zdeformowały jego naturę. Pragnął oświecenia ludzi i położenia kresu relatywizmowi moralnemu. Punktem wyjścia dla jego rozważań społeczno-politycznych było uznanie tożsamości praw rządzących przyrodą i praw społecznych, te ostatnie stanowią fragment ładu naturalnego. Stąd wyrastała jego koncepcja cyklicznego rozwoju społeczeństwa przechodzącego fazy dzieciństwa, dojrzałości i upadku, fazy podporządkowane wewnętrznej dynamice, w której dopatrzyć się można funkcjonowania obiektywnych praw rządzących historią. Krytykując monarchię absolutną postulował, aby reprezentantem suwerennego ludu był parlament, kontrolujący rząd i monarchę.

Rewolucja dla niego to nie tylko przewrót socjalny obalający absolutyzm, ale również stopniowo zachodzące zmiany. Tak rozumianą rewolucję uważał za swoistą konieczność dziejową, lecz liczył się także z możliwością gwałtownego wybuchu nabrzmiałych napięć - społecznych i krwawego ich rozładowania.

Jako zwolennik wolnego handlu, wzywał do poszanowania prawa własności, bowiem bogacenie się jednostek prowadzi do powszechnego dobrobytu, głosił również hasło edukacji dla wszystkich.

KANT IMMANUEL (1724-1804)

Filozof niemiecki, przedstawiciel klasycznej szkoły niemieckiej idealizmu filozoficznego, teoretyk prawa. Ważniejsze prace: Uzasadnianie metafizyki moralności, Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu.

Filozofa prawa K. wynika z jego teorii poznania, w myśl, której poznanie jest możliwe dlatego, że w umyśle ludzkim istnieją aprioryczne kategorie (czas, przestrzeń, istnienie, przyczyny, jedność, wielość, narzucane „rzeczom samym w sobie". Na gruncie prawa oznaczało to, że źródłem prawa naturalnego nie może być empirycznie pojmowana natura, lecz abstrakcyjne idee racjonalne. K. wymagał, by prawo było powszechne i obiektywne, co oznaczało, iż musi być ono tworem rozumu, wolnym od doświadczenia. Jednostka ludzka obdarzona jest m.in. rozumem praktycznym, który kieruje jej wolą, podpowiadają jak należy postępować, by być w zgodzie z moralnością i prawem. Wola kierując się moralnością odrzuca dążenie do szczęścia osobistego, zaspokajania egoistycznych pragnień. Na jednostkę oddziałują dwa nakazy rozumu - imperatyw hipotetyczny i kategoryczny. Pierwszy wywiera wpływ na wolę człowieka ze względu na jego potrzeby praktyczne. Człowiek kierujący się nim postępuje legalnie, choć niemoralnie. Drugi imperatyw ma charakter bezwzględny i oznacza spełnienia obowiązku ze względu na sam przepis.

NAPOLEON I BONAPARTE (1769- 1821)

Cesarz Francuzów w latach 1804-1814 i przejściowo 1815 r., król Włoch w latach 1804-1814. Po wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 r. walczył o wyzwolenie rodzinnej wyspy - Korsyki spod panowania francuskiego. Poparty przez wojskowych i bogate mieszczaństwo 9 listopada 1799 r. obalił Dyrektoriat i ogłosił się pierwszym konsulem, co pozwoliło mu skupić w swoim ręku cała władzę wykonawczą i inicjatywę ustawodawczą Doprowadził w 1802 r. do przyjęcia konstytucji, na mocy której stał się dożywotnim konsulem wyposażonym w prawo wyznaczenia następcy. W 1804 r. koronował się na cesarza Francuzów. N. wprowadził w 1804 r. nowy kodeks cywilny nazwany Kodeksem Napoleona. W akcie tym znalazły się podstawowe zasady nowego kapitalistycznego porządku swoboda umów, równość wobec prawa i nienaruszalność własności prywatnej.

Związana z nazwiskiem N. doktryna bonapartyzmu zwana jest też doktryną plebiscytarnej dyktatury "szefa narodu", powołanego na to stanowisko nie na skutek zwycięstwa głoszonej przez niego ideologii, lecz z powodu jego kwalifikacji osobistych. "Szef narodu" kieruje opinią publiczną, nie uczestniczy w jej debatach, jest pośrednikiem w walce interesów ponad partiami. Rdzeniem tej koncepcji był pogląd, że jednostka powołana przez lud uosabia wolę ludu i kieruje wolą ludu. Bonapartyzm to ideologia wynosząca na piedestał hasła rewolucji francuskiej 1789 r.: suwerenność ludu, wolność, równość czy niechęć do ancien regime'u. Łącząc jedynowładztwo z hasłami rewolucji, bonapartyzm zespalał absolutyzm z koncepcją suwerenności narodu.

QUESNAY FRANCOIS (1694-1774)

Francuski ekonomista, twórca fizjokratyzmu. Ważniejsze prace: Pisma wybrane.

Stosownie do nazwy przedstawiciele fizjokratyzmu głosili, że ustrój społeczny powinien odzwierciedlać porządek naturalny stworzony przez Boga dla szczęścia wszystkich ludzi. Istotą takiego porządku była wolność osobista, własność prywatna i wolność gospodarcza. Oprócz porządku naturalnego jest porządek pozytywny, odzwierciedlony w obowiązującym prawie. Porządek ten wykazuje większą lub mniejszą zgodność z porządkiem naturalnym. Twórcą porządku pozytywnego jest państwo, które zarazem stoi na jego straży. Fizjokraci postulowali, by pozostawić sprawy gospodarcze i społeczne własnemu biegowi, a nieograniczona aktywność gospodarcza jednostek zapewni dobrobyt. Głosił on, że w społeczeństwie istnieją trzy klasy - właścicieli ziemskich, klasa rolników i klasa nieprodukcyjna (jałowa - rzemieślnicy, kupcy, osoby świadczące usługi). Dowodził, że największe znaczenie w gospodarce ma rolnictwo, i że ziemia jest jedynym źródłem bogactwa. Q. przedstawiał obieg dóbr na wzór obiegu krwi w organizmie ludzkim. Q. opowiadał się za wolnością handlu, swobodnym kształtowaniem się cen na rynku, stabilizacją społeczną i ekonomiczną państwa, co zapewnić miała troska o dochody najbiedniejszych oraz wspieranie konkurencji.

ROBESPIERRE MAXIMILIEN FRANCOIS MARIE DE (1758-1794)

Francuski adwokat, pochodził z mieszczańskiej rodziny o dużych tradycjach prawniczych. Był jednym z głównych radykalnych przywódców rewolucji francuskiej, członkiem klubu jakobinów.

R. jako deputowany do Stanów Generalnych występował w obronie rewolucji, przestrzegając przed grożącymi jej niebezpieczeństwami, w tym uciskaniem ludu. Jako wyznawca poglądów J. Rousseau uznał potrzebę reprezentacji narodu, ale opartej na powszechnym prawie wyborczym z krótkimi okresami kadencji. Twierdził, że monarcha nie jest reprezentantem narodu i dlatego nie może uczestniczyć w sprawowaniu władzy ustawodawczej. Postulował ograniczenie praw króla do sankcjonowania ustaw parlamentu. Opowiadał się za takim modelem społeczno-politycznym, w którym ton nadaje zbiorowość drobnych producentów, kupców i rzemieślników - pracowitych, oszczędnych, zaradnych i cnotliwych, miarkujących swoje potrzeby, a jednocześnie potrafiących rozwinąć własną inicjatywę. R. umiejętnie łączył hasła demokracji społecznej i politycznej; nawoływał do zlikwidowania biedy i wyeliminowania partykularnych interesów bogatych. Określano go strażnikiem republikańskich cnót, rewolucyjnej niezłomności i patriotyzmu, co przysparzało mu wiele popularności wśród ludu, który nazwał go „Nieprzekupnym". Zainaugurował radykalne reformy społeczne (konstytucja jakobińska, ustanowienie maksymalnych cen i płac, zniesienie ciężarów feudalnych na wsi).

R. nie pochwalał ateistycznej propagandy, dowodząc, że religia i wychowanie powinny być szkołą obywatela-rewolucjonisty, albowiem powszechne i równe nauczanie ludu najlepiej kształtuje sumienie społeczne.

ROUSSEAU JEAN JACQUES (1712-1778)

Francuski twórca mieszczańskiego radykalizmu. Ważniejsze prace: O umowie społecznej, Emil czyli o wychowaniu, Uwagi nad rządem Polski.

W swej historiozofii i doktrynie politycznej R. wyszedł od rozważań nad naturą człowieka niezepsutego przez cywilizację. Ludzie byli szczęśliwi tylko w stanie przedspołecznym i przedpaństwowym. Podporządkowując sobie przyrodę zaczęli jednak nabywać złych namiętności i popadać we wzajemne konflikty. Wskutek tzw. paktu zrzeszenia zrodził się ekonomiczny podział na bogatych i biednych. Pojawienie się i rozwój własności prywatnej stały się następnie przyczyną politycznego podziału na potężnych i słabych (pakt poddania), Powstałe w ten sposób państwo nie zniosło nierówności między ludźmi i wynikających stąd antagonizmów. Dopiero zawarcie umowy społecznej, jako aktu rodzącego przesłanki pokoju i bezpieczeństwa, opartego na zasadzie porozumienia „każdego z każdym" umożliwia zniesienie negatywnych skutków podziałów społecznych. Dzięki tej umowie naturalna wolność ludzi zostaje zastąpiona przez wolność prawnie chronioną.

Z konstrukcji umowy społecznej R. wywiódł zasadę suwerenności abstrakcyjnie przez niego pojmowanego ludu. Odznacza się ona trzema cechami (niepodzielność, niezbywalność, nieograniczoność) i przejawia się w funkcji prawodawczej. R. posłużył się w celu określenia sposobu realizacji tego zwierzchnictwa pojęciem woli powszechnej (volonte generale), której nie rozumiał wyłącznie jako wyrazu woli większości, lecz jako przejaw kompromisu między interesem indywidualnym i interesem ogółu.

WOLTER (Francois-Marie Arouet - Voltaire) (1694-1778)

Przedstawiciel liberalizmu mieszczańskiego, pisarz, historyk i publicystą, współautor Wielkiej encyklopedii francuskiej. Wielką sławę przyniosły mu utwory literackie: Henriada oraz Dziewica Orleańska. Ważniejsze prace: Listy filozoficzne, znane także jako Listy o Anglikach, Wiek Ludwika XIV, Rozprawa o tolerancji.

Pozostawał pod wpływem K. Monteskiusza. Wyznawał podobną koncepcję wolności, krytykę despotyzmu i podobnie jak on zafascynowany był angielską monarchią parlamentarną. W. dowodził, że duch ludzki jest warunkowany przez klimat, rząd i religię. Konieczne jest więc umocnienie uprawnień tych osób, które dysponują rozumem i znają predyspozycje do intelektualnej aktywności, czyli „filozofów i monarchów oświeconych, a wtedy historia ludzkości nie będzie tylko chaosem wydarzeń i niesnasek, przewrotów politycznych i zbrodni". W. opowiadał się za władzą oświeconego władcy, przyjaciela filozofów, który sam będzie dążył do likwidacji znienawidzonego systemu, sam też zrzeknie się władzy nieograniczonej na rzecz umiarkowanej.

Prawa polityczne ograniczał do posiadaczy, ponieważ „nie jest możliwe, aby ludzie żyjący w społeczeństwie nie byli podzieleni na dwie klasy: bogatych, którzy rządzą i biednych, którzy im służą". W. uważał, że wolność nie była związana z równością, ale z własnością. Równość natomiast istnieć może tylko w odniesieniu do praw naturalnych, a nigdy politycznych czy społecznych.

W. koncentrował się w swej działalności publicystycznej na walce o wolność religijną. Uważał, że pewne potrzeby duchowe i materialne człowieka są wspólne dla wszystkich, ale jednocześnie każdy człowiek ma swe wewnętrzne, indywidualne życie, na które nie wolno wywierać presji. Człowiek nie może być skrępowany w uzewnętrznianiu swych wierzeń i poglądów, dlatego prawo powinno chronić wolność jednostki, połączoną z tolerancją religijną.

MONTESKIUSZ (1689-1755)

prawnik filozof pisarz polityczny oświecenia francuskiego arystokratycznego porzucił wysoki urząd przy parlamencie w Bordeaux by jeździć po europie i badać ustroje, zwyczaje i prawa rożnych państw prace: listy perskie o duchu praw, pochwala wolność i krytykuje absolutyzm, podkreślał różnorodność uwarunkowań prawa i instytucji politycznych. Stanowiących odbicie czynników geograficznych, ekonomicznych, kulturalnych, religijnych, oraz zwyczajów państw domagał się sporządzenia katalogu przestępstw sędzia powinien być ustami ustawy , system prawa powinien być zharmonizowany z natura rządu i jego zasada natura to zjawisko określajace istotę państwa a zasada decyduje o jego funkcjonowaniu 1republikanatura suwerenność ludu zasada cnota umiarkowanie, monarchia honor żady jednostki podporządkowane prawu despotia rządy jednostki bez prawa strach, proponował przywileje stanów prawa prowincji i podział władzy ustawodawcza wykonawcza i sadowa

SMITH ADAM (1723- 1790)

Autor badan nad natura i przyczynami bogactwa narodów co dało mu sławę wielkiego ekonomisty prace ww. i teoria uczuć molarnych teoria: osiągniecie harmonii w życiu społecznym gosp. Społeczeństwo To suma jedn. A zachowanie społeczeństwa można wyjaśnić analizując zachowanie jednostki. Dowodził że stosunki gosp., społ. i polityczne są następstwem naturalnego porządku kształtowanego przez zachowanie jednostek. Odizolował strefę aktywności gosp. człowieka od innych obszarów działalności i przyjął ze kieruje się osiągnięciem dochodu dąży do pomnożenia bogactw pragnie wygód materialnych spokoju i bezpieczeństwa, w społ. może osiągnąć harmonie pod warunkiem ze ludzie będą wolni w działaniu, powinna być wolna konkurencja a najbardziej efektywny system gosp. to model konkurencji doskonałej na potwierdzenie opracował koncepcje niewidzialnej reki rynku która wyjaśnia osiąganie równowagi , niewidzialna ręka rynku działa w interesie publicznym i zapewnia maksymalne zaspokojenie potrzeb społeczeństwa i brak marnotrawstwa

KONSERWATYZM

HEGEL GEORG WILHELM FRIEDRICH (1770-1831)

Filozof niemiecki przedstawiciel idealizmu obiektywnego, teoretyk państwa i prawa. Ważniejsze prace: Fenomenologia ducha, Nauka logiki, Encyklopedia nauk filozoficznych w zarysie, Podstawy filozofii prawa.

System filozoficzny H. obejmował 3 części — logikę (tj. naukę o formach rozwoju myśli), filozofię przyrody (założenie, iż przyroda jest wtórna wobec idei) oraz filozofię ducha (tj. teorię życia społecznego). Idealizm H. wychodzący z założenia, że świat materialny wyłonił się z poprzedzającej go idei był racjonalistyczny i dialektyczny. Racjonalizm jego idealizmu wyrażał się w tezie, że świat powstał dzięki rozumowi a prawa rozwoju świata i prawa historii są logiczne. Zakładał, że naturę rzeczywistości można wyprowadzić z jednej podstawowej zasady, głoszącej, że nie może być ona sprzeczna wewnętrznie. Wszystkie zjawiska zachodzące w Świecie (w tym i prawo), stanowią przy tym przejaw rozwijającej się myśli. Człowiek będąc ze swej natury istotą polityczną, nie mógł żyć poza państwem, realizującym wolność. Jednostka w państwie nowożytnym powinna być zintegrowana z państwem rozumnie i celowo, co wymaga wyzbycia się potocznego rozumienia wolności jako dowolności postępowania. Człowiek jest wolny jedynie wtedy, gdy jego zasady postępowania zgadzają się z zasadami innych obywateli tworzących państwo. H. sytuował państwo ponad społeczeństwem i za jego cel uznał zapewnienie ładu społecznego. Przez prawo własności H. rozumiał narzuconą przez człowieka wolę wobec każdej rzeczy, która należała do niego. Uznał wyższość racjonalnie tworzonego prawa ustawowego nad przypadkowym prawem zwyczajowym. Był zwolennikiem kodyfikacji prawa. Koncepcje H. kontynuowała w Niemczech prawica i lewica heglowska (Marks, Engels).

BURKE EDMUND (1729-1797)

ANGIELSKI MAZ STANU PUBLICYSTA ,MYSLICIEL POL TWORCA ANG KONSERWATYZMU WYBRANY DO IZBY GMIN KOLONISCI INDIE KOSCIOL KAT IRLANDIA WSPIERAL POLITYKE LEGITYMIZMU PODSTAWA ANTYRACJONALIZM I ANTYINDYWIDUALIZM PRACE: DOCIEKANIE FILOZOFICZNE negował koncepcje umowy społ. jak źródło powstania państwa gdyż jest odwieczny związek narodu z państwem w państwie panuje ład historyczny rządzący się prawami natural poch. Od boga w pradziejach społ. zawarły z bogiem umowę i zaczęły spontanicznie kształtować swój porządek celem państwa jest zapewnienie harmino poprzez powstrzymanie niepohamowanych zachowań jedn. Każdy ma swoje miejsce z społ. od urodzenia i każde wystąpienie rewolucyjne zasługuje na potępienie

MAISTRE JOSEPH (1753- 1821)

Teoretyk kontrrewolucji teokracji i ultramontanizmu prace o papieżu na jego poglądy wpływ miał rożne koncepcje chrześcijańskie, starożytne mistyczne i ezoteryczne i prawno naturalistyczne historiozofia jego opierała się na założeniu ze celem dziejów jest dopełnienie sie bytów i zjednoczenie w bogu, z niego jako z najwyższego bytu wyłoniła się hierarchia bytów a najniższym jest skażona grzechem dusza ludzka do jedności z bogiem może doprowadzić budowanie wspólnoty politycznej, narodowej religijnej, i cywilizacyjnej punktami zwrotnymi w historii są postawnie świata pojawienie się grzechu potop przyjście Chrystusa średniowiecze reformacja oświecenie rewolucje drugi mesjasz i apokatastaza rewolucja to kara boska za zbrodnie od czasu reformacji które odznaczają się empiryzmem racjonalizmem i ateizmem na czele państwa ab sol monarcha

SCHMITT Carl (1888-1985)

• Niemiecki prawnik, teoretyk decyzjonizmu i filozof polityki. Od 1933 r. był członkiem partii nazistowskiej, którą przedtem zwalczał. Później inwigilowany i krytykowany przez władze hitlerowskie, m.in. z powodu swego przywiązania do katolicyzmu, pozbawiony wtedy większości funkcji publicznych W obrębie jego zainteresowań znajdowało się prawo międzynarodowe, rozwijając koncepcje „prawa grup narodowych" i „narodowego uporządkowania wielkiego obszaru”. Po II wojnie światowej odsunięty od pracy akademickiej z powodu wcześniejszej współpracy z hitlerowskim reżimem. Ważniejsze prace: .PolitischeTheologie (1922); Verfassungslehre (1928);

• Koncepcje ustrojoweprawne S. były wymierzone w założenia liberalizmu politycznego, pozytywizmu prawniczego i normatywizmu, zwłaszcza w ideę państwa prawnego. S. uważał, że swobodne ścieranie się poglądów politycznych i kontrola opinii publicznej nad rządem jako istota liberalnej demokracji straciły rację bytu w warunkach coraz bardziej totalnej organizacji społeczeństw od schyłku XIX w - > z tym przeżyła się zasada równowagi tkwiąca u podstaw monteskiuszowskiej teorii podziału władzy. Demokracja jego zdaniem miała polegać na identyczności podmiotu i przedmiotu autorytetu władzy państwowej. Do jej cech zaliczał:

• zasadę akceptacji jednorodności

• negację różnorodności.

• woli narodu nie musiał wyrażać parlament

• Niebezpieczeństwa politycznej różnorodności pozwalała uniknąć dyktatura, o ile nie była tyranią, czyli nie dysponowała poparciem większości społeczeństwa. S. rozróżniał: dyktaturę suwerenną od komisarycznej.

• Suwerenność wg S.: suwerenem jest ten, kto „rozstrzyga o stanie wyjątkowym". Stan ten odznacza się „porządkiem konkretnym" w odróżnieniu od stanu normalnego opartego na porządku prawnym. Powiązanie suwerenności z rozstrzyganiem o stanie wyjątkowym to podstawowa przesłanka teorii decyzjonizmu wzorowanej na doktrynie -T. Hobbesa. Wydawane przez suwerena decyzje stały ponad obowiązującym prawem.

• Teoria decyzjonizmu łączyła się z innym ważnym elementem doktryny S. - filozofią polityki. Przez pojęcie polityczności rozumiał on cechę zorganizowanych zbiorowości ludzkich opartą na przeciwieństwie między przyjacielem i wrogiem. W zależności od zmieniającej się sytuacji przyjaźń może przerodzić się we wrogość i odwrotnie.

STAHL Friedrich Juilus (1802-1861)

• Niemiecki filozof, prawnik i polityk, reprezentant myśli konserwatywnej. Od 1849 r. do śmierci był członkiem pruskiego parlamentu, a także stal się doradcą króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, Od 1852 r. słaną na czele pruskiej konserwatywnej opozycji, sprzeciwiającej się duchu liberalnym. Ważniejsze prace: Die "Philosophe des Rechts nach geschichtlicher Ansicht (1830-1837); Fundamnte elner clirisllichen Philosophie (1846);

• S. można zaliczyć do nurtu konserwatyzmu o znamionach tradycjonalizmu i ewolucjonizmu, który swymi poglądami nawiązywał do twórczości A.Mullera. Odrzucał postulaty głoszone przez apologetów, piętnował: teorie racjonalnych apriorycznych praw natury, suwerenności ludu i podziału władzy, przy pomocy których kwestionowano dotychczas obowiązujący porządek społeczno-polityczny, wsparty na ugruntowanej tradycji, zwyczajach oraz autorytecie. Za negatywne przeobrażenia następujące w ówczesnych realiach obarczył odpowiedzialnością liberałów głoszących indywidualizm, demokratów za ideę masowego społeczeństwa oraz socjalistów ze względu na odrzucenie państwa i propagowanie ateizmu.

• Stał na stanowisku konieczności obrony wartości wywodzących się z nauki Objawienia i pielęgnowanych w przeszłości, ale świadom był też, że proces stopniowych i umiarkowanych przemian jest nieuchronny. Działania doskonalące zastany porządek społeczny, ale zarazem przeciwstawiać się tendencjom zagrażającym trwałości jego fundamentów.

• W opinii S. nie można podawać w wątpliwość tezy, że określony ład panujący we wszechświecie jest wynikiem rozumnej boskiej działalności. Boski plan znajduje swoje odzwierciedlenie w rządach suwerena-monarchy panującego nad poddanymi, tworzącymi wspólnotę duchową akceptującą dany od Boga określony system wartości oraz porządek społeczny.

• Władza monarchy powinna być jednak ograniczona kształtowaną w długim procesie historycznym konstytucją, wyrażającą tożsamość danego narodu oraz stopniowo dostosowującą się, w granicach wyznaczonych przez wyższy boski porządek, do zmian w otaczającej rzeczywistości. Każde społeczeństwo musi samodzielnie wypracować ustawę zasadniczą, adekwatną do ich aktualnych potrzeb. Monarcha uczestnicząc w stanowieniu prawa zobowiązany jest do uzgodnienia jego treści ze społeczeństwem. Rządy powinny wspierać się na:

• elicie złożonej z reprezentantów poszczególnych stanów zawodowych, wśród których znaczącą rolę odgrywa arystokracja, gdyż ona jest najbardziej zainteresowana zachowaniem istniejącego ładu.

• Ciało reprezentacyjne powinny stanowić w myśl postulatów niemieckiego myśliciela dwie izby - wyższa pochodząca z dziedziczenia i nominacji monarchy oraz niższa, do których przynależność zależy od stanu posiadania własności.

• Proponowana przez S. monarchia miała być dziedziczna

• Monarcha będąc strażnikiem ładu, miał być gwarantem kontynuacji wartości i obyczajów utrwalonych w społeczeństwie.

• Obywatele posiadają wolności związanych z prawami przez nich nabytymi, a dotyczącymi m.in. życia, własności, wyznania, obyczajów, a nawet ograniczonego prawa wolności prasy.

Trwałość tak ukształtowanego państwa stanowego mają umacniać wyznania chrześcijańskie które w przekonaniu S powinny zyskać rangę religii państwowych

LIBERALIZM

ACTON John Emerich Edward Dalberg (1834-1902)

• Myśliciel polityczny, historyk idei i działacz katolicki; uznawany za przedstawiciela liberalno-konserwatywnego katolicyzmu. Zasiadał jako deputowany w Izbie Gmin a w następnych latach od 1869 r w Izbie Lordów. Ukoronowanie kariery naukowej lorda A. stanowiło powierzenie stanowiska Regius Profesor w Katedrze Historii Nowożytnej w Cambridge (1895) uczelni dotychczas niedostępnej dla katolickiego historyka i eseisty. Ważniejsze prace: Historia wolności, Teoria narodowości.

• Myśliciel, który wykazywał w swych pracach, że jest możliwe pogodzenie katolicyzmu ze współczesnymi ideami liberalnymi. Wierny religii i swym przekonaniom, w centrum swej uwagi umieścił ideę wolności, której definicja miała połączyć założenia liberalne z chrześcijańskimi. Dowodził, że wolność stanowi najwyższe prawo, które zostało wypracowane przez pokolenia. Realizację wolności traktował jako gwarancję dla każdego do czynienia tego, co sam uznał za swój obowiązek, a zarazem jako ochronę przed presją władzy politycznej, instytucji publicznej, obyczaju i opinii publicznej. Wolne postępowanie jednostki zdeterminowane jest wewnętrznym poczuciem obowiązku, któremu z kolei granice wyznacza sumienie. Ono właśnie wskazuje, jak postępować zgodnie z samym sobą i jak doskonalić swój zmysł moralny, pozwalając tym samym stawać się wolnym. Zatem dla angielskiego lorda „wolność to rządy sumienia" i z tego powodu religię uważał za ostoję wolności, a wolność sumienia za kwintesencję oraz fundament wszelkich innych swobód człowieka. Dla zachowania i poszerzania sfery wolności jednostek słuszne są postulaty uniezależnienia władzy duchowej od świeckiej ze względu na ochronę autonomii w obu instytucjach. Dostrzegał niebezpieczeństwo dla wolności sfery politycznej państwa i Kościoła w rządach absolutny, bo każda władza deprawuje a władza absolutna deprawuje absolutnie.

• Uważał, że państwo demokratyczne, które porządkuje i organizuje życie obywateli gotowe jest poświecić dobro jednostki dla dobra ogółu, rozbudowana biurokracja sprzyja korupcji, nietolerancji i monopolistycznym praktykom.

• Państwo socjalistyczne, dąży do stworzenia nowego typu rządów absolutnych - „najgorszego ze wszystkich wrogów wolności" -o omnipotencjalnych i restrykcyjnych kompetencjach państwa, odrzucającego m.in. prawo jednostki do własności prywatnej, stanowiącej według A. jeden z głównych filarów jej niezależności.

• W jego poglądach odnaleźć można takie krytyczny stosunek do nacjonalizmu -> państwo narodowe to regres historyczny, bo faworyzuje tylko jedną nację, zmniejsza się zakres wolności obywatelskich, tłumi różnorodność etniczną oddziałującą na rozwój intelektualny społeczeństwa, co w przyszłości może stać się przyczyną konfliktów narodowościowych.

• Popierał państwa federacyjne, w których - w jego mniemaniu - nie występowała dominacja jednego narodu, a zakres władzy politycznej podzielonej i ograniczonej, miał pozwalać na rozwój samorządu. Owe pozytywne czynniki dostrzegał też w ustroju państw demokratycznych stwarzając organizacyjne mechanizmy ochrony jednostek jak i mniejszości przed despotyzmem władzy państwowej, mają stanowić skuteczną gwarancję dla rozwoju ich wolności, począwszy od swobody sumienia i religii.

• Nowoczesne państwa zatem, aby mogły cieszyć się stabilnością i trwałością a jego obywatele wolnością nie mogą osłabiać znaczenia religii i Kościoła, które stanowią nośniki wartości usprawniające ustrój polityczny.
  

CONSTANT Benjamin Henri de Rebecque (1767-1830)

• Liberał francuski, polityk i filozof polityczny, zwolennik monarchii konstytucyjnej. Wielokornie deputowany do parlamentu, później powołany na stanowisko przewodniczącego komisji ustawodawczej i administracyjnego wymiaru sprawiedliwości. Za jego życia opublikowano cieszącą się znacznym powodzeniem powieść pt. Adolphe (1816), a dopiero w 1951 r. drugą odnalezioną powieść pt. Cecile, która potwierdziła jego pozycję w dziedzinie literatury. wyd. polskie jego dzieł: O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych, Wolność starożytnych z wolnością nowoczesną porównana.

• Zajmował się głównie problemem wolności i ustrój polityczny państwa, przy czym uprawniony wydaje się pogląd, że prawidłowo skonstruowany ustrój byłby najlepszym gwarantem wolności. Wolność w poglądach C. można analizować w trzech aspektach:

• jako prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa,

• jako prawo do posiadana własności,

• jako prawo człowieka do niczym nieskrępowanej samorealizacji.

• Uważał, że należy dokonać rozróżnienia pomiędzy sferą prywatną a publiczną, tym samym należy odróżnić wolność publiczną od wolności prywatnej.

• Wolność prywatna warunkuje, zdaniem C., istnienie wolności publicznej, nigdy na odwrót, jak sądzono wcześniej.

• C. dokonał swoistej reinterpretacji zasady suwerenności ludu wskazując, że koncepcja absolutnej czy najwyższej suwerenności jest najbardziej niebezpieczna dla politycznych swobód. w jego przekonaniu zasada suwerenności ludu jest prawdziwa w sensie negatywnym. Żadna jednostka czy grupa jednostek nie ma prawa podporządkować ogółu obywateli swojej partykularnej woli. Ponadto wszelka prawowita władza jest z konieczności wyłaniana przez ogół obywateli. W żadnym przypadku z zasady suwerenności ludu nie wynika, że władza w ten sposób powołana może zrobić to co uważa za dobre. Przeciwnie, istnieje taka część ludzkiej egzystencji, która z konieczności jest indywidualna i niezależna, i która prawnie pozostaje poza wszelką społeczną kompetencją. Suwerenność ma wyłącznie ograniczony i relatywny charakter. W momencie w którym rozpoczyna się niezależność jednostkowa oraz jednostkowa egzystencja, przestaje obowiązywać jurysdykcja owej suwerenności".

• wskazał, że należy odróżnić wolność od gwarancji wolności. Wolnością są prawa osobiste obywateli, zaś prawa polityczne są gwarancją wolności. Wolność powinna polegać na spokojnym korzystaniu z niezależności prywatnej. Na straży tak pojmowanej idei wolności miała czuwać przedstawiona przez C., a wzorowana na monteskiuszowskiej, koncepcja ustrojowa. Warunkiem zachowania wolności jest bowiem ograniczenie kompetencji władzy, podział władz, ich wzajemne hamowanie się. C. zidentyfikował doktryn -Monteskiusza wyróżniając sześć rodzajów władz:

- władzę reprezentacyjną trwałą, przyporządkowaną izbie wyższej;

- władzę reprezentacyjną opinii, przypisaną izbie niższej;

- władzę królewską - „neutralna”, król panuje, ale nie rządzi. Rola króla sprowadzałaby się do arbitrażu i pośredniczenia pomiędzy ścierającymi się interesami pozostałych władz. Pomocne temu byłyby szerokie prerogatywy panującego: powoływanie i odwoływanie członków władzy wykonawczej; weto absolutne wobec uchwal parlamentu; prawo rozwiązywania parlamentu bądź odraczania jego sesji; prawo powoływania sędziów; prawo laski; prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju.

- egzekutywę, czyli władzę wykonawczą rządu;

- władzę sądowniczą;

- władzę municypalną, sprawowaną przez samorząd mieszkańców danej prowincji.

W kwestiach ustrojowych C. opowiadał się zatem za ograniczoną monarchią konstytucyjną, podziałem władz i ich wzajemnym hamowaniem się, decentralizacją i samorządem, ważną rolę przyznał opinii publicznej, a miała się ona przejawić zwłaszcza w niezależności prasy.

FRIEDMAN Milton (1912-2006)

• Amerykański ekonomista, twórca monetaryzmu, neoliberał, teorii M. Keynes. ByŁ długoletnim komentatorem ekonomicznym „Newsweeka". W 1976 r. został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, za wkład w teorię konsumpcji, stabilizacji makroekonomicznej i historię pieniądza. Ważniejsze dzieła: Kapitalizm i wolność;. Wolny wybór, Intrygujący pieniądz; Polityka i tyrania.

• Teoria ekonomiczna F. stanowi krytykę koncepcji państwa opiekuńczego. Najważniejszą wartością dla P. jest wolność jednostki utożsamiana z brakiem przymusu, obejmująca m.in.
  - swobodę użytkowania przez jednostkę własnych zasobów do osiągania wyznaczonych celów.
  - wolnością ekonomiczną jest zatem wolność pracy, produkcji i handlu na wolnym rynku. Warunkuje ona wolność polityczną, gdyż umożliwia współpracę różnych jednostek bez stosowania przymusu czy centralnego planowania i tym samym zmniejsza sferę działań państwa. System konkurencji rynkowej koordynuje działania ludzi nie tylko w sferze gospodarki. W podobny spontaniczny sposób wykształcają się obyczaje, kultura i język. Wolny rynek oferuje społeczeństwo pożądane dobra i wartości, a nie uznane za takie przez innych. Funkcjonowanie rynku bynajmniej nie oznacza zbyteczności istnienia państwa.

• Państwo powinno ono jednak jedynie określać zasady prawne obowiązujące na rynku, przyjąć odpowiedzialność za pieniądz oraz zapewniać bezpieczeństwo jednostkom. F. krytykuje interwencjonizm państwowy. Zarzuca gospodarce centralnie zarządzanej brak zdolności do racjonalnego wykorzystania zasobów. Efektem nadmiernej opiekuńczości państwa jest obniżenie się poziomu oszczędności, zmniejszenie motywacji do pracy i wprowadzania innowacji, co hamuje wzrost gospodarczy. Za podstawowy warunek wzrostu gospodarki uznał istnienie szerokiego zakresu wolności ekonomicznej. Broniąc wolnego rynku, F. jest przeciwnikiem unii walutowej w Unii Europejskiej. Wprowadził do ekonomii pojęcie „naturalna stopa bezrobocia", tj. stała, niezależna od fazy rozwoju gospodarki. Jest autorem ilościowej teorii inflacji. Dowodził, że inflację powoduje większe tempo wzrostu kreacji pieniądza niż produktu krajowego. Wyróżnił realne i nominalne wartości płac, stopy procentowej i podkreślał znaczenie wartości realnych (nominalnych pomniejszonych o inflację).

HAYEK August von Friedrich(1899-1992)

• Prawnik i ekonomista austriacki, który przyjął obywatelstwo brytyjskie czołowy przedstawiciel neoliberalizmu. W 1974 r otrzymał Nagrodę Nobla za wkład w teorię pieniądza i wahań cyklicznych oraz analizę współzależności czynników ekonomicznych społecznych i instytucjonalnych. Ważniejsze prace: Droga do zniewolenia, Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Konstytucja wolności.

• H wyrażał pogląd iż istniały dwa rodzaje kształtowania porządku społecznego: taxis czyli ład posiadający cel realizowany za pośrednictwem przemyślanych rozstrzygnięć określonego podmiotu lub grupy podmiotów; kosmos czyli ład nieposiadający wyraźnego celu i podmiotu świadomie go kreującego. Przykład taxis stanowiła dla H. umowa społeczna, obrazem zaś kosmosu były dla niego język, common low i wolny rynek które pomimo pozornej chaotyczności zachowują wewnętrzną koherencję.

• H odrzucił tezę o możliwości skutecznego w dłuższym okresie świadomego kształtowania instytucji społecznych, przez jednostki lub grupy społeczne. W jego opinii instytucje społeczne i ekonomiczne powinny kształtować się spontanicznie, podlegając procesowi ewolucji.

• Źródeł kreatywności współczesnego społeczeństwa upatrywał w bezosobowych regułach zachowań jednostek i w zminimalizowaniu formalnych zakazów i nakazów. Narzucanie społeczeństwu gotowych rozwiązań utożsamią z utratą przez nie zdolności twórczych. Był przeciwnikiem państwa dobrobytu i idei sprawiedliwości społeczne; stanowiących w jego odczuciu zagrożenie dla jednostki bo prowadzących do jej zniewolenie we wszystkich obszarach życia.

• Spontaniczny porządek dotyczył tez gospodarki - uznał rynek za najlepszy przykład działania norm bezosobowych powstałych na skutek działań nieograniczonej liczby osób. Na rynku bowiem spotyka się mnóstwo podmiotów mających rożne preferencje i oczekiwania. Ich chęć zakupu lub sprzedaży wpływa, na poziom cen. Tak ukształtowane ceny są dla uczestników rynku podstawowym źródłem informacji i nie powinny być zniekształcane przez ingerencję państwa.

• H krytykował redystrybucyjną funkcję współczesnego państwa, zniekształcającą mechanizm rynkowy oraz sprzyjać, ujawnianiu się grup interesów, pragnących uczestniczyć w podziale w jak największym zakresie

• Wolność jako podstawowa wartość w teorii H., rozumiana jest jako brak przymusu. Jest to wolność negatywna „wolność od” i oznacza swobodę postępowania w granicach przysługującej każdej jednostce nienaruszalnej sfery prywatności.

• „prawdziwe prawo" tłumaczący zasady sprawiedliwości, łączące społeczeństwa liberalne. Normy prawdziwego prawa powinny być równe dla wszystkich, abstrakcyjne oraz znane i pewne, by możliwe było przewidywanie rozstrzygnięć sądu. Prawo nie służy osiąganiu celów przez jednostki, lecz stanowi formę, dzięki której państwo umożliwia jednostce realizację jej dążeń.

• Ochronie wolności służy model władzy, obejmujący dwa ciała przedstawicielskie oraz sąd, rozstrzygający ewentualne spory między nimi. Do zadań pierwszego (zgromadzenia prawodawczego) należy ustalanie stałych, ogólnych zasad regulujących działalność społeczeństwa w taki sposób, by tworzyły one zamknięty zbiór przepisów. Drugie zgromadzenie (zarządzające) powinno zająć się bieżącym kierowaniem rządu i środkami pozostającymi w jego dyspozycji.

• W zakresie gospodarki H. był przeciwnikiem planowania. Nierealność planowania wynikała z założenia, że planista jest racjonalny i ma pełną informację o wszystkich zmiennych, które powinien uwzględnić w konstruowanym przez siebie pianie. Alternatywą planowania jest rynek.. H. dopuszczał jednak możliwość Ograniczonego interwencjonizmu państwowego np. poprzez wprowadzenie minimum socjalnego.

HOBHOUSE Leonard Trelawney (1864-1929)

• Filozof i socjolog angielski, współtwórca liberalizmu kolektywistycznego.. Ważniejsze prace: Democracy and Reaction; The Principles of Sociology; Liberalism.

• W ujęciu H. stalą cechą ewolucji społecznej jest przechodzenie od niższych do wyższych form organizacji społeczeństwa, gdzie współpraca zastępuje walkę o byt. Efektem tak rozumianej ewolucji będzie organicznie zbudowane społeczeństwo, w którym każdy jego członek będzie miał wiele możliwości rozwoju. W tak funkcjonującym społeczeństwie istotną rolę przypisywał wyspecjalizowanym instytucjom zajmującym się niezbędną redystrybucją dóbr na masową skalę. Ta redystrybucja będzie finansowana przez państwo, dzięki odrzuceniu przez H. indywidualistycznego rozumienia własności i zaakcentowaniu jej społecznego charakteru. Uważał że państwo powinno: stworzyć nie tylko równe warunki startu, ale także zająć się oświatą i pomocą dla ubogich poprzez nowoczesne ustawodawstwo pracy i ustawodawstwo socjalne.

• Wolność oznaczała prawo do wolności identycznej z wolnością innych członków społeczeństwa, a nie nieograniczoną swobodę czynienia tęgo, czego się pragnie. H. rewidował zatem indywidualistyczne tezy klasycznego liberalizmu akcentując współzależność pomyślności jednostki i pomyślności społeczeństwa. Pomimo że H. łączył patriarchalne pojęcie państwa z organiczną koncepcją społeczeństwa, uchodzi za jednego z najważniejszych przedstawicieli liberalizmu, ponieważ był prekursorem „liberalizmu społecznego" I Idei państwa dobrobytu oraz krytykował idealistyczne teorie państwa.

MILL John Stuart (1806-1873)

• Angielski filozof, myśliciel, ekonomista, przedstawiciel liberalizmu sceptycznego. Dał się poznać jaka obrońca praw klasy robotniczej I kobiet. Jest doktorem honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. Ważniejsze prace: O wolności, O rządzie reprezentacyjnym, Utylitaryzm, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej.

• W twórczości akcentował brak harmonii między interesem jednostki a ogółu. M. uznał jednostkę i jej dobro za najważniejszą wartość, jednocześnie oczekiwał jednak od jednostki działań na rzecz ogółu. Wśród praw przysługujących jednostce za najważniejsze uznał prawo do dążenia do szczęścia. Szczęście jednostki ujmował M. w sensie intelektualnym. Było nim szczęście wynikające ze zdobywania wiedzy, obcowania z nauką i kulturą. Szczęście mogła jednostka osiągnąć jedynie w społeczeństwie, ponosząc wysiłek na rzecz „ największego szczęścia w ogóle. Ludzie nie byli dobrzy ani mądrzy z natury, a istotę prawdziwego dobra i szczęścia są w stanie poznać jedynie wybitne jednostki. One są zatem uprawnione do kierowania ogółem.

• M. wyszedł z założenia, że warunkiem prawidłowe go rozwoju jednostki i społeczeństwa jest zapewnienie wolności. Wolność ujmował w kategoriach wolności negatywnej (wolność od) oraz pozytywnej (wolność do), tj. dążenia do rozwoju jednostki. Wolność jednostki mogła być zagrożona przez działania innych osób. Wolność nie była jednak kategorią abstrakcyjną -> swój początek brała od wewnętrznych przeżyć człowieka. Wewnętrzna sfera wolności obejmowała wolność sumienia, wyznania, głoszonych poglądów, swobód wyboru zajęcia. Jako członek społeczeństwa jednostka mogła też powoływać organizacje, pod warunkiem że nie zagrażało to wolności innych. M. dopuszczał ingerencję państwa w razie naruszenia sfery wolności jednostki, która w wyniku tego naruszenia doznała krzywdy.

• M. przyznał państwu tradycyjne funkcje liberalne. Powinno ono być ostoją porządku i instytucją wspierającą postęp. Podstawą ustroju politycznego państwa była zasada utylitaryzmu: zapewnić jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie osób. Opowiadał się za większym wpływem na rządy ludzi wykształconych niż prostych. Postulował ponadklasowe rządy elity intelektualnej, by ochronić burżuazję przed proletariacką większością. Koncepcję rządów elitarnych łączył z ideą systemu reprezentacji, o kompetencjach opiniodawczych wobec działań rządzących. Novum wprowadzone przez M. polega na przyznaniu państwu uprawnień organizatorskich w zakresie redystrybucji dochodów. Państwo za pomocą prawa powinno określić zasady podziału bogactwa między członków społeczeństwa.

• Wyjątkowo tylko państwo mogło wywłaszczyć właścicieli ziemskich.

• Opowiadał się za upowszechnieniem własności prywatnej.

MISES Ludwig von (1881-1973)

• Ekonomista austriacki, przedstawiciel neoliberalizmu. Ważniejsze prace: Mentalność antykapitalistyczna.

• Twórczość M obejmuje wiele wątków:

• badał cykliczność rozwoju gospodarki rynkowej

• zagadnienia pieniądza i kredytu,

• funkcjonowanie gospodarki socjalistycznej i jej efektywność,

• zajmował się metodologią nauki

• Zdaniem M. w gospodarce socjalistycznej nie można prowadzić rachunku ekonomicznego będącego podstawą planowania gospodarczego ze względu na brak systemu cen rynkowych. Ceny rynkowe odzwierciedlają bowiem rzadkość i użyteczności rozporządzalnych zasobów produkcyjnych, co ułatwia producentom podjęcie decyzji gospodarczych. Gospodarka planowa pozbawiona mechanizmu rynkowego, skazana jest na marnotrawstwo i dowolność planistów, efektem czego będzie jej nierównowaga. M. wskazał też na inną fikcję w teorii socjalizmu krytykując utożsamianie dyrektora przedsiębiorstwa socjalistycznego z przedsiębiorcą kapitalistycznym gdyż zbieżności ich działalności gospodarczej jest jedynie pozorna. Dyrektor socjalistyczny ponosił bowiem odpowiedzialność co najwyżej moralną zysk zaś nie był wyznacznikiem jego efektywności i nie odgrywał istotnej roli w zarządzaniu przedsiębiorstwem socjalistycznym, ukierunkowanym przecież na wspólne dobro. M oceniał zatem socjalizm jako ust rój niepraktyczny i nietrwały.

• M. jako liberał negatywnie odniósł się do aktywności państwa. Krytykował nie tylko tradycyjne narzędzia interwencji jakimi dawniej posługiwało się państwo (cła, subwencje), ale również te, które wchodziły w zakres kanonu państwa dobrobytu. Był przeciwny zatem ustawodawstwu pracy, ubezpieczeniom społecznym, ubezpieczeniom na wypadek bezrobocia, działalności związków zawodowych oraz podatkom, stanowiącym źródło finansowania państwa.

NOZICK Robert (1938-2002)

• Profesor Uniwersytetu Harvarda, najbardziej znany zwolennik umiarkowanego libertarianizmu. Stał się klasykiem myśli liberalnej od czasu opublikowania w 1974 r swojej najgłośniejszej pracy pt. Anarchy, Stafe and Utopia, kwestionującej teorię sprawiedliwości.

• N. analogicznie jak Rawis wykorzystał idee stanu natury i prawa naturalnego, aby po przekształceniu ich i nadaniu im nowego sensu uzasadnić swoją teorię sprawiedliwości libertariańskiej, krytycznej wobec teorii Rawlsa. N. odmiennie niż J. Locke jest zwolennikiem czystej teorii praw własności. Neguje zarówno idee socjalizmu jak i państwa opiekuńczego, przekonując, że konsekwencją wcielenia tych haseł w życie będzie pogwałcenie szczególnych, indywidualnych praw nabytych przez jednostki w toku procesu dziejowego.

• Stworzył koncepcję historycznych uprawnień, zgodnie z którą prawa do posiadania rzeczy zostały ustanowione w wyniku pewnych działań jednostek, w czasie długiego procesu dziejowego. Geneza własności jest ważna, bo ona warunkuje prawo do jej posiadania. Z tych powodów państwo nie może w imię arbitralnych racji rozstrzygać o sposobie użycia danej własności. W imię sprawiedliwości powinno się ochraniać słusznie nabytą własność. Idea samowłasności została przekształcona w ideę samoposiadania i dotyczy grupy praw przysługujących jednostce wobec państwa i które można wskazać a priori.

• Konstruując swoją teorię sprawiedliwego posiadania (określaną przez niego teorią uprawnień) N. wskazał składające się na nią konkretne zasady, do których zaliczył:
  1) zasadę sprawiedliwego nabycia własności
  2) zasadę sprawiedliwego (tj. dobrowolnego) jej przekazania
  3) zasadę rekompensaty, tj. naprawienia szkód za wcześniej wyrządzoną niesprawiedliwość

• Dowodził, że własność jest moralnie uprawniona, jeśli zostanie nabyta bez niczyjej szkody a później była sprawiedliwie przekazana. Ta historycznie uprawniona teoria sprawiedliwości warunkuje sprawiedliwość podziału sposobem jego dokonania.

• Ustrój oparty na własności prywatnej daje ludziom znacznie więcej dóbr, niż ustrój wsparty na własności kolektywnej, ponieważ przejście do kapitalistycznego sposobu gospodarowania połączone z utratą pewnej części praw do wspólnej własności zostało odpowiedni zrekompensowane przez wzrost poziom życia.

• N. to zwolennikiem libertarianizmu, w wersji państwa minimum: zapobiega przemocy, oszustwom i kradzieży; sprawia, że dotrzymywane są umowy; czuwa nad uregulowaniem odszkodowań za niesprawiedliwości, które miały miejsce w przeszłości: zachowuje tym samym podstawowe prawa wynikające z zasady samoposiadania. Przyznawanie sobie przez państwo innych zadań jest nieuprawnione, ponieważ stanowi bezprawną ingerencję w życie i wolność jednostki. Państwo to dobrowolne stowarzyszenie ochronne jednostek (państwo jako agencja ochrony posiadająca monopol na stosowanie przemocy) przebywających na tym samym terytorium. Wykształciło się ono w rezultacie wolnorynkowej rywalizacji konkurencyjnych agencji ochrony i zyskało monopol na zapewnienie bezpieczeństwa. Państwu nie wolno posługiwać się aparatem przymusu w celu zaprzęgnięcia jednych obywateli do działań dla dobra innych. Istnienie państwa można udowodnić tylko, gdy stoi ono na straży uprawnień jednostki. Utrzymywał, że jego wizja państwa minimalnego posiada charakter meta utopii, bo pozwala ono każdej jednostce prowadzić życie stosownie do posiadanych przez nią przekonań czy wyznawanej aksjologii.

RAND Ayn (właściwie A. Z. Rosenbaum, 1905-1982)

• Amerykańska filozof, reprezentantka tzw. obiektywizmu, orędowniczka kapitalizmu. Najważniejsze prace: Cnota egoizmu, Atlas zbuntowany.

• Filozofia obiektywizmu R. zakładała, iż wprawdzie rzeczywistość istnieje niezależnie od jej postrzegania przez jakąś istotę (spadające w lesie drzewo wydaje odgłos, nawet jeżeli nikt go nie usłyszy), ale akty oraz ich interpretacje są odkrywane przez poprawnie funkcjonujący umysł ludzki. Prawdziwa wiedza o rzeczywistości jest możliwa do uzyskania pod warunkiem rygorystycznego zastosowanie zasad racjonalizmu. R. odrzucała filozoficzny sceptycyzm oraz wskazywała, iż oparta na rozumie analiza rzeczywistości pozwala poznać realną naturę rzeczy oraz zidentyfikować na drodze logicznego rozumowania zasady, które powinny determinować zachowanie człowieka. Uważała, że człowiek jest ze swojej natury egoistą, a naczelnym motywem jego działania powinien być racjonalny interes własny pojmowany jako realizacja swego człowieczeństwa. Każda osoba musi przeto dążyć do samozachowania oraz do rozwijania czy poprawy własnego życia.

• W ujęciu R., moralność posiada przeto charakter obiektywny, a zróżnicowanie zachowań jednostek na dobre/złe jest funkcją ich dyferencjacji na działania promujące/szkodliwe dla racjonalnie rozumianego egoizmu. Z powyższych względów R. była bezkompromisowym krytykiem wszelkich teorii gloryfikujących altruizm, które miały prowadzić do szkodliwych praktycznych konsekwencji.

• Z perspektywy społeczno-politycznej obiektywizm oznaczał afirmację nieskrępowanego, leseferystycznego kapitalizmu, pozbawionego jakiejkolwiek ingerencji państwa. W przekonaniu R., kapitalizm to system, który wymusza na człowieku racjonalne (tj. rozumnie egoistyczne) postępowanie i nagradza go stosownie do zasług w tym zakresie. System wolnorynkowy czyni przy tym z jednostki istotę heroiczną, posiadającą określone cele życiowe (a nie wegetującą w stanie bezmyślności czy lenistwo), produktywną niekonformistyczną, nieuzależnioną od innych, innowacyjną, kreatywną. W podsumowaniu kapitalizm jest w przekonaniu R. jedynym ustrojem, który „pozostawia osobie swobodę wykonywania pracy, jaką lubi, specjalizowania się w niej, wymiany swego produktu na produkty innych oraz podążania drogą osiągnięć tak daleko, jak zezwolą jej na to zdolności i ambicja". Wolne kapitalistyczne społeczeństwo respektuje prawo każdego człowieka do urzeczywistniania swojego potencjału oraz odrzuca przymus i agresję wymierzone w swobodę jednostkowej aktywności i instytucję własności prywatnej. R. nie akceptowała jednak anarchistycznego paradygmatu. W jej przeświadczeniu, usprawiedliwionym zadaniem państwa jest ochrona wolności i prywatnego posiadania przed agresją innych. Wszelkie inne ograniczenia indywidualnych praw i wolności są nieuzasadnioną uzurpacją. Z powyższych względów R. ostro polemizowała tak z ideologiami socjalistycznego kolektywizmu, jak i z moralizmem proweniencji konserwatywnej, optującym za państwową regulacją kwestii obyczajowych.

RAWLS John (1921-2002)

• Filozof moralności I polityki, teoretyk sprawiedliwości społecznej. Ważniejsze prace: Teoria sprawiedliwości, Liberalizm polityczny, Prawo ludów. T

• Trzon rozważań R. stanowi materialna koncepcja sprawiedliwości (stworzona jako przeciwwaga dla dominujących w filozofii moralnej tradycji utylitarystycznej i intuicjonistycznej) i jej znaczenie w zorganizowanym społeczeństwie. Według R. współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, na podstawie której można byłoby pogodzić ludzkie dążenie do wolności i równości. Tezą wyjściową musi być równość i wolność uczestników procedury ustalania tej zasady, a podstawowe instytucje społeczne. powinny zostać wybrane przez racjonalnie postępujących ludzi w warunkach zapewniających bezstronność. Warunki umowy byłyby ustalane w sytuacji zasłony niewiedzy, tzn. braku świadomości stron umowy co do ich przyszłej sytuacji osobistej czy materialnej. Żaden z uczestników umowy nie byłby w stanie kierować się wówczas własnym interesem czy faworyzować określonych ludzi. W przekonaniu R., osoby przystępujące do kontraktu stosowałyby wówczas racjonalną zasadę dystrybutywną nazywaną zasadą maksimum lub dyferencji -> najwłaściwszy rozdział dóbr pomiędzy pewną grupę odbiorców polega maksymalizowaniu statusu najmniej uprzywilejowanych, tzn. grupie najgorzej sytuowanej w społeczeństwie wiedzie się najlepiej jak to możliwe. Rozum nakazywałby wówczas wszystkim wybór zasady równej maksymalnej wolności, możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych - pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej (sprawiedliwość jako wzajemna uczciwość). Zgodnie z drugą zasadą sprawiedliwości (korygującą klasyczny liberalizm), społecznie i ekonomiczne nierówności powinny być ustanowione tak, aby przynosić optymalną korzyść najmniej uprzywilejowanym, z zachowaniem reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń w warunkach uczciwej równości szans. R. uzasadniał swoją koncepcję tym, podstawowe wolności i troska o najbiedniejszych charakteryzują każde społeczeństwo dokonujące racjonalnych wyborów.

ROTHBARD Murray Newton (1926-1995)

Ekonomista i filozof, współtwórca doktryny libertariańskiej. Początkowo studiował matematykę na Uniwersytecie Columbia, następnie skoncentrował się na problematyce ekonomicznej. Po doktoracie pracował na Politechnice Nowojorskiej.

R. był anarchokapitalistą, przeciwnikiem wszelkiego etatyzmu i interwencjonizmu państwowego. W odróżnieniu od zdecydowanej większości przedstawicieli innych ruchów anarchistycznych, postulował zorganizowanie systemu „wolnego społeczeństwa". W oparciu o prawo własności prywatnej. Koncepcje swoje uzasadniał w oparciu o etyczne podstawy stworzone przez -J. Locke'a - popierał jego definicje własności w odróżnieniu od tych nabytych niezgodnie z zasadami moralności. Nie sposób jest przewidzieć jak zostaną skonstruowane prawa w danym społeczeństwie - ponieważ najważniejszy jest ogólny kodeks moralny o nienaruszalności własności. Konkurujące ze sobą ubezpieczalnie i agencje ochroniarskie znacznie efektowniej dostarczą obywatelom usług i zapewnią bezpieczeństwo.

System prawny powinien skupiać się na prawie karnym, a nie cywilnym - jego zdaniem umowa ma sens tylko wtedy, gdy następuje transfer własności. Jeżeli ktoś złoży obietnicę, że w przyszłości podejmie się pracy za określone wynagrodzenie, to w każdej chwili może się z tego wycofać i nie ma żadnej moralnej czy prawnej podstawy aby go ukarać. Inaczej jest gdy w momencie złożenia obietnicy nastąpił transfer własności np. wypłacono gotówkę - wtedy osoba łamiąca mowę jest winna nie dlatego, że kogoś oszukała, ale dlatego, że posiada cudze pieniądze za który się nie odwdzięczyła. Tym R różnił się od innych libertanian, ponieważ dla niego umowa jest tylko zwykłą obietnicą, którą można w każdej chwili wypowiedzieć bez żadnych skutków, jeśli nie nastąpił transfer własności. Jeśli nastąpił - dochodzi się swoich praw na gruncie prawa karnego.

W zakresie myśli ekonomicznej reprezentował szkołę austriacką. Sprawił, że szkoła ta z fenomenu kontynentalnego stała się zjawiskiem amerykańskim. W swoim traktacie Man, Economy and State rozwijał indywidualistyczną teorię ludzkiego działania. Najważniejszym wkładem naukę jest teoria subiektywizmu, która zakłada, że poprawne wartościowanie określonych dóbr i usług odbywa się w procesie rynkowym w skutek działania czysto subiektywnych mechanizmów a nie poprzez odnoszenie ich wartości do jakiegoś rzekomo obiektywnego, a tak naprawdę arbitralnego wzorca.

SPENCER Herbert (1802-1903)

Angielski filozof i socjolog. Był przedstawicielem organicyzmu oraz ewolucjonizmu w naukach społecznych. Sporą popularność zyskał na kontynencie amerykańskim. Wprowadził do socjologii takie terminy jak funkcja, system, instytucja, spopularyzował inne terminy jak: społeczeństwo przemysłowe, struktura społeczna, organizacja.

Determinizm wyrażał się w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody i interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego. Społeczeństwo jest jak żywy organizm. Jak organizmy przyrody podlega też prawom ewolucji. Klasyfikacja historyczna typów społeczeństw tkwiła u podłoża poglądów politycznych Spencera. Był liberałem.

Istotna cechą współczesnego typu industrialnego społeczeństwa jest wolność osobista jednostki, prawo równej wolności. Polega ono na tym, że każdy człowiek ma prawo czynić wszystko co chce, pod warunkiem, że nie naruszy takiego samego prawa innego człowieka. W związku z tym Spencer wyliczył, czego państwo nie powinno robić: 1. Nie powinno interweniować w ekonomię. 2. Nie powinno zakładać kościoła państwowego 3. Nie powinno pomagać ubogim 4. Nie powinno kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza

Wrogość wobec państwa autorytarnego, niechęć do polityki imperialnej zdobyły Spencerowi wielu zwolenników m.in. na ziemiach polskich.

NACJONALIZM, RASIZM, FASZYZM

CHAMBERLAIN Houston Stewaxt (1855-1927)

• Naturalizowany w Niemczech angielski teoretyk rasizmu. Na początku lat 20 XX w. stal się zwolennikiem A. Hitlera, odnosząc się z dużą atencją do wodza nazistów, który tak samo traktował Ch. Do jego najważniejszych prac należy dzieło pt. Die Grundladen des XIX. Jahrhunderts (1899).

• Akcentował w swej teorii nie tyle znaczenie czynnika antropologicznego, ile psychicznego w rozwoju poszczególnych ras. Rasa bowiem jest niczym innym jak „upostaciowionym człowieczeństwem" wyróżniającym się określonymi predyspozycjami osobowościowymi. Za najważniejszą, najlepszą i najczystszą z ras Ch. uważał rasę teutońską będącą mieszaniną ras północnoeuropejskich (Celtowie, Germanowie i część Słowian) i kształtującą się od późnego Średniowiecza, a zwłaszcza od okresu Odrodzenia we Włoszech. Do jej najwybitniejszych przedstawicieli zaliczył D. Allghieri, W. Szekspira, K. Monteskiusza, I. Kanta i R. Wagnera. Kultura teutońska stała się od XVI w. „duszą" całej kultury europejskiej. Zafascynowany Niemcami Ch. utożsamiał ją głównie z Germanami, którym przypisywał największe osiągnięcia dziejowe. Sukcesy określonego narodu miały zależeć od „proporcji znakomitej krwi teutońskiej w jego populacji". Według Ch. między poszczególnymi rasami toczy się nieustanna i nieubłagana walka o przywództwo w świecie. Teutonowie zmuszeni są wałczyć zwłaszcza z rasą żydowską,, wysoce uzdolnioną i wpływową, lecz działającą destrukcyjnie. Mimo to Ch. zakładał zwycięstwo Germanów nad Żydami.

• Krytycznie odnosił się do uniwersalistycznej idei postępu, który miał prowadzić do chaosu i zagubienia się człowieka oraz opacznego pojmowania przezeń swej wolności. Przyczynił się do tego rozwój liberalizmu i demokracji. Współczesną cywilizację Ch. uważał za rezultat kształtowania się wcześniejszych kultur od starożytnej Grecji i Rzymu poczynając

EVOLA Julius (1898-1974)

• Włoski filozof, poeta i malarz, współtwórca tradycjonalizmu integralnego oraz patron ideowy radykalnej prawicy. W pewnym okresie wykazywał zwiększone zainteresowanie doktryną faszystowską, wierząc w jej skuteczne zwycięstwo w walce z nowożytnymi demoliberalnymi nurtami w sferze społeczno-politycznej I gospodarczej, niemniej jednak nigdy nie wstąpił w szeregi partii B.Mussoliniego. W pierwszym okresie twórczości, wykazując się już radykalnie negatywną postawą wobec zastanej rzeczywistości, poszukiwał możliwości autentycznego wyzwolenia spod jarzma podatnego na autodestrukcję nowoczesnego świata (kult nowoczesności określił jako „moderno latrię”), dążył do stworzenia własnego projektu „magicznego idealizmu", pozwalającego doświadczyć wolności absolutnej, ale możliwej do osiągnięcia tylko przez aktywną „jednostkę Absolutną".

• Jednostka Absolutna jest w stanie przezwyciężyć ludzkie słabości zarówno w zakresie materialnych, jak i transcendentnych aspektów egzystencji, a ostatecznie wyróżnić się specyficznie rozumianą przez E. wolnością, wolą oraz mocą, uosabiającą się w tzw. „wyjściu poza", aby zbliżyć się i poznać „lad prawdziwy". Zarazem poszukując początków zwyrodnienia cywilizacji, w tym zachowań ludzkich, uznał, że dokonało się to już w okresie między VI a VII w. p.n.e. (ze względu na pojawienie się pierwszych systemów filozoficznych), a nie w czasach masowych państw demokratycznych oraz liberalnych gospodarkach. Zdaniem rewolucyjnego konserwatysty zjawiska te ostatecznie doprowadziły ludzkość do poddania się bądź rządom bolszewickim i nazistowskim, bądź też kulturze amerykanizmu (bardziej wyrafinowanej i groźniejszej niż sowietyzacja w dążeniu do opanowania człowieka). Dowodził, że między tymi dwoma światami - tradycyjnymi nowożytnym występuje diametralna, niemożliwa do przezwyciężenia różnica, wykazująca dominację pierwszego z nich - idealnego odwzorowującego prawidłową naturę bytu o cechach solarno-uraniczno-męskich (związanego z symboliką słońca i nieba, znajdujących się ponad człowiekiem) nad drugim - zwyrodnionym materialistycznym traktowanym jako lunarno-chtoniczno-żeński układ (utożsamiany z przyziemnością i egalitaryzmem). Zatem tylko człowiek Tradycji funkcjonuje we właściwym organicznym państwie tworzonym odgórnie, w którym panuje pochodząca od Boga naturalna hierarchia społeczna (społeczeństwo powinno być według E. podzielone na cztery kasty - kapłanów, arystokrację, kupców i niewolników-proletariuszy) na czele z monarchą - „siłą wyższą", prawdziwym autorytetem (nieidentyfikowanym z wodzem w ujęciu faszystowskim lub nazistowskim, którzy stanowili w opinii E. wytwór plebejskich oczekiwań), postępującym zgodnie z zasadą honoru, lojalności i odwagi. W nowoczesnej „nierzeczywistości" wspólnota polityczna jest zaś wynikiem działań ludzkich tłumaczonych ideą umowy społecznej, darwinizmu społecznego lub teorią psychologiczną Freuda. Jest ona pozbawiona naturalnych elit (o ich istnieniu decydują jedynie uwarunkowania rasowe), a nadrzędne wartości społeczne stanowią kult pracy, bogactwo oraz konsumpcjonizm. Zgodnie z podziałem rzeczywistości społeczno-politycznej na dwa przeciwstawne światy.

• E. jednocześnie dokonał zróżnicowania ras ludzkich (odmiennie niż to ujmowano w sensie biologicznym czy psychicznym) na wyższą duchową męską oraz niższą żeńską. Ich elementy są przemieszane i w zależności od przewagi jednej z nich społeczeństwa posiadają cechy arystokratyczne lub egalitarne. Stąd też niektóre narody należą do świata Tradycji, jak np. Rzymianie, Grecy. Germanie bądź noszą znamiona chtoniczne, np. Żydzi, Etruskowie, Murzyni, E. rozważając możliwość powrotu do ukształtowanej w starożytności tzw. Tradycji Pierwotnej, wyrażał nadzieję, że jego postulaty mogą znaleźć ucieleśnienie w warunkach reżimu faszystowskiego ze względu na jego rewolucyjny bunt wobec nowożytnej „nierzeczywistości" oraz solarną ideę państwa (rządy arystokratyczno-militarystyczne). Ostatecznie nie zaakceptował tej ideologii z uwagi na obcy mu sposób rozumienia nacjonalizmu (w duchu jakobińskim, wyrosłym na antytradycjonalistycznym i antyhierarchicznym nurcie) oraz totalitarny mechaniczny model sprawowania władzy w państwie przez plebejskich partyjnych funkcjonariuszy dających jedynie do realizacji statolarnii. Taka wizja państwa nie przystawała w myśl oczekiwań E. do platońskiego ideału państwa.

GENTILE Giovanni (1875-1944)

• Filozof, profesor uniwersytetu w Rzymie, jeden z czołowych ideologów włoskiego faszyzmu, określany ojcem faszyzmu. Inspirowana przez heglizm doktryna G., określana mianem aktualizmu, stanowiła fenomenologię ducha rozumianego jako czysty akt myśli, w którego obrębie rozwija się absolut. W latach 1919-1924 był ministrem oświaty za cel postawił sobie, aby idealizm stał się cechą podstawową włoskiej edukacji, co miało zasadnicze znaczenie w indoktrynacji młodzieży w kierunku faszystowskim.. Ważniejsze prace; Teoria generale delio Spirito come atto puro (1916), Che cosa éIi fasdsrno (1924) I Origini e doitriria ciel fascismo (1929).

• G. swoją myślą polityczną nawiązywał do metafizyki - Hegla; idea oznaczała dla niego treść aktu świadomościowego i podmiot woli. Autentyczny akt świadomości będący formą aktualizacji procesu duchowego jest wartością dynamiczną i historyczną.

• Państwo dla G. było wartością etyczną stanowiącą „jedną konkretną wolę, świadomą swej autonomii i aktywności, działającą moralnie substancję etyczną, mającą wartość moralnie absolutną". Według G. państwo przybierało formę rzeczywistej osoby, a państwo faszystowskie powstało jako antyteza koncepcji socjalistycznych i liberalnych oraz jako idea pozytywna wyrażająca się w uznaniu państwa za osobowość autonomiczną, która ma swoją wartość i cele, podporządkowując interesy indywidualne zbiorowym. Dla faszysty wszystko jest skoncentrowane w państwie, w tym znaczeniu, że poza nim nie istnieją żadne inne wyższe wartości. Ponadto faszystowskie państwo „etyczne" opierało się na systemie syndykatno-korporacyjnym, zastępującym system państwa liberalnego.

• Według G. jednostki powinny jednoczyć się na podstawie ekonomicznej, tworząc syndykat. W ten sposób dokonywała się „waloryzacja" jednostki przez własną świadomość i prawo. Doktryna faszyzmu była dla G. zaprzeczeniem rozumowania abstrakcyjnego i intelektualnego, nie była filozofią, lecz „ideą życia", a kryterium prawdy tej idei wiązało się z osobą wodza, którego decyzje były „sformułowane i wykonane". G. twierdził, że faszyzm wyraża się zawsze w czynie.

GOBINEAU Joseph Arhur de

• Francuski pisarz i socjolog, twórca teorii rasizmu.

• G. był autorem rasistowskiej teorii dziejów. Zakładał, że rasy występujące wśród ludzi ze swej natury nie są sobie równe. Opracował podstawową klasyfikację ras:

• Rasa biała, czyli aryjska, to blondyni o niebieskich oczach i wysokim wzroście. Cechą charakteru tej rasy jest zmysłowość, wysoki stopień inteligencji, energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowności, odwaga, wojowniczość, zmysł ładu i harmonii. Według G. była to rasa urodzonych panów i władców. C. był przekonany, że rasa biała uformowała kulturę hinduską, później założyła cywilizację grecką i rzymską a następnie była reprezentowana przez ludy teutońskie, czyli przez potomków starożytnych Germanów. Najczystszymi przedstawicielami rasy białej byli jego rodacy Francuzi, a zwłaszcza ariogermańska arystokracja francuska. Z ludów europejskich G. najniżej oceniał Słowian, którzy stanowili mieszankę ras, a także Niemców. jego zdaniem Niemcy od dawna utracili czystość rasową przez co stali się Celto-Słowianami z domieszką krwi germańskiej.

• Rasa żółta to rasa „męska", charakteryzująca się średnim wzrostem, ciemnymi włosami; psychicznie cechująca się wytrwałością, praktycznością, utylitarystycznym nastawieniem, brakiem idealizmu i fantazji, przeciętną inteligencją. Jest to rasa urodzonych kupców.

• Rasa czarna to rasa „kobieca", uczuciowa, pobudliwa i zmysłowa, niezdolna do organizowania własnego życia ani świata zewnętrznego, obdarzona słabą wolą ale za to dużą fantazją i wybitnymi uzdolnieniami artystycznymi.

• Według G. ludzkość od wieków przeżywa proces mieszania się ras, co prowadziło do chaosu społecznego, załamania się barier klasowych, a w rezultacie do szerzenia się idei demokratycznych, które degenerowały kultury europejskie. Wartość społeczeństwa zależała od czystości rasowej jego członków, od przewagi czynników bardziej wartościowych nad mniej wartościowymi.

GUMPLOWICZ Ludwik (1838-1909)

• Teoretyk rasizmu kulturowego. Ważniejsze prace: Prawodawstwo polskie względem Żydów; Rasa i państwo; Państwo prawne i socjalizm; Walka ras; Historia teorii państwowych; Filozofia społeczna w zarysie.

• Jako filozof i socjolog stał na stanowisku monizmu materialistycznego i pozytywizmu. System socjologii kształtowany był według niego przez konkretne prawa społecznego rozwoju, które należy pojmować wedle darwinowskiej walki gatunków. Walkę o byt odnosił nie do jednostek, ale do ras. Odmiennie niż przedstawiciele rasizmu biologicznego, rasę ujmował jako historyczną zbiorowość etniczną, a nie jako grupę o dziedzicznych cechach somatycznych. Walka ras najpierw hord przedpaństwowych, potem państw, a w końcu grup społecznych wewnątrz państw - była dla niego podstawową relacją społeczną. Genezę państwa G. tłumaczył teorią podboju, zgodnie z którą ludy bardziej rozwinięte podbiły słabsze, ustanawiając swoje władztwo w postaci państwa. Państwo przeszło trzy podstawowe etapy rozwoju: pierwotny, feudalny i nowoczesny. Na tym ostatnim etapie— jako „.państwo kultury" - powinno zająć postawę amalgamacyjną (aktywną) i zmierzać do pogłębiania wiedzy, opieki zdrowotnej, zamożności i niezależności człowieka.

• Prawo powstało w drodze ewolucji wraz z państwem, w sposób naturalny, a jego powstanie było koniecznym rezultatem powstania aparatu państwowego. Brutalny przymus musiał być zastąpiony na określonym szczeblu rozwoju państwa przez stosowanie norm prawnych, bezosobowo sankcjonujących (akt panowania danej grupy społecznej. W tym rozumieniu prawo nie było wynikiem zgody powszechnej czy umowy społecznej, lecz instytucjonalnym rezultatem walki toczącej się0 między grupami społecznymi, sankcjonującym przewagę jednych nad drugimi. Celem prawa było, według G., zabezpieczenie pokoju i bezpieczeństwa na warunkach korzystnych dla rządzących, z zagwarantowaniem minimum prawa dla każdej jednostki.

HITLER Adolf (1889-1945)

• Przywódca Trzeciej Rzeszy i ideolog narodowego socjalizmu, brał udział w I wojnie światowej. Po jej zakończeniu rozpoczął działalność polityczną, wstępując w 1919 Niemieckiej Partii Robotniczej, którą przekształcił w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (NSDAP) W 1921 r stanął na czele tej organizacji Jako jej przywódca podjął w 1923 r próbę puczu w Monachium po której trafił do więzienia gdzie napisał swą główną pracę pt. Mein Kampf (1924). W wyniku wzrostu politycznego znaczenia NSDAP H. został 30.1.1933 r. powołany na urząd kanclerza Rzeszy, który sprawował do śmierci.

• Skupiając w swych rękach władzę dyktatorską H. przeprowadził proces ujednolicania życia politycznego i społecznego w Niemczech metodami indoktrynacji, inwigilacji i terroru. Za cel postawił sobie doprowadzenie do stworzenia wielkiego i rasowo czystego narodu niemieckiego (polityka rasistowska i antysemicka) i zapewnienia mu odpowiedniej „przestrzeni życiowej" (polityka podbojów terytorialnych na Wschodzie).

• H. nie stworzył oryginalnej doktryny politycznej, ale miał swój światopogląd, który stanowił konglomerat różnych zapożyczonych koncepcji volkizmu (rasistowsko-antysemicka ideologia przełomu XIX i XX w), socjaldarwinizmu, geopolityki, filozofii nihilizmu i tui- moralizmu (-F. Nietzsche), antyliberalizmu i antydemokratyzmu. Na czoło koncepcji H. wysuwała się rasistowsko i solidarystycznie pojmowana oraz przepojona wolą walki idea niemieckiej wspólnoty narodowej. Jej potrzeby i interesy wyznaczać miały zadania autorytarnego i totalitarnego państwa rozumianego jako „środek do celu", czyli do zapewnienia rozwoju narodu. Naród, Rzesza Niemiecka i jej przywódca mieli tworzyć nierozdzielną całość. Funkcjonowanie tej wspólnoty powinno opierać się na zasadzie wodzostwa. H. domagał się bezwzględnego podporządkowania wszystkich aspektów życia narodu i państwa woli Fuhrera urzeczywistnianej przez rozbudowany, zhierarchizowany i scentralizowany aparat partyjno-państwowy. Idea państwa wodzowskiego wykluczała wszelkie formy parlamentaryzmu, demokratyzmu i federalizmu, w praktyce jednak H. po przejęciu władzy stworzył namiastkę parlamentu w postaci fasadowego Reichstagu oraz posługiwał się instytucją plebiscytu.

• H. domagał się ułożenia stosunków społecznych i polityczno-ekonomicznych na zasadach socjalizmu o cechach narodowych. Zakładał on współpracę i współodpowiedzialność wszystkich obywateli za losy narodu - w miejsce typowej dla kapitalizmu rywalizacji między nimi.

• Zupełnym przeciwieństwem niemieckiej wspólnoty narodowej i największym zagrożeniem dla niej byli, w poglądach H., Żydzi. Nie zasługiwali oni ani na miano narodu czy rasy, ani nawet na miano ludzi. W zależności od politycznych celów propagandowych H. utożsamiał Żydów z kapitalistami, komunistami, masonami czy pacyfistami. Jeszcze przed U wojną światową zalecał stosowanie wobec Żydów radykalnych środków represji, nie wykluczając eksterminacji.

MUSSOLINI Benito (1883-1945) str. 317

Twórca i wódz włoskiego faszyzmu, autor: „Doktryna faszyzmu”

Faszyzm wziął się z kryzysu społeczno-ekonomicznego po I WŚ, czerpał inspirację z absolutyzowania państwa (Hegel), rewolucyjnego syndykalizmu (Sorel), elitaryzmu (Pareto), historiografii imperialistycznej, nacjonalizmu (Corradini), idei wodzostwa charyzmatycznego (Nietzsche)

Odrzucał indywidualizm liberalny, klasowy kolektywizm, sprzeciw wobec demokracji opartej na suwerenności narodu (założenie parlamentaryzmu i obywatelskich wolności), radykalny antykomunista

Kult państwa (totalnego) - absolut i byt doskonały, istniejący sam w sobie, przez siebie, prymat w odniesieniu do jednostek, grup społecznych (wobec państwa są relatywne), powinno ogarniać i podporządkować sobie całe społeczeństwo

Legitymacja władzy państwowej do ingerowania w każdy przejaw życia społecznego - indywidualnego i społecznego, charakter skrajnie antyindywidualistyczny władzy

W gospodarce korporacjonizm (solidarna współpraca pracowników i pracodawców tej samej branży

ROSENBERG Alfred (1893 - 1946) str. 394

Jeden z głównych ideologów nazistowskich

Krytyk Żydów na podstawie Protokołów Mędrców Syjonu (dokumenty I Kongresu Syjonistycznego zawierające podobno wskazówki na temat zapanowania Żydów nad światem), wnioski zawierające przestrogi przed „żydowskim niebezpieczeństwem”, którego przejawem są: bolszewizm, masoneria, liberalizm, kapitalizm, katolicyzm

W wierze żydowskiej brak typowej dla chrześcijaństwa „metafizycznej tendencji” i przywiązanie do „ducha technicznego” -życie wyznawców to respektowanie „suchych paragrafów prawnych”, Żyd przebiegły, chciwy, bezwzględny i leniwy

Najlepsza rasa nordycka (germańska), jej przymioty to niemal absolut (duchowość, mistycyzm, poczucie piękna, szlachetność, honor, odwaga, ofiarność, siła)

Do „niemieckiej wspólnoty narodowej” należy przyszłość świata, bo w germańskich wartościach ujawnia się istota osoby ludzkiej („jedność ciała i duszy, natury i wolności”), tylko członkowie tej rasy mogli posiąść umiejętność „twórczego kształtowania” rzeczywistości, nadając pożądane formy polityce, gospodarce, sztuce

Rasa nordycka główną siłą sprawczą procesu dziejowego, wszelkie osiągnięcia to jej zasługa („Aryjczycy” z Indii, Persji, Grecji, Rzymu po nowożytne ludy germańskie)

NAUKA SPOŁECZNA KOŚCIOŁA

LEON XIII (1810-1903) str. 264

Papież, autor: „Rerum novarum”, „Diuturnum illud”

Za Akwinatą pogląd o społecznej naturze człowieka

Każda władza i ustrój możliwe do zaakceptowania, sprawujący władzę desygnowani odpowiednio do warunków historycznych, wybór musi być zgodny z prawem i zwyczajami kraju - określenie kto ma władzę w państwie, ale władzę zwierzchnią i tak ma Bóg (władza władcy nie jest nadana przez lud, ani z „prawa Bożego”)

Liczne zadania dla państwa (m.in. bonum commune Akwinaty), dzięki 2 zasadom: subsydiarności (obywatel nie może żądać nadmiernej opieki, państwo wkracza, gdy jednostka sama nie będzie się w stanie o siebie zatroszczyć) i solidaryzmu społecznego (opozycja to marksistowskiej walki klas - w organizmie współdziałają wszystkie części, a w społeczeństwie bogaci i biedni muszą współpracować)

Państwo powinno ingerować w stosunki pracodawca-pracownik (warunki i czas pracy, godziwa zapłata), nakładać także umiarkowane podatki na obywateli

Dla poprawy życia robotników uwłaszczyć masy pracujące poprzez godziwe wynagrodzenie (zaspokojenie potrzeb własnych i bliskich, gromadzenie oszczędności dla zdobycia majątku), oprócz tego związki zawodowe (niezależne od państwa, wspierające robotników)

Prawo posiadania własności prywatnej - wynika z natury, prawo naturalne i społeczne zarazem, czym innym sprawiedliwe posiadanie majątku od sprawiedliwego jego używania

Model chrześcijańskiej demokracji - dobroczynna akcja dla ludu (brak treści politycznej, fundamentem religia katolicka), zapoczątkował papieską naukę społeczną

PIUS XI (1857-1939) str. 358

Papież, autor: „Quadragesimo Anno”

Odnowienie ustroju dzięki właściwemu rozumieniu prawa własności - trzeba dostrzegać jego indywidualny i społeczny charakter (naturalne prawo, nakładające jednak także obowiązki)

Przyczyną niesprawiedliwości społecznej niewłaściwy rozdział dochodu społecznego, istotą proletaryzmu nie tylko bieda, lecz także niepewność warunków życia

Likwidacja proletaryzmu po uwłaszczeniu warstw pracujących przez przyznanie robotnikom słusznej (sprawiedliwej, rodzinnej) płacy (utrzymanie siebie, rodziny i oszczędności)

Dopuszczenie pracowników do udziału we własności, zyskach lub zarządzaniu

Ustrój oparty na zasadzie solidaryzmu społecznego (by przezwyciężyć walkę klas i ugruntować zgodne współdziałanie) i zasada subsydiarności (szanująca autonomię osoby ludzkiej i mniejszości - społeczność wyższego rzędu powinna pomagać organizmom niższego rzędu, gdy same sobie nie radzą, ale nie może ich niszczyć czy wchłaniać)

Ustrój korporacjonizmu chrześcijańskiego - korporacje oddolne, nie będące organami administracji państwowej, nie służące celom politycznym, sprzyjałyby inicjatywom prywatnym, chronił interesy członków, służyły dobru społecznemu i celom gospodarczym, system przeniknięty treściami społeczno-moralnymi (sprawiedliwość społeczna i miłość)

Krytyka nazizmu (brak miłości bliźniego, przecenianie czynników rasowych), komunizmu (bezbożność i barbarzyństwo), faszyzmu (bałwochwalcze uwielbienie państwa)

JAN PAWEŁ II (1920-2005) str. 215

“Laborem exercens”, “Sollicitudo rei socialis”, “Centesimus annus”

Personalizm i „światło Ewangelii” podstawą - dobro i godność człowieka kryterium wszystkich systemów, programów i ustrojów

Czynnikiem wpływającym na to kryterium jest praca: prawo i obowiązek pracy, której człowiek jest podmiotem (praca dla niego, nigdy na odwrót) - stanowi ona wymiar egzystencji, pozwala osiągnąć godność

Prawo robotników do strajków i tworzenia wolnych związków zawodowych

Poszanowanie ogółu praw właściwych człowiekowi podstawowym warunkiem pokoju

Katolicka nauka społeczna to nie trzecia droga między „liberalnym katolicyzmem a marksistowskim kolektywizmem”, nie ideologia, lecz etyczna refleksja na sytuację człowieka w świetle wiary i tradycji Kościoła, której celem jest ukierunkowanie na postępowanie zgodnie z Ewangelią

Odrzucił rozwiązania propagowane przez marksizm, kompromis między chrześcijaństwem a marksizmem jest niemożliwy, walka o prawa musi odbywać się w sposób pokojowy

Każdy człowiek ma prawo do użytkowania dóbr materialnych, wolny rynek jest dobry, kapitalizm też

Solidarnościowy model społeczeństwa, zadaniem państwa jest troska o dobro wspólne, by powiększać wartości moralne i sprzyjać rozwojowi godności osoby ludzkiej

ROZWAŻANIA OGÓLNE

WEBER Max (1864-1920) str. 475

Twórca socjologii polityki i prekursor socjologii religii, autor: „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, „Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej” Ściśle odróżniał panowanie (rzeczywiste podporządkowanie się określonych podmiotów instytucjom władczym) od władzy (potencjalna możliwość przysługująca jednostce lub wielu jednostkom panowania, postępowania według własnej woli, nawet przy sprzeciwie lub oporze innych)

Cechy władzy: 1)stosunek wolicjonalny (możliwość rozkazywania jednostronnego i wymuszania posłuszeństwa) 2)swoista monopolistyczna funkcja przymusu 3)nosiciel władzy (związek polityczny np. państwo) 4)indywidualizm cech przywódczych organizacji politycznej

Rodzaje panowania: 1)tradycyjne (tradycja historyczna rodów lub grup) 2)charyzmatyczne (święte i magiczne umiejętności władcy) 3)legalne (racjonalne lub biurokratyczne) - prawne drogi sankcjonujące przez dany podmiot władzy gwarantują podporządkowanie jego woli na zasadzie podporządkowania się wymogom prawa (w demokracji)

Najefektywniejsza biurokracja: organizacyjny i techniczny perfekcjonizm urzędników, dzięki któremu panowanie takie uzyskuje status samodzielności i neutralności wobec klasy dominującej w społeczeństwie

Model gospodarczy Zachodu (kapitalizm) jest najbardziej dojrzały, ciągle udoskonalany przez poprawianie organizacji przedsiębiorstw przy gwarancji zasady wolności pracy, specyficzny „duch kapitalizmu” (gospodarczy etos, oparty na etyce purytańskiej), do jego wykształcenia

HUNTINGTON Samuel (ur. 1927) str. 209

Politolog, „Zderzenie cywilizacji”

Współcześnie ludzkość koegzystuje w ramach cywilizacji, które są pełne wrogości i lęku we wzajemnych stosunkach - nie ma już znaczenia podział na 1, 2 czy 3 świat, bo polityka zdominowana jest zderzeniem cywilizacji

Gospodarka i ideologie polityczne nie są przyczyną konfliktów, lecz różnice kulturowe (w znacznej mierze z podziałów religijnych), cywilizacja to najszersza kategoria wspólnoty kulturowej, zmuszenie do międzykulturowych relacji rodzi konflikty i prowadzi do wojen

Cywilizacje: zachodnia, konfucjańska, japońska, islamska, hinduska, prawosławna, latynoamerykańska, może afrykańska - granice to „zapalne punkty kryzysu i rozlewu krwi”

Zwłaszcza możliwy jest konflikt islamu z innymi, walka wynika z tego, że strony są przekonane o zagrożeniu własnej cywilizacji, będzie horror, bo jest broń atomowa

POPPER Karl Raimund (1902-1994) str. 370

Filozof, logik, autor: „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”, „Wiedza obiektywna”, „Nędza historyzmu”

Społeczeństwo otwarte przeciwstawione zamkniętemu (totalitarne - wynikające z doktryn faszystowskich i komunistycznych oraz przeświadczeń filozofów o tym, że historia ma sens)

W społeczeństwie totalitarnym jednostki, które rozpoznały cel historii, roszczą sobie prawo kierowania ogółem, człowiek bezwolnym narzędziem, brak systemu wartości, swobody myśli, aktywności

Społeczeństwo otwarte: tolerancyjne, świadome względności swych przekonań, zdolne do zmian, demokratyczne (z płynną zmianą władzy, przy znaczeniu systemów dwupartyjnych i większościowych z kontrolą społeczeństwa i opozycji), eksponujące swą podmiotowość z w stosunkach z władzą i innymi

Odrzucił metodę indukcyjną na rzecz falsyfikacji: formułowanie teorii o charakterze rozwiązań tymczasowych i poddanie ich rygorystycznemu dedukcyjnemu testowaniu, ukierunkowanemu na falsyfikację a nie potwierdzenie hipotez - skłania do doskonalenia teorii, ocena teorii wiarygodnych (niesfalsyfikowanych) przez pryzmat zdolności do przewidywania nowych faktów, niewystępujących w chwili jej formułowania

BURNHAM James (1905 - 1987) str. 53

Twórca koncepcji rewolucji menedżerów (jedna z teorii konwergencji)

Założenie: rozwój społeczeństw prowadzi do likwidacji różnic ideologiczno-ustrojowych, powstaje ujednolicony system społeczno-ekonomiczny (cecha teorii konwergencji)

Podstawowym mechanizmem upodobnienia: nowa klasa społeczna menedżerów (1) osoby zajmujące się zarządzeniem produkcją i 2) ludzie tworzący ekspercko-techniczną biurokrację na skraju polityki i gospodarki), którą cechuje ujednolicający się światopogląd na poziomie werbalnym (aideologiczność, odrzucenie zysku na rzecz sukcesu zawodowego i społecznego prestiżu, praca na rzec zbiorowości, negacja indywidualności, prywatnej inicjatywy, wolności gospodarczej, własności prywatnej, apoteozujący planowość, zespołowość, uspołecznienie środków produkcji, centralne zarządzanie)

Rewolucja menedżerów nieunikniona (stopień różny, ZSRR, USA, hitlerowskie Niemcy, upaństwowienie środków produkcji) - proces przejmowania kontroli nad środkami produkcji nie własność, ale podejmowanie decyzji co do dysponowania środkami produkcji przy wykorzystania instrumentów publiczno-prawnych (brak różnic między dominium i imperium) Instrumentalne traktowanie innych klas: nieświadomie robotnicy, młodzież, ideologicznie i również nieświadomie filozofowie, pisarze, intelektualiści

ARENDT Hannah (1906-1975) str. 9

Krytyk totalitaryzmu, autorka: „Korzenie totalitaryzmu”, „Rzecz o banalności zła”, „O rewolucji”

Od Rzymu republikańskiego postępuje rozdział sfery prywatnej (przemoc i hierarchizacja) od sfery publicznej (równe traktowanie podmiotów), równowagę utrzymuje rzymska triada (religia, autorytet i tradycja)

System ten naruszyło chrześcijaństwo, które pozbawiło władzę publiczną sankcji religijnych, by z czasem zupełnie zatrzeć różnice między sferą publiczną a prywatną, co skutkuje alienacją człowieka w społeczeństwie

Alienacja i atomizacja powodują wykształcenie homogenicznego społeczeństwa masowego, podatnego na demagogie i ideologie postulujące zniszczenie tradycyjnych struktur - stąd nasilenie ruchów rewolucyjnych i narodziny ustrojów totalitarnych

Inne źródło totalitaryzmu to państwa narodowe (ich pan-ruchy, antysemityzm, podział według kryteriów przynależności plemiennej prowadzi do negacji uprawnień człowieka i obywatela)

Totalitaryzm: banalizacja zła, irracjonalny terror (cel sam w sobie, bez związku z ideologią, odczłowieczenie ofiar, które tracą całkiem status prawny)

Rewolucja dąży zawsze do rozszerzenia wolności publicznej, gdy oprócz haseł wolności człowieka podnosi ona hasła wyzwolenia społecznego metodami politycznymi (jak francuska i bolszewicka), traci zasadę równości i stosuje terror, jeżeli tego nie robi (rewolucja amerykańska), to może się odrodzić tradycja republikańska

ADORNO Theodor Wiesengrund (1903-1969) str. 6

Przedstawiciel szkoły frankfurckiej, twórca teorii krytycznej, autor: „Dialektyka negatywna”

Wynaturzenie relacji jednostka-społeczeństwo, zwłaszcza problem autorytaryzmu

„Syndrom autorytarny” - skorelowane cechy osobowości sprzyjające akceptacji dla systemu autorytarnego (np. afirmacja władzy, agresywność, kult siły, nietolerancja, konserwatyzm obyczajowy)

Autorytaryzm jest wypaczeniem istoty człowieczeństwa przez cywilizację - od oświeceniowej racjonalizacji, do zaniku samorefleksji i w masowego zaślepienia społeczeństwa

Zaproponował dialektykę negatywną - odrzucił syntezę, dominację ogólnego nad szczególnym, przyczyną zła podział pracy i alienacja człowieka w stosunku do przyrody, panowanie jedynym celem myśli i w rezultacie myśl zostaje zniszczona

W kapitalizmie, a potem socjalizmie człowiek przestaje się buntować, stosuje myślenie utożsamiające, ogranicza się do narzuconych schematów myślenia i zachowania, a tym samym wolność staje się mitem, bo człowiek „żyje w więzieniu bez murów”

Spisek matematyki, logiki i wartości wymiennej doprowadził do degeneracji kultury w postaci „kultury masowej”, która podlega komercjalizacji (dominują wartości handlowe, zwłaszcza w kulturze), społeczeństwo narzuca człowiekowi zbiorowe myślenie, bronił indywidualizmu, filozofia musi stale błądzić, a nie stosować logikę tożsamościową

POLSKA MYŚL POLITYCZNA

DMOWSKI Roman (1855-1927) str. 96

„Myśli nowoczesnego Polaka”, „Kościół, naród, państwo”, „Przewrót”, „Dziedzictwo”

Naczelnym pojęciem naród (byt trwały, rozwijający się, z własną duszą) - wspólnota kultury, języka, wierzeń, tradycji jako ciągłość pokoleniowa

Dobro narodu głównym celem (patriotyzm = nacjonalizm), ścisły związek jednostki ze społeczeństwem, podporządkowanie interesowi narodowemu własnych celów

Ewolucyjna polityka prorosyjska (przeciwnik zrywów rewolucyjnych), wróg Niemiec, przeciwnik socjalizmu i parlamentaryzmu

Rzeczpospolita republiką parlamentarną z demokratycznym rządem, granice na zasadach etnicznych

Antysemita (antysemityzm społeczny), przeciwnik ruchów masońskich

PIŁSUDSKI Józef Klemens (1867-1935) str. 354

„Jak stałem się socjalistą”, „Bibuła”, „Polityka walki czynnej”

Podstawowym zagadnieniem niepodległość Polski - prowadzi do niej zryw powstańczy oparty na robotnikach, który wprowadzi republikę demokratyczną, a w drodze późniejszych reform parlamentarnych zaprowadzony zostanie socjalizm

Niepodległa Polska nawiązuje granicami do Polski Jagiellonów, koncepcja federacyjna chroni od Rosji, jest czynnikiem stabilizacyjnym w Europie Środkowowschodniej

Państwo szanuje mniejszości narodowe i religijne, wielonarodowe

Państwo nadrzędne nad formami organizacji społeczeństwa (stąd m.in. krytyka nacjonalizmu)Przeciwnik partii politycznych (uzurpują sobie prawo do rządzenia), rzecznik silnej władzy wykonawczej prezydenta, który sprawuje władzę dla dobra powszechnego

PETRAŻYCKI Leon (1867-1931) str. 350

Twórca psychologicznej teorii prawa, autor: „O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego”, „Psychologia emocjonalna”

Określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno-emocjonalnych

Społeczeństwo duchowym obcowaniem, wzajemnym zarażaniem członków grupy wyobrażeniami i emocjami

W psychice (istotne są wyobrażenia jednostki na dany temat) przeciwko temu co przynosi szkodę rozwijają się emocje repulsywne (antypatie), a dla działających na korzyść emocje atrakcyjne (sympatie)

Szczególnym rodzajem emocji emocje etyczne - narzucająca się konieczność danego działania bądź zaniechania, mogą być moralne lub prawne (projekcją jej przeżycia jest norma prawna, z ich przeżywaniem wiąże się też tendencja represyjna, która wpływa na społeczną skuteczność norm)

Prawo jako rodzaj etycznego przeżycia podzielił na: prawo pozytywne (zewnętrzne, dla wszystkich jednolite), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, zmienne, subiektywne), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne, działające na rzecz grupy), prawo wolne od służby społecznej (prawo decentralizacji, prywatne, działające na rzecz jednostki)

Państwo wytworem psychiki prawnej, władza specjalnym prawem przyznanym pewnym osobom, wyłącznie emocjonalna projekcja, przyznanie pewnym osobom władzy stanowiły podstawę wszelkiej organizacji społecznej

Celem państwa wspieranie realizacji prawa, także przy stosowaniu przymusu (wymiar sprawiedliwości, ustawodawstwo, egzekutywa, edukacja), nie powinno ingerować w sprawy osobiste obywateli i zapewnić wolną grę sił ekonomicznych

SOCJALIZM, KOMUNIZM

FOURIER Charles (1772-1837) str. 127

Ideolog socjalizmu utopijnego

Przeświadczony o boskiej konstrukcji wszechświata i wzbogacony myśleniem oświecenia

„Prawo przyciągania namiętności” (wynika z natury i stanowi fundament kodeksu społecznego) - rozwój przejściem od chaosu do harmonii (okres pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji, gwarantyzmu, socjentyzmu, harmonii), szczęściem jest zapewnienie 12 namiętności z 3 grup (materialne, sympatyczne i rozdzielcze), które tworzą charakter

Krytyka kapitalizmu - anarchia produkcji, postawy pasożytnicze, są spowodowane rozdrobnieniem własności prywatnej, więc trzeba uspołecznić środki produkcji

Idealny ustrój w oparciu o zasadę asocjacji - zrzeszenia wytwórcze i konsumenckie (autarkiczna falanga - 1600 osób w falansterze) - połączą się w hierarchię „omniarchii”

Wszyscy zobowiązani do świadczenia pracy odpowiadającej ich charakterowi, przy braku przymusu, ale z władzą (uarchowie i Areopag) i przy pełnej swobodzie seksualnej

Podział produktu pracy zgodnie z wkładem pracy, talentem i kapitałem

Zwolennik dezurbanizacji, rolnictwa, wróg technicyzacji, centralizacji zarządzania gospodarką

BERNSTEIN Eduard (1870-1932) str. 36

Przedstawiciel rewizjonizmu, ideolog socjaldemokracji, krytyk części doktryny Marksa

Rewizja marksistowskiej teorii kapitalizmu i rewolucji

Materializm historyczny błędny, bo rozwój przebiega ewolucyjnie, a zasadniczą w tym rolę odgrywają instytucje polityczne i społeczne - empiryczna obserwacja poprawy życia robotników to dowód na możliwość poprawy sytuacji robotników w kapitalizmie

Postęp techniczny wpływa na wzrost ogólnego dobrobytu

Nie mają sensu idee rewolucyjnego przejęcia władzy, lepsze są metody demokratyczne i ekonomiczne - wzrost poziomu życia niweluje szanse na rewolucję proletariacką

Zmniejszają się wpływy burżuazji, poszerza zakres demokracji, co powinno doprowadzić do likwidacji wyzysku klasowego

Przeciwnik zniesienia własności kapitalistycznej jednorazowym aktem rewolucji - ograniczanie własnością spółdzielczą i samorządową, legislacją antymonopolową, ustanawianiem przepisów socjalnych

„Ruch jest wszystkim” - system socjalistyczny może wrastać w kapitalizm przy wykorzystaniu parlamentu i organizacji zawodowych, przynajmniej cząstkowe reformy, a nie rewolucja

Demokracji politycznej przyznawał wartość autonomiczną, a nie traktował jej wyłącznie jako środka realizacji socjalistycznego porządku

LASSALLE Ferdinand (1825-1864) str. 259

Założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech, twórca socjaldemokracji

„O istocie konstytucji”, „Kapitał i praca”

Filozofia idealistyczna Hegla i Fichtego podstawą dla przebudowy społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne

Dzieje społeczne jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności, treść tego ducha interpretują wybitne jednostki

Konieczność odgórnego zjednoczenia państwa niemieckiego pod egidą Prus, wprowadzenia nowej konstytucji i powszechnego prawa wyborczego, wywłaszczenia prywatnych właścicieli, przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne (pomoc stowarzyszeń produkcyjnych robotników, które byłyby zakładane przez państwo), wynagrodzenie przynajmniej na poziomie minimum egzystencji, likwidacja kapitalistycznego zysku i podatków pośrednich

Autor terminu „państwo - stróż nocny” dla określenia państwa liberalnego

Połączył niemiecki idealizm z prądami socjalistycznymi, moralną ideę państwa łączył z poprawą standardu materialnego robotników

BABEUF Francois-Noel (1760 - 1797) str. 23

Komunista i rewolucjonista, krąg francuskiego oświecenia

Najważniejszą wartością w życiu społecznym szczęście ludu wynikające z urzeczywistnienia ideału równości, która realizuje się nie w formalnoprawnym aspekcie, lecz materialnym i nie przez rozdrobnienie i upowszechnienie własności, lecz przez jej całkowite uspołecznienie jako gwarantem równości

Chciał zniesienia prawa dziedziczenia, zaprowadzenia wspólnotowego zarządzania zakładami wytwórczymi i ziemią (nie może być własnością jednostki, bo prawowitym jej właścicielem jest cały naród), źródło nierówności to też handel i wolna konkurencja i powinny one zniknąć wraz z pieniądzem

Najistotniejszy element przemiany: utworzenie centralnego systemu przyjmowania i dystrybucji dóbr, środki gromadzone w państwowych magazynach i dzielone przez urzędników po równo, bo każdy ma taki sam żołądek, równość dotyczy podziału, a nie wysiłku włożonego w wytwarzanie, bo od każdego wymagał wg możliwości

Urzeczywistnienie równości zależy od państwa, w którym władzę sprawuje lud, ale nie rządzi, bo brak mu odpowiedniej świadomości, dlatego też obaleniem reżimu winna się zająć wąska grupa ludzi, która w imieniu ludu pokieruje rewolucją i zaprowadzi nowy ład poprzez dyktaturę („nie można robić rewolucji bez rewolucji” - Robespierre) - wprowadzenie zasad demokracji od razu mogłoby doprowadzić do powrotu starego porządku, bo lud nie jest przygotowany do właściwego zinterpretowania wydarzeń i prawidłowego określenia własnego interesu

John Austin (1790-1859)

Angielski filozof prawa, twórca jurysprudencji - odmiany pozytywizmu prawniczego, adwokat

Ustalał znaczenie terminu prawo - ustalił, że występuje we właściwym i niewłaściwym sensie tego słowa.

Właściwe: reguły zachowania ustanowione dla ludzi przez Boga (prawo boskie, prawo natury lub prawa ludzkie), niewłaściwe: prawa w znaczeniu pewnych konieczności w świecie przyrodniczym lub społecznym, niezależne od ludzkiej woli lub świadomości (prawa fizyku itp.) oraz prawa niepoparte sankcją państwową, ale funkcjonujące wśród ludzi dzięki ich woli lub akceptacji (zwyczaje kodeksy honorowe, itp. - tzw. pozytywna moralność).

Prawo w najściślejszym tego słowa znaczeniu to prawo pozytywne, czyli system wzajemnie uwarunkowanych reguł będących zbiorem popartych sankcją rozkazów wydanych z woli suwerena (ujawnionych w aktach prawnych lub formułowanych w sposób dorozumiany, np. przymus zachowania norm zwyczajowych). Regułą (normą) był tylko rozkaz generalny i abstrakcyjny, nie zaś konkretny i indywidualny.

Suweren: podmiot władzy zwierzchniej, któremu zwykł się podporządkowywać ogół społeczeństwa, odmawiający takiego podporządkowania komukolwiek innemu. A Anglii suweren grupowy, stworzony z króla, Izby Lordów i wyborców Izby Gmin. W demokracji, której Austin nie cenił, suwerenem byłą wyłącznie społeczność wyborców.

Suweren de iure oraz suweren de facto (odkrywany dzięki badaniu faktów społecznych). Tylko suweren de facto ma znaczenie, pierwotny wobec porządku prawnego. Nie podlegał nikomu, ale nie tworzył prawa w dowolny sposób, zobowiązany do uwzględniania rozsądnej kalkulacji oraz opinii publicznej.

Tożsamość prawa i rozkazu suwerena miała konsekwencje dla myśli Austina. Kwestionował on prawo międzynarodowe (prawem nie były uregulowania między dwoma suwerennymi władzami), prawa podmiotowe (nie miały charakteru imperatywnego, gdyż ich źródłem było prawo natury, a nie rozkaz), zaś normy konstytucyjne, regulujące obowiązki suwerena wobec obywateli, uznał za normy moralne (konstytucja nie mogła wiązać w sposób skuteczny prawnie woli ustawodawcy). Obniżył rangę common law.

Rudolf von Ihering (1818-1892)

Niemiec, przedstawiciel pozytywizmu prawniczego, jurysprudencji socjologicznej.

W dziele Duch prawa rzymskiego stworzył podstawy metody badawczej formalno-dogmatycznej.

Dogmatyka prawa ma sama z siebie rozwijać prawo i poprzez wyższą jurysprudencję odkrywać nowe pojęcia oraz zasady prawne (opozycja wobec założeń szkoły historycznej, która głosiła, ze prawo nie powstaje samowolnie, ale rozwija się stopniowo i powoli jako rozumna całość).

Później nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji Comte'a, pozytywizmu prawniczego Austina i utylitaryzmu Benthama. Prawo ujmowane jako produkt zmieniających się celów, który wybija się w walce, a poprzez logikę wywnioskowany być nie może.

Cel w prawie - próba wyjaśnienia prawa według jego socjologicznych podstaw.

Prawo - wzór obowiązujących w państwie norm przymusu (definicja formalna). Prawo zawiera system celów oraz system ich urzeczywistniania. Służy temu przymus - czynnik pierwotny, z którego prawo powstało.

Definicja materialna prawa: prawo jest sumą gwarantowanych przez państwo warunków życia społecznego.

I. podłożył podwaliny pod socjologię prawa.

Georg Jellinek (1851-1911)

Syn rabina, przedstawiciel pozytywizmu prawniczego.

Stworzył teorię prawa jako etycznego minimum. Jego studia o „Objaśnianiu praw człowieka i obywatela” rozpoczęły - tezą o pochodzeniu praw podstawowych z walki o wolność religijną i wolność sumienia - do dziś nierozstrzygnięty spór.

Rozważania nad prawem rozpoczyna od definicji społeczeństwa jako ogółu ujawniających się w świecie zewnętrznym psychologicznych związków miedzy ludźmi. Psychologiczne źródła prawa - teoria o normatywnej sile faktu (działania rzeczywistości). To fakty społeczne tworzą prawo poprzez częstotliwość występowania. W oparciu o teorię o normatywnej sile faktu J. zbudował definicję prawa: prawo to regulujący zewnętrzne zachowania się ludzi względem siebie zespół norm ustanowionych przez uznany autorytet zewnętrzny, których przestrzeganie zagwarantowane jest przez zewnętrzną siłę. Aby prawo obowiązywało, musi być świadomość jego obowiązywania. Suwerenność ma charakter formalny, a suwerenem jest taka władza, która nie zna wyższej od siebie. Władza państwowa jest panowaniem z mocy własnej i wedle własnego prawa. Trójelementowa definicja państwa: wyposażona we władzę suwerena jedność związkowa osiadłych ludzi

Karol Marks (1818-1883)

Filozof i polityk robotniczy, twórca socjalizmu naukowego, przedstawiciel materializmu dialektycznego i historycznego. Zredagował z Engelsem „Manifest komunistyczny” - program zachodnioeuropejskiego proletariatu.

Autor Świętej rodziny, czyli krytyki krytycznej krytyki, Kapitału, Krytyki ekonomii politycznej

Zakładał, że każde zjawisko w przyrodzie ma powiązania z innymi, składając się na pozostającą w ruchu całość. Zmiany ilościowe w świecie przyrody przechodzą w zmiany jakościowe. Rozwój społeczny wyznaczany przez zmiany jakościowe wykazuje stałą tendencję do doskonalenia społeczeństwa i państwa. Zjawiska przyrodnicze i społeczne mają cechy sprzeczne, powodując ich stałą walkę, która jest czynnikiem determinującym rozwój społeczeństwa. Materia (byt) determinuje świadomość i przekształca w rzeczywistość. Kształtowanie się form polit. uzależnione jest od stosunków produkcyjnych, a ich zmiana prowadzi do zmiany sił wytwórczych społeczeństwa. Wyróżnił bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej.

Podstawą egzystencji społeczeństwa jest posiadanie i organizowanie środków produkcji, które determinują powstanie odpowiednich instytucji prawnych, funkcjonujących w nadbudowie.

Zwieńczenie: świadomość prawna oddziałująca na bazę.

Na bazie materializmu dialektycznego Marks stworzył teorię walki klas. Społeczeństwo klasowe powstało w wyniku rozkładu wspólnoty pierwotnej i od tego czasu w społeczeństwie utrzymuje się stały antagonizm wynikający z różnego stosunku do środków produkcji. Antagonizm - walka klas to siła napędowa rozwoju społeczeństwa. Proletariat musi doprowadzić do rewolucji i wprowadzić dyktaturę proletariatu, a w dalszej kolejności przyczynić się do powstania społeczeństwa bezklasowego. Świadomość klasowa odgrywa decydująca rolę w walce klasowej.

Lenin Władimir Iljicz (1870-1924)

Twórca rosyjskiego komunizmu. W listopadzie 1917 r. doprowadził do wybuchu rewolucji w Rosji i objął władzę dyktatorską jako przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych. W 1919 r. powołał Międzynarodówkę Komunistyczną (Komintern), organizując w ten sposób światowy ruch komunistyczny, którego celem był eksport rewolucji na inne kraje.

Ważniejsze prace: Rozwój kapitalizmu w Rosji, Krok naprzód, dwa kroki wstecz, Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie.

Lenin uważał się za jedynego spadkobiercę nauki Marksa, twierdził bowiem, że rewolucja proletariacka była zgodna z nauką materializmu dialektycznego. Urzeczywistnieniem marksizmu miało być państwo rządzone przy pomocy dyktatury proletariatu. Państwo miało być pierwszą historycznie formą realizującą demokrację dla ludu. Proletariat poprzez przejęcie władzy powinien walczyć z pozostałościami kapitalizmu występującymi wśród innych klas (uzasadnione użycie przemocy w warunkach obiektywnego zagrożenia bytu państwa). Czyli podstawowe Zadanie klasy robotniczej: zburzenie starego ładu, a na jego gruzach ustanowienie nowych instytucji państwa proletariackiego. Urzeczywistnianiu idei dyktatury proletariatu miała służyć partia komunistyczna, która miała wychowywać społeczeństwo.

Po zwycięstwie ogólnoświatowej proletariackiej rewolucji znikną przeciwieństwa klasowe i tym samym przestanie istnieć państwo jako narzędzie nacisku jednej klasy na drugą. Państwo zniknie, kiedy uda się urzeczywistnić zasadę: każdy wedle zdolności, każdemu według potrzeb.

Doktryna polit. L. stworzyła podwaliny pod totalitarne państwo komunistyczne w Rosji.

Saint Simon Claude Henri (1760-1825)

Francuski teoretyk socjalizmu utopijnego

- deterministyczna idea prawidłowości rozwoju społecznego

- koncepcja rozwoju wiedzy opierająca się na 3 stadiach kształtowania się umysłu ludzkiego: teologicznym, metafizycznym, pozytywnym.

- ukoronowanie procesu rozwoju społeczeństwa to okres pozytywny - powstanie społeczeństwa industrialnego będącego zaprzeczeniem kapitalizmu.

(Był jednak przeciwny likwidacji własności prywatnej, opowiadał się raczej za demokratycznymi zmianami w prawie dziedziczenia)

- własność prywatna powinna być podporządkowana dobru ogólnemu na zasadzie: każdemu według obowiązkowej pracy, od każdego wg zdolności.

W społeczeństwie przemysłowym nie zanikałaby zatem hierarchia, lecz tylko wyzysk człowieka przez człowieka. Podział ludzi na pożytecznych i niepożytecznych, czyli kompetentnych i niekompetentnych. Ci pierwsi to przemysłowcy, którzy mieliby sprawować władzę (rząd gospodarczy) nad zorganizowanym na wzór warsztatu rzemieślniczego społeczeństwem industrialnym. Robotnicy - niezdolni do rządzenia.

Czyli: prymat ekonomii nad polityką.

Drugi rodzaj władzy: władza duchowa (uczeni przyrodnicy, fizycy, filologowie, artyści).

Zakładał też możliwość jeszcze innych organów władzy: króla, rządu, parlamentu, lecz bez inicjatywy ustawodawczej, opracowywania budżetu, czy kontroli jego wykonania.

Potępiał wojny i rewolucje, a dla urzeczywistnienia założeń ustroju industrialnego miała przyczynić się koncepcja nowego chrześcijaństwa (poprawa losu najbiedniejszych poprzez okazanie bratniej pomocy i moralnego wsparcia).

Hart Herbert (1907-1992)

Angielski filozof, profesor prawa, adwokat

Ważniejsze prace: Pojęcie prawa, Law, Liberty and Morality

Był przedstawicielem zapoczątkowanego przez Austina brytyjskiego pozytywizmu prawniczego. Odwoływał się do filozofii języka potocznego. Postulował, aby dążąc do poznania istoty prawa, badać funkcjonowanie tego pojęcia w różnych kontekstach kulturowych.

Zmiana perspektywy badawczej doprowadziła H. do rewizji Austinowskiej koncepcji prawa. Zakwestionował tezę Austina zakładającą, że prawo to zbiór rozkazów suwerena. Austin miał nie dostrzegać dwojakiego aspektu norma prawnych: eksternalnego (gdy ma się do czynienia z regułami tylko jako ich obserwator) oraz infernalnego (gdy ma się do czynienia z regułami jako członek społeczności, która te normy akceptuje i wg nich postępuje).

Prawo stanowi system złożony z dwóch, współzależnych ale jednocześnie istotowo odmiennych zbiorów reguł. Pierwszy zbiór to reguły pierwotne (wyznaczają członkom danej społeczności powinność określonego zachowania - samodzielne ich funkcjonowanie tylko w społecznościach prymitywnych).

Drugi zbiór to reguły wtórne (ze względu na rozwój cywilizacyjny, komplikację stosunków społ.). Wśród reguł wtórnych H. wyodrębniał:

• reguły uznania: pozwalające na rozpoznanie norm należących do systemu prawnego określonej społeczności

• reguły zmiany: umożliwiające uchylenie, zmodyfikowanie określonej reguły, lub ustanowienie nowej

• reguły rozstrzygania: określające kto i w jakim trybie upoważniony jest do stwierdzenia, jaka jest treść reguły pierwotnej oraz czy nastąpiło jej naruszenie.

Reguły wtórne „pasożytują” więc na regułach pierwotnych.

H. twierdził, że sfera prawa i sfera moralności stanowią odmienne obszary ludzkiej aktywności, a ich mieszanie jest niewskazane. Jednakże system prawny musi dla swej użyteczność i efektywności zawierać reguły pokrywające się z niektórymi zasadami etycznymi. Sfera wspólna prawa i moralności (minimum treści prawa natury): ochrona życia i własności, dotrzymywanie zobowiązań, względna równość, ograniczony altruizm, dobrowolne współdziałanie w ramach systemu opartego na przymusie w celu przestrzegania wcześniej wymienionych reguł.

H. uzależniał obowiązywanie prawa od ustanowienia go w odpowiedniej procedurze przez uprawniony podmiot.

Tzw. miękki pozytywizm.

Fuller Lon (1902-1978)

Amerykański filozof i teoretyk prawa, twórca koncepcji formalnego prawa natury.

The Morality of Law, Anatomy of Law

Koncepcja formalnego prawa natury - założenie o istnieniu koniecznego związku między prawem i moralnością. Wprowadzona przez Kanta dystynkcja bytu i powinności nie powinna mieć zastosowania na gruncie nauk prawnych. Pozytywizm prawniczy zakładający oddzielenie prawa od okoliczności, w jakich się pojawiło i funkcjonowało, błędnie dążył do poznania prawa jako bytu autonomicznego. Prawo bowiem stanowiło próbę podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom, które pojawiają się w celu uzgodnienia osobistych celów jednostki z regułami życia społecznego. Prawo, aby być prawem, musiało spełniać pewne warunki (formalne prawo natury - wewnętrzna moralność prawa). Te warunki to:

• uniwersalność unormowań

• jawność unormowań

• przestrzeganie zasady lex retro non agit

• jasność i zrozumiałość unormowań

• niesprzeczność unormowań

• stanowienie zasad możliwych do spełnienia

• stabilność unormowań

• praworządność (przestrzeganie reguł przez organy władzy publicznej).

Spełnienie warunków formalnego prawa natury umożliwiała urzeczywistnienie się podstawowego celu prawa, jakim miała być ochrona życia ludzkiego.

Treść prawa natury - materialne prawo natury - zewnętrzna moralność prawa.

Prawo nie pochodzi z nieba, jego źródło tkwi w człowieku i społeczeństwie

Dworkin Ronald (ur. 1931)

Przedstawiciel integralnej filozofii prawa, profesor prawa, profesor filozofii prawa.

Ważniejsze prace: Biorąc prawa poważnie, Law's Empire, Freedoms's Law

Jego poglądy wyrosły na gruncie polemiki z dwoma głównymi nurtami prawa, zakorzenionymi w anglosaskiej kulturze prawnej: realizmem prawniczym i pozytywizmem prawniczym. Zakwestionował fundamentalne tezy pozytywizmu Harta.

Istniejące prawo składa się nie tylko z reguł prawnych, bo istotnym składnikiem prawa są też zasady moralne, choć nie wszystkie są jednocześnie zasadami prawnymi. W podejmowaniu decyzji prawnych istotną rolę odgrywają czynniki etyczne i pragmatyczne. Gdy sędzia ma do czynienia z trudnym przypadkiem, do którego nie dają się zastosować żadne reguły systemu prawnego, powinien rozstrzygać na podstawie niebędących regułami standardów. Wśród standardów wyróżnił: principles (zasady) i policies.

Zasady to standardy wynikające z uczciwości, sprawiedliwości lub innej reguły etycznej. Policy to rodzaj standardu, wytyczający cele służące polepszeniu stosunków ekonomicznych czy politycznych.

Zwolennik liberalnej demokracji, uważa że uprawnienia zapisane w konstytucji przyznają wszystkim ludziom prawo do równego szacunku i takiej samej troski.

Duguit Leon (1859-1928)

Francuski prawnik negujący koncepcję prawa pozytywnego, twórca solidaryzmu.

Głosił istnienie odwiecznej zasady nakazującej człowiekowi (istocie rozumnej i społecznej) tworzyć solidarność wspólnoty, żyć w społeczeństwie. Świadome naruszenie zasad społeczności powodowało reakcję zbiorowości. Na niższym etapie rozwoju reakcja spontaniczna i bez środków przymusu. W bardziej rozwiniętych społeczeństwach jednostki silne i inteligentne brały na sibie obowiązek reagowania w razie przekroczenia norm przez innych członków wspólnoty. Była to przesłanka do powstania państwa złożonego z jednostek silnych i słabych, rządzących i rządzonych. Rządzący ustanawiali sankcje, tworzyli instytucjonalne ramy przymusu. To oznaczało pojawienie się prawa. Przepisy prawa D. dzielił na normatywne (nakaz lub zakaz) i techniczne (organizujące reakcję i sankcję dla norm prawnych). Państwo nie tworzyło prawa, lecz odkrywało żywiołowo tworzące się w społeczeństwie normy. Ustawodawca jedynie je precyzował. Reguła normatywna miała źródło w świadomości, że pewne czyny konsolidowały społeczeństwo, a inne miały charakter destrukcyjny. O powstaniu normy prawnej zgodnie decydowało społeczeństwo.

D. zanegował prawa podmiotowe jednostki. Jednostka miała obowiązki wobec społeczności, do której należała. Miała obowiązek dbania o swój rozwój, ale wspólnota powinna zagwarantować jej prawo do rozwoju. Życie w grupie wykluczało bezczynność człowieka, a państwo mogło wymusić jego aktywność.

Własność - w kategoriach funkcji społecznych właściciela, który był obowiązany wykorzystać rzecz zgodnie z jej przeznaczeniem. Zaniechanie tego obowiązku mogło wywołać reakcję władzy zmuszającą właściciela do użytkowania dobra zgodnie z jego przeznaczeniem (np. ziemia powinna być uprawiana).

Idea solidaryzmu D. stanowi podstawę nauczania społecznego Kościoła katolickiego.

Holmes Oliver (1841-1935)

Prekursor amerykańskiego realizmu prawnego, sędzia Sądu Najwyższego

Jego poglądy to socjologiczna rewolta w jurysprudencji

The Common Law, The Path of the Law

Pragmatyczno-socjologiczne i realistyczno-empiryczne pojmowanie prawa (funkcjonalizm) - wynikające ze zróżnicowania w poszczególnych stanach common law i ze szczególnej roli Sądu Najwyższego w orzekaniu o zgodności ustaw z Konstytucją. Na jego poglądach zaważyła bogata praktyka sędziowska, rozwój psychologii (behawioryzm).

Prawo jest przewidywaniem co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta przez instrument, jakim są sądy. Sprzeciwiał się pozytywistycznej doktrynie prawa jako rozkazu suwerena. Uważał, że przedmiotem badan nie powinno być oderwane od rzeczywistości prawo w książkach (law in the books), lecz wynikające z rzeczywistości prawo w działaniu (law in action). Celem doktryny prawa jest zatem prognozowanie przyszłych decyzji sądowych przy założeniu, że ustawa stanowi jedynie punkt wyjścia w ustaleniu przesłanek postępowania organów wymiaru sprawiedliwości. U źródeł powstania prawa nie tkwi logika formalna, lecz praktyczne doświadczenie, zwłaszcza sędziów, którzy są ludźmi jak inni. Prawo jest więc przewidywaniem tego, co zamierza uczynić sąd.

Moralność może wpływać na tworzenie i stosowanie prawa, choć należy prawo od moralności rozdzielić.

Frank Jerome (1889-1957)

Amerykański prawnik, przedstawiciel realizmu prawniczego. Autor Courts of Trial.

Poszukiwanie rzeczywistego prawa w aktach jego stosowania. Wg F. podstawowym błędem prawników było utożsamianie prawa z regułami (normami), na co wskazywać miała niemożność przewidzenia orzeczeń sądowych. Uważał, że same normy prawne w procesach decyzyjnych sędziów nie ogrywają większej roli. Orzeczenia miały zapadać intuicyjnie (freudyzm), reguły prawne służyły zaś do ich wtórnej racjonalizacji. Prawo można sprowadzić do indywidualnych decyzji organów państwa.

Wyróżniał wśród amerykańskich realistów prawniczych:

• sceptyków co do reguł (np. Llewellyn; kwestionowali użyteczność norm prawnych w przewidywaniu orzeczeń sądowych, zwracając uwagę na czynniki zewn. warunkujące proces decyzyjny sędziów; ich błąd polegał na badaniu postępowań przed sądami apelacyjnymi, sądy apelacyjne bowiem nie prowadziły postępowań dowodowych bazując na faktach ustalonych przez sąd niższej instancji, wydane orzeczenia uzależnione były od tego, jakie fakty zostały „udowodnione”, więc wybór do danej sprawy konkretnych reguł uzależniały wcześniejsze ustalenia faktyczne)

• sceptyków co do faktów (właściwa postawa prawnika).

Reprezentując sceptycyzm co do faktów wysunął postulat reformy wymiaru sprawiedliwość zmierzającej do usunięcia arbitralności w podejmowaniu przez sądy pierwszej instancji decyzji dot. ustaleń faktycznych.

Llewellyn Karl (1893-1962)

Amerykański prawnik-funkcjonalista, reprezentant realizmu prawniczego.

Uważał, że prawem samym w sobie jest to, co robią urzędnicy, sędziowie, adwokaci dla rozstrzygania sporów, a zatem są to fakty podejmowania decyzji przez przedstawicieli władzy państwowej. Zadanie prawników to nie zajmowanie się normami wynikającymi z tekstów aktów prawnych, lecz badanie czynników warunkujących podejmowane przez sądy orzeczenia.

Postulował, aby prawo ujmować jako pewną instytucję społ., gdyż umożliwiłoby to jego opisanie w użyteczniejszej niż dotąd nomenklaturze jurysprudencji.

W latach 50. XX w. zaczął postulować badanie czynników gwarantujących obliczalność zachowań osób stosujących prawo. Opracował ponadto koncepcje tzw. law-jobs, czyli zespołu warunków, które tworzą i utrzymują społeczeństwo jako całość, a jednocześnie są jednym z czynników umożliwiających odróżnienie prawa od innych instytucji społecznych.

Huber Eugen (1849-1923)

Szwajcarski cywilista i historyk prawa.

Odszedł od czysto pozytywistycznego ujmowania zagadnień prawnych i zbliżył się do koncepcji uznającej prawo za strukturę dynamiczną, którą kształtują nie tylko ustawy, lecz także zwyczaje i orzecznictwo. Postulował uwzględnienie w ustawodawstwie możliwie najszerzej narodowych tradycji prawnych.

Opracował koncepcję realności prawa: przepisy kreowane przez władze publiczne nigdy nie będą w stanie odzwierciedlać rzeczywistego porządku prawnego, gdyż złożoność stosunków społ. uniemożliwia oddanie ich w pełni przez statyczne formuły aktów normatywnych. Luki prawne to nie wynik błędów legislatury, ale stan naturalny. Postulował więc, aby upoważnić sędziego do jawnego tworzenia norm prawnych koniecznych do rozstrzygnięcia w danej sprawie. Język legislacji powinien być niestechnicyzowany, ale zrozumiały dla przeciętnego obywatela.

H. opracował szwajcarski kodeks cywilny (Zivilgesetzbuch) - jasność, elegancja języka, harmonijne połączenie tradycji romanistycznej z prawem rodzimym. Art.1 zezwalał sędziemu w przypadku braku regulacji w kodeksie lub prawie zwyczajowym, na stworzenie własnej normy (szkoła wolnego prawa). Czyli umożliwienie wykształcenia się, obok prawa ustawowego, prawa sędziowskiego. Sprzeciw pozytywistycznie zorientowanych środowisk prawniczych zahamował jednak wykorzystanie tego uregulowania przez szwajcarskie sądy, które tak jak w innych krajach kontynentalnej Europy, swą prawotwórczą działalność ukrywają pod pozorem wykładni przepisów.

Kelsen Frank (1881-1973)

Austriacki twórca normatywizmu prawniczego

Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego, Czysta teoria prawa

Wpływ na jego filozofię miał Kant. Stworzył teorię czystej nauki prawa wynikającą z dwóch dyrektyw metodologicznych: formalizmu i dualizmu poznawczego. Inaczej bowiem należy badać sferę rzeczywistości, inaczej powinności. Do nauki prawa należy badanie sfery powinności, nie zaś konkretnych zachować człowieka. Norma prawna ma moc wiążącą niezależnie od swej realnej skuteczności.

Pozbawiając pozytywizm prawniczy elementów metafizycznych, skupił się na pojęciu normy prawnej oraz systemu norm prawnych. Norma: wypowiedź hipotetyczna określająca sposób zachowania się adresata normy prawnej oraz sankcję w przypadku jej naruszenia (abstrakcyjność i generalność). Tak rozumiana norma należy zawsze do pewnego systemu prawnego, któremu K. przypisywał dynamiczność, a jego uzasadnienia szukał w normach kompetencyjnych zawartych w konstytucji. Kompetencję do ustanowienia konstytucji upatrywał natomiast w normie podstawowej o charakterze domyślnym.

Nie uznawał prawa natury za normę prawa w rozumieniu teorii normatywizmu, jednak w normie podstawowej dostrzegał odpowiednik prawa natury. Koncepcja hierarchii norm prawnych oznaczała proceduralną zależność norm niższego rzędu od norm wyższych.

Przedmiotem czystej nauki prawa uczynił też państwo - osoba prawna stworzona przez pewien system prawny. Państwo jako punkt idealny, któremu przypisuje się wszelkie działania ujmowane jako przejaw aktywności państwa. Od sposoby tych działań zależy forma ustrojowa.

K. opowiadał się za ustrojem liberalnym, krytykował totalitaryzm.

Był zwolennikiem tezy o prymacie prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym (odrzucenie koncepcji suwerenności państwa).

Maine sir Henry James (1822-1888)

Brytyjski cywilista i historyk prawa, twórca angielskiej szkoły historycznej (angielski neohistoryzm, prawoznawstwo historyczne)

Przyznanie ustawodawstwu znaczącej roli w procesie prawotwórczym, badanie prawa jako zjawiska historycznie zmiennego w celu odkrycia rządzących nim ogólnych reguł.

M. był prekursorem antropologii prawniczej.

Analizował paralelizmy rozwojowe między różnymi systemami prawnymi. Sformułował tezę, że zmiany społ. i prawne następują od stanu do kontraktu. W początkowym okresie kształtowania się danego systemu prawnego o pozycji jednostki w społeczeństwie decydowało urodzenie. Człowiek był biernym adresatem reguł prawnych, mniemającym wpływu na swój status. W wyniku rozwoju prawa prawne położenie jednostki miało być zdeterminowane w coraz większym stopniu przez zespół dobrowolnych stosunków obligacyjnych. Ewolucja systemów prawnych zmierzała zatem do poszerzania sfery wolności decydowania przez człowieka o charakterze relacji prawnych wiążących go z innymi, czyli do wykształcenia się społeczeństwa liberalnego.

Radbruch Gustav (1878-1949)

Niemiecki teoretyk relatywizmu filozoficznoprawnego.

Autor projektu kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, Wstępu do prawoznawstwa, Ustawowego bezprawia i ponadustawowego prawa, Dociekań nad prawem natury, czyli potrzebach człowieka.

Przed dyktaturą hitlerowską bliski pozytywizmowi prawniczemu. Przedstawił wówczas teorię relatywizmu opartą na metodologii Kanta. Idea prawa zawierającego 3 elementy: sprawiedliwość (traktowanie w równy sposób równych praw, a nierównych nierówno), dobro powszechne i pewność (co do przyczyn i skutków określonego zachowania). Triada, w której zależnie od okoliczności na pierwszy plan wysuwa się jeden element. Sędzia np. powinien kierować się bardziej zasadą pewności prawa niż poczuciem sprawiedliwości.

W okresie rządów nazistowskich podjął krytykę pozytywizmu prawniczego, dopatrując się w nim przesłanki systemu totalitarnego. Po 1933 r. za istotę prawa uznał sprawiedliwość. W niej upatrywał kryterium odróżnienia prawa, które powinno rzeczywiście obowiązywać ze względu na swój cel od prawa rozumianego jako pozytywistyczne ustawowe bezprawie (szerzące się w hitlerowskich Niemczech). Prawo zgodne ze sprawiedliwością doprowadziło R. do przedstawienia koncepcji prawa natury jako podstawowego prawa wyrastającego ze świadomości społecznej i politycznej ludzi określonej epoki historycznej.

Po 1945 zbliżył się do tomistycznego pojmowania prawa natury.

Savigny Friedrich (1799-1861)

Profesor prawa rzymskiego, twórca niemieckiej szkoły historycznej w prawie, autor O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa.

Postulował zwrócenie się ku studiom historii prawa, gdyż teraźniejszość stanowiła organiczny produkt przeszłości. Źródło prawa: irracjonalny duch narodu. Naród: żywy organizm wyższego rzędu. Historia narodu kryje największe wartości narodowe. Prawo, niczym język, zrośnięte z narodem, rozwija się i umiera razem z nim. Zadaniem uczonych prawników miało być ukazanie historycznego rozwoju prawa i oddzielenie w prawie treści żywych od obumarłych (tzw. Element techniczny). Gdy prawo było zgodne z duchem narodu, powstawała organiczna całość. Prawo nie mogło być dziełem ustawodawcy, skoro powstawało w wyniku spokojnego działania ukrytych sił. Ustawodawca jedynie ujawniał prawo.

Sprzeciwiał się kodyfikacji prawa i jego unowocześnieniu. Jego poglądy umacniały absolutyzm panujący w Niemczech na pocz. XIX w. i starą strukturę stanową.

---