Tekst do samodzielnego przygotowania(5) „Widz zaprogramowany”

Na podstawie filmu „Dyliżans” Johna Forda rozważana jest relacja między problematyką estetyczną i efektami wytworzonych wypowiedzi, pozycją, rolą widza.

Problemy poruszone w artykule są szerzej omówione w książce Daniela Dayana „Western graffiti”, Paryż 1983.

Wnioski początkowe:

• widzowie różnią się miedzy sobą

• tekst po prostu istnieje

• tekst jest odczytywany przez każdego z widzów na swój sposób

• w tekście istnieją „funkcje kardynalne”(wyznaczane przez denotacje)- których pominąć nie można oraz sugestie konotatywne , na które widz zareaguje w zależności od tego kim on sam jest i kim są one

• obszar wolności pozostawiony do dyspozycji widza(w odniesieniu do sugestii konotatywnych) jest pozorny, rygorystycznie ograniczony

• dziedzina postaw i uczuć widza filmowego jest w rzeczywistości ściśle zaprogramowana(wiąże się z wykorzystaniem możliwości stylistycznych, które zakłada „immanentnych” odbiorców)

• zaprogramowanie odbioru jest przymusowe, ale nie całkowite

• postawy sprowokowane w stosunku do postaw swobodnych zajmują podobne miejsce jak „postawy kardynalne”(Barthes)

• postawy sprowokowane ustanawiają rolę widza, jako „niemą”, pozbawioną mobilności

• fordowska kinematografia, z jednej strony stymuluje działania świata, z drugiej- określa, performuje reakcje widza

W jaki sposób wypowiedz filmowa wzbudza reakcje widza?

W odpowiedzi na pytanie przytoczona zostaje teoria Johna Langshawa Austina- brytyjskiego filozofa analitycznego

How to do Things with Words (Jak działać słowami 1962, przygotowana na podstawie notatek do wykładów z lat 1952-1955)

Najbardziej znanym dzisiaj aspektem pracy Austina, obecnym zwłaszcza w dziele Jak działać słowami, jest podział aktów mowy na:

• lokucyjne (wypowiedzi posiadające znaczenie, ze zwróceniem uwagi na aspekt fonetyczny),

• illokucyjne (posiadające pewną konwencjonalną moc, np. informowanie, nakazywanie)

• perlokucyjne(wywierające określony skutek - przekonywanie kogoś, zaskakiwanie go lub oszukiwanie)

• wypowiedzi performatywne (dokonują czegoś przez sam fakt bycia wypowiedzianym (np. Biorę sobie ciebie za żonę)

Cechą charakterystyczna fordowskiej kinematografii jest:

• dążenie do wpisania relacji podmiotowej w spektakl

• widzowie reprezentowani na ekranie

• pole, które obejmuje kamera= obszar, w którym widz zaangażowany jest w spektakl

• obraz współgra z ciekawością osób obecnych na ekranie

• obraz ulega wymazaniu, staje się tylko nośnikiem dla spektaklu

• widz będzie zmuszony stopniowo zapominać o obrazie- nośniku, na rzecz spektaklu

• nieważny jest plan, ważne jest to, co sami widzimy

• to, co widzimy na ekranie jest tym, co któraś z postaci podsuwa naszej uwadze, w którą stronę kieruje nasze spojrzenie; to to, co któraś z postaci „objęła” swoim wzrokiem

• filmowe następstwo palnów zostaje zatąpione przez inne następstwo, które zaciera, wymazuje pierwsze

• flm pisze się plan po planie, czyta jak spektakl w spektaklu

• „ktoś widzi,że…” towarzyszy wszystkim przedstawieniom

• odwołanie sie do „ktoś widzi,że…”to alibi dla filmującego(obecność „immanentnego widza” pozwala zamaskować się Fordowi- narratorowi)

• „brzuchomówstwo” Forda(„ktoś widzi,że…”) staje się regułą filmu (nie bez luk, wtedy ujawniają się „interwencje odautorskie”= obecność organizatora narracji)

Wypowiedzi performujące= spełniające(Austin)

- akty mowy, które nie opisują rzeczywistości, lecz ją tworzą= coś robią

- nic nie konstatują i w związku z tym nie są ani prawdziwe ani fałszywe

-klasyfikowane następująco: czy daną czynność udaje mu się spełnić czy nie

-można oceniać w kategoriach ich fortunności:

a) nieważności (np. dr mówi "Nadaje tobie tytuł mgr").

b) nieszczerości (np. obiecywanie).

-przykłady: "Stój!", "Nazywam ten statek Batory", "Witam Cię", "Przepraszam", "Obiecuję, że będę Cię kochał".

Rodzaje aktów performujących:

1. wypowiedzenia „werdyktwne”/ werdykytwy→ akt osądu lub oceny, np. „skazuję”

2. wypowiedzenia „wykonawcze”/egzercywy→ wyrażają włądzę lub prawo, np. „chrzczę”

3. wypowiedzenia „obligujące”/ komisywy→ wyrażają podjęcie zobowiązania, np. „przyrzekam”

4. wypowiedzenia „responsywne”/ behabitywy→ odowiedź czysto konwencjonalna na sytuację lub akt,

np. „solidaryzuję się”

5. wypowiedzenia „ekspozytywne”/ ekspozytywy→ wyasniania natury aktu dyskursu utworzonego przez dane wypowiedzenie, np. „przyznaję, że…”

Wszystkie wypowiedzenia są samozwrotne(=rzeczywistość, którą opisują jest rzeczywistością, którą same tworzą).

Wypowiedzi perforujące:

1. werbalne(słowo)→ wyjaśniają akt, który konstytuują

2. niewerbalne(czyn) → zależne od wyjaśnień ukonstytuowanych przez kontekst

Wypowiedzi konstatujące= stwierdzające(Austin)

-są wtórne w stosunku do rzeczywistości, do której się odnoszą

-mogą być prawdziwe lub fałszywe
-dokonują pewnych czynności tj. informują, gwarantują

„Interwencje odautorskie” w Dyliżansie odsyłają do większości klas Austinowskich(przykład s.188)

-wielki plan, który następuje po prowokacyjnym spojrzeniu Ringo blokuje i wyeliminowuje reakcję Hatfielda

-organizator opowiadania bagatelizuje znaczenie zarysowanego konfliktu

- wypowiedź responsywna: filmowanie grupy trzech postaci(trzymających dystans, wygnanych)w wielkim planie, rejestrowanie ich słów to dla widza znak odautorski solidaryzacji z nimi

-akt perforowany(konotowany) przez film: akt przyłączenia się, sympatii wobec Dallas i Ringo- wygnanej pary nie zostało to dosłownie stwierdzone, wypowiedziane, sugeruje nam to sposób kadrowania

-sympatia wytworzona w ten sposób nie pozostawia widzowi żadnego wyboru: albo się ją podziela albo rezygnuje się z dalszego oglądania

-wypowiedzi responsywne(„solidaryzuję się”) ujawniają opozycję między reakcjami, które opisuje film i za pomocą których został napisany

-podział między reakcjami, które muszą stać się udziałem widza i które zmuszony jest zaakceptować

-reakcje decydują o illokucyjnej(=określającej intencję mówienia) sile wypowiedzi widza

Rozdział wypowiedzi, gdy został wydany wyrok i zaproponowana została jego ocena (przykład s.189)

-gdy osąd odautorski zostaje wypowiedziany(za sprawą kadrowania), wszelkie wartościujące sekwencje (które mogłyby być danej postaci poświęcone, by zmienić nasze o niej zdanie)zostają zablokowane

-odtąd nieistotne jest, czy jakakolwiek z głównych postaci jest winna, czy niewinna

-odwołanie się do wypowiedzi werdyktywnej(„skazuję”)wyklucza jakąkolwiek dwuznaczność

-wszystkie następne zachowania osądzone postaci skazane zostają na redundancję, wszystkie potwierdzają wydany wcześniej osąd

-wypowiedzi werdyktywne(„skazuję”)

• używane w filmie z ekstremalną ostrożnością

• ich obecność mogłaby uczynić widza biernym, pozbawiając go przywileju oceny (szansy odegrania roli stworzonej specjalnie dla niego)

• akt osądu, niezależnie czy jest perforowany(konotowany) czy stwierdzony przez film, wywołuje sprzeciw

• akt osądu nie zostanie zanegowany, gdy sam sąd jest możliwy do zaakceptowania(ale Dyliżans obfituje w akty niemożliwe do zaakceptowania)

-retoryka filmu polega więc na unikaniu wypowiedzi werdyktywnych i konfliktowej relacji wypowiedzi responsywnych

-treści osądów w filmie są zaprogramowane(brak wypowiedzi werdyktywnych wcale nie oznacza, że autor nie przewidział osądu danej sytuacji przez widza, sens wydawanych przez widza osądów, nawet bez wyraźnego zaznaczenia stanowiska autora, został wykalkulowany)

-oczywista jest sympatia kierująca się ku osobom , które w spektakularny sposób naruszyły wartości przez sam film ustanowione

-adresatami sympatii performowanej przez wypowiedź filmową są postacie, które widz- sędzia może tylko potępić(interwencja responsywu zawiesza wyrok)

-film unika wypowiedzi werdyktywnych, ale ich nieobecność pozwala widzowi odegrać przypisaną mu rolę

-rola widza= rola sędziego, który nie jest wolny w swych werdyktach

Reżyseria, jako dialog wypowiedzi performujących:

-opozycja miedzy wypowiedzią konstatującą i performującą- punkt wyjścia dla retoryki relacji między widzem a tekstem firmowy

-wypowiedzi performujące są stale obecne w formie wypowiedzi espozytywnych(„przyznaję,że”)

-czynność definiowanie- kluczowa dla każdej refleksji nad pojęciem reżyserii

-obecność wypowiedzi espozytywnych szczególnie widoczna w momencie skonfrontowania ich z aktywnością/ „reguł konstytuujących”

Reguły konstytuujące(Searle):

1. „reguły regulujące”- rządzą zachowaniami, które istnieją niezależnie od nich, a w których reguły te reprezentują czynnik kontroli; niezliczona ilość etykiety(np. „Klienci są zobowiązani do noszenia obuwia”)

2. „rzeczywistość zgodna z regułami”- nie reguluje zachowań, ponieważ bez tych reguł określone zachowania nie istnieją; te reguły tworzą zachowania(np. reguły gry- powstrzymanie się od ich stosowania oznacza koniec gry)

• wypowiedzi performujące potępienie

film: rytualne wygnanie Doca i Dallas

• wypowiedzi performujące wzwanie

film: wyzawanie rzucone przez Luke Plummera, szukającego zaczepki

1. Film udaremnia i jedno i drugie: rytuał potępienia(poprzez cechy formalne)skojarzony zostaje z powitaniem orszaku ślubnego; rytuał wyzwania, przestaje być wyzwaniem, ponieważ nie ma nikogo, kto mógłby podjąć wyzwanie.

2. Kolizja dwóch wypowiedzi performujących: wypowiedzią w filmie realizującą reguły i zastępującą je innym zespołem „reguł konstytuujących”(potępienie) i wypowiedzią, która unieważnia te reguły(wyzwanie).

3. Ukazany został nie dialog(Bachtinowski dialogizm),ale konflikt, którego rozwiązanie jest oczywiste.

4. Jedna z wypowiedzi performujących jest automatycznie unieważniona- wchodzi w konflikt ze swoją utworzoną zwierciadlaną projekcją(konflikt pozorny).

5. Ironiczny charakter współistnienia performacji w filmie i performacji filmu(ukazanie tej drugiej w widzialnej formie).

6. Gdy performacja w filmie nie ma miejsca , wówczas znika konflikt oraz „ekspozytywny” wymiar filmu.

Antropologia publiczności:

Raymond Wiliams(Anglia):

-analiza socjologiczna, polegająca na odsyłaniu do innych tekstów

-socjologia publiczności dąży do schematycznego obiektywizowania tekstów

• związek miedzy widzem i tekstem(wyjście poza problematykę tekstu)= antropologia spektakli i sposobów w nich uczestnictwa

• wydarzenie publiczne= seria performacji (postawy i zachowania)

• forma wypowiedzenia reponsywnego(przewaga tego typu wypowiedzeń) określa, kto stanowi daną publiczność

• brak wypowiedzeń „wykonawczych”(publiczność traktowana jako aktor, przestaje być publicznością)

• reakcja na film Forda= transpozycja społecznej performacji w wymiar osobisty; sprywatyzowanie reakcji widza za pomocą wzbudzonego uczucia(prywatyzacja charakteryzuje również „cichą lekturę”)

Dwa typy spektakli:

1. spektakle dla publiczności: podstawą jest performacja widza jako członka publiczności tzw. publiczna performacja widza

2. spektakle dla widza: odpowiedzialne za zniknięcie tej performacji, aby mogła powrócić performacja stymulowana przez tekst

Spektakl jest odbierany zgodnie z implikowanym typem uczestnictwa, a to, co poza tekstem, odbiór tekstu, stają się jego integralną czescią.

Daniel Dayan- „Widz zaprogramowany”

2