Brzozowski Stanisław
PSYCHOLOGIA I ZAGADNIENIE WARTOŚCI
Nie ma dzisiaj niemal książki o teorii wartości, która by oszczędziła nam wzmianki o ryczałtowości analizy psychologicznej, na jakiej oparł swe zapatrywania na tę sprawę Karol Marks. Proszę tylko porównać pod tym względem Filozofię pieniędzy Simmla i Kapitał Marksa. Ileż to ciekawych, dowcipnych i subtelnych paradoksów umie powiedzieć Simmel o rzeczy, co do której Marks poprzestaje na surowym algebraicznym zrównaniu. Wartość wyraża społecznie, konieczną pracę tkwiącą w danym towarze. W jaki sposób doszedł człowiek ten do tego rezultatu? Nic nie wiem o pracy społecznie koniecznej, a pomimo to wiem, jaką wartość przedstawia dla mnie w danej chwili dobry obiad, suknia jedwabna, jaką chciałbym kupić dla żony, diadem brylantowy, jaki pragnąłbym ofiarować pannie Kaweckiej lub Bogorskiej — duma gabinetowy czy kawiarniany „myśliciel". Marks stanowczo niewprawnym był w analizie psychologicznej.
Wchodzą tu w grę bowiem, gdy o tego rodzaju szacowania idzie, zgoła inne pierwiastki i czynniki niż „praca" i to „społecznie konieczna" praca. Wartość, jaką przedstawia dla mnie np. jedwabna suknia, za cenę której mogę sobie zapewnić spokój domowy, zależy od stopnia histerii mej żony; wartość diademu od bardziej jeszcze złożonych przyczyn.
Można by pomyśleć, że decyduje też liczba lat danej Fryne, ale jest to zbytnie uproszczenie sprawy. Zagadnienie jest o wiele bardziej skomplikowane. Przypuśćmy, że Fryne niedawno otrzymała kolię od księcia X. Jasnym jest, że wartość diademu i ekwiwalentów diademu wzrasta dla każdego polskiego demokraty, który wszędzie i zawsze gotów jest czynem stwierdzić, że nie tylko „szlachcic na zagrodzie", ale nawet eksludowiec bez zagrody równy jest wojewodzie.
Ale Marks nie miał zmysłu dla takich finezji. Wartość jest stosunkiem człowieka do towaru, zależy więc od wszystkich tych komplikacji, jakim ulega nowoczesna dusza. Niewątpliwie w pewnej mierze praca wpływa na wartość. Zauważyłem, że obiad po zmęczeniu na szczycie góry znacznie lepiej smakuje. Jerzy Simmel — stanowczo najsubtelniejszy dziś po Rémy de Gourmoncie „myśliciel" — wykazuje, jak nieraz wartościowym staje się dla nas przedmiot, sam przez się mało użyteczny i pożądany, skoro się dla niego uczyni dużo ofiar. Kokoty wiedzą o tym dobrze. Wiedzą, jak drożenie się, kokieteria, piętrzenie przeszkód itd. zaostrza pożądanie i zastępuje do pewnego stopnia młodość i urodę. Zasada, że przedmioty stają się dla nas pożądanymi w miarę wysiłków, jakie dla ich pozyskania czynimy, jest bardzo ważna. Można by na niej oprzeć rozwiązanie kwestii społecznej.
Skoro wysiłki, jakie czynimy, zaostrzają nasz apetyt i czynią dla nas wynik tych wysiłków „wartościowym", jasną jest rzeczą, że nie absolutna wysokość płacy zarobkowej rozstrzyga o jej właściwym znaczeniu psychologicznym, lecz także wchodzą tu w grę warunki, w jakich się ją otrzymuje. Uczyńmy tę samą płacę mniej pewną, a sprawiać ona będzie więcej radości, będzie dawała więcej szczęścia. Stowarzyszenia robotnicze, zabezpieczające robotników wobec wahań pracy zarobkowej, oparte są na niedostatecznej znajomości psychologii, odbierają życiu powab gry, wdzięk ryzyka, czynią je monotonnym i prozaicznym. Znajomość psychologii skierować by powinna nasze wysiłki nie w kierunku podniesienia stopy płacy zarobkowej, co jest rzeczą trudną, lecz w kierunku wzmożenia jej powabu; ale, niestety, ekslu dowcom zbywa na fantazji.
Myliłby się czytelnik, przypuszczając, że wszystko to jest. jedynie złośliwie szarżującą parodią. Rozumowanie tego typu
można spotkać w dziełach i rozprawach bardzo szanownych „myślicieli" nowoczesnych. Przecież pozytywnie obiecywał sobie Simmel złagodzenie walk społecznych, dające się osią gnać przez rozpowszechnienie tej niewątpliwie „teoriopoznawczej" zasady, że własność jest w gruncie rzeczy naszym wyobrażeniem, naszym stanem świadomości. Podobne nadzieje wzbudzała w prof. Machu myśl, że j a nasze jest także wyobrażeniem tylko, pewnym gatunkiem hipotezy. Nie jestem w stanie pojąć, gdy czytam takie rzeczy, lekceważenia, z jakim traktują nasi pedagogowie studia talmudyczne. Filozofia wykładana w uniwersytetach jest bezwzględnie spowinowacona z rabinizmem, i od czasu bizantyjskich sporów nigdy jeszcze myśl ludzka nie tkwiła tak mocno w niewoli scholastyki, jak to ma miejsce dziś we wszystkich tych gałęziach wiedzy, które dostały się pod dobroczynny wpływ nowoczesnej teorii poznania lub psychologii. Nic pociesz niejszego, niż słyszeć ton pobłażania, jakim prawi taki teoriopoznawczy psychologizujący rabinek o scholastyce Hegla. Jestem przekonany, że niepodobna dziś przestudiować Hegla i nie wyciągnąć z niego praktycznych i w znacznej mierze trafnych wniosków dla kultury i życia, tak jak jestem przekonany, że Wundt, Paulsen, Simmel, Holzapfel et C gnie są niezrównanymi w systematycznym hodowaniu ślepoty życiowej. W Heglu obecnym jest nieustannie duch dziejów, „wieczny rewolucjonista"; każda stronica spowinowacą nas z pracą wieków ludzkości całej. Grecja i Egipt, Indie i Rzym, średnie wieki, rewolucja francuska stają się podwaliną i podstawą, na której wzrastać ma i rozrosnąć się nasza własna działalność. Hegel czynił z nas uczestników dziejów, uczył nas wiązać każdy szczegół życia i myśli z zagadnieniami dziejowej doniosłości. Zadaniem nowoczesnych filozofów jest uczynić nasz stosunek do wszystkich spraw świata i historii prywatnym.
Cała ludzkość i cała przyroda stają się tylko przeżyciem, tylko stanem świadomości filistra. Nie ma środków, których by nie należało używać przeciwko tej pedanckiej zarazie. Z własnego doświadczenia wiem, jak trudno wydobyć się spod jej wpływu. Psychologia nowoczesna i nowoczesna teoria poznania są klęską umysłową naszych czasów, są szkołą małoduszności, filisterstwa i wykrzywiającej wszystkie stosunki scholastyki. Proszę wziąć do ręki jakikolwiek
traktat teoriopoznawszy, chociażby Zagadnienia filozofii historii Simmla, i przekonać się, czy cała tendencja tych teorio poznawczych i psychologicznych pogłębień nie polega na tym, aby zamienić wszystkie zagadnienia życia i świata na sprawy naszej ekonomii Wewnętrznej, na stosunki pomiędzy naszymi stanami świadomości. Szkoła ta hoduje najlichszy z egoizmów, gdyż egoizm ograniczonych a zarozumiałych pedantów. Póki podstawę wykształcenia filozoficznego stanowić będzie teoria poznania i psychologia, a nie zaś historia i ekonomia polityczna — ostrzegać trzeba będzie młodzież przed filozofią jak przed nosacizną.
Filozofia współczesna czyni ze wszystkiego stan świadomości, przedmiot badań psychologicznych czy też analiz teoriopoznawczych i logicznych. Zasadnicza tendencja jej polega na zerwaniu wszystkich czynnych związków ze światem i zagadnieniami życia. Jest ona wiernym odbiciem usposobienia warstw nie posiadających żadnego ideału, pragnących zabezpieczyć za wszelką cenę stan posiadania. Zdanie Marksa o ostatnich filozofach sprawdziło się pod tym względem. Filozofia Hegla w swej ostatecznej formie, jaką nadali jej Marks i Engels, jest istotnie do dziś dnia ostatnią filozofią. Wszystkie późniejsze wytwory myśli są zjawiskiem reakcji lub rozkładu. Zasadniczym symptomatem jest to, że ze współczesnej filozofii nie wypływa żaden program działania, ratuje się ona omówieniami w rodzaju „naukowego obiektywizmu" lub też rozgraniczenia pomiędzy moralnością a prawem; lecz istoty rzeczy to nie zmienia: filozofia współczesna nie wierzy w czyn, czuje więc, że utraciła całkowicie związek z twórczymi siłami historii. Nigdzie nie występuje to tak wyraźnie, jak w psychologicznych teoriach wartości zamiennej i innych kategoriach ekonomicznych, jakie z niej wypływają. Psychologiczna ekonomia zajmuje się zawsze stosunkiem człowieka do gotowych rzeczy. Jest teorią spożycia. Gdy liczy się z pracą, rozpatruje ją jako czynnik wpływający tak lub inaczej na psychologię spożycia. Krytyka tych teorii zawarta już jest w samym tym fakcie, że żadna z nich nie jest w stanie rozwinąć się w całkowitą teorię społeczeństwa. Każda z nich opiera się na fakcie gotowych już przedmiotów użycia; czyli przyjmuje jako dane to, co jest właściwym przedmiotem badań ekonomii politycznej. Zaliczać więc prace Böhm Bawerka czy Simmla do sfery
ekonomii politycznej jest nieporozumieniem; należą one całkowicie do zakresu badań psychologicznych nad spożyciem i to najczęściej nad spożyciem epoki kapitalistycznej. W porównaniu do ekonomii klasycznej stanowi ona olbrzymi i nadzwyczaj charakterystyczny krok wstecz. Najzabawniej zaś wygląda psychologizm eklektyków, którzy nie mogą oprzeć się złudzeniu, że i teoria Marksa jest psychologiczna, że i Marksowi szło o określenie czynnika, wpływającego na szacowanie towarów, rozważane jako stan świadomości.
Proszę np. przeczytać, co pisze drogi sercu wszystkich polskich gadułów publicystycznych Karol Gide w swym rozpowszechnionym niestety i u nas podręczniku. Niezrozumienie teorii Marksa i jej prawdziwego znaczenia może tu być porównane z tym niezrozumieniem zasadniczych wyników krytyki kantowskiej, jakiego dowody składają nowocześni filozofowie od Spencera aż do Paulsena na każdym kroku.
Istnieje specjalna praca Marksa pt. Nędza filozofii, w której on na przykładzie wykazuje, że wartość nie jest stosunkiem konsumenta do towaru, że jest ona czymś całkiem innym niż szacowanie towarów w świadomości nabywców, że mamy tu do czynienia z prawem społecznym wytwórczości, prawem, istniejącym niezależnie od woli ludzkiej i urągającym samowolnej mocy innych określeń.
Wartość jest nie stosunkiem świadomości, nie zasadą psychologiczną, jest ona faktem społecznym i oznacza znaczenie, jakie ma dla społeczeństwa czynność, ucieleśniona w danym towarze. Każdy towar, każde dobro ekonomiczne, wytworzone w społeczeństwie, musi być dziełem pracy ludzkiej. Praca zaś jest jedyną podstawą bytu ludzkiego. Szanse istnienia i rozwoju danej grupy społecznej zależą od tej sumy pracy, jaką jest w stanie ona przeciwstawić siłom przyrody. Gdy się zna całą budowę myślową marksizmu, cały ten najwyższego podziwu godny gmach, trudno zrozumieć, jak mogą dziś jeszcze mieć miejsce próby zrozumienia teorii wartości niezależnie od całego systematu pojęć marksowskich, trudno pojąć, jak może Bernstein proponować kompromis pomiędzy marksowską a böhmbawerkowską teorią. Punkt widzenia BöhmBawerka i psychologistów w ogóle zostaje określony przez stosunek nabywcy do towarów gotowych, obecnych na rynku.
Wartość jest dla nich zagadnieniem psychologicznym — szacowania towaru; dla Marksa jest wartość zagadnieniem społecznego wytwarzania; w wartości właśnie przebija pozór indywidualistycznych i niezależnych od siebie konsumentów i sprzedawców, głęboka prawda społecznego związku łączącego — w sposób w obecnym ustroju społecznym niezależny od naszej woli i mechaniczny — pozornie najbardziej izolowane procesy społeczne. Wartością staje się towar rozważany jako produkt społecznej, zbiorowej pracy. Wartość w znaczeniu Marksa nie jest stanem świadomości, jest faktem społecznym, pozaindywidualnym.
Dyskusje z powodu teorii wartości Marksa, zarzuty czynione jej przez bardzo poważnych nawet lub przynajmniej uchodzących za takich pisarzy, przekonać mogą najbardziej optymistycznego czytelnika, jak daleką jest od skonsolidowania się w świadomą swych założeń, metod i celów naukę — współczesna wiedza społeczna. Chamberlain w swojej książce o Kancie przytacza dobitne przykłady braku wyrobienia krytycznego u bardzo zasłużonych nawet, posiadających pewien „filozoficzny polor" przyrodników. Brak krytycyzmu w nauce przyrodniczej jest niczym w porównaniu z tym zamętem, jaki panuje w dziedzinie literatury społecznej. Tu już rzadkością niezmierną staje się pisarz w pewnej choćby mierze zdający sobie sprawę z tego, co stanowi właściwy jego przedmiot poznania. Bajeczka o gotowym danym przedmiocie poznania cieszy się tu bezwzględnym szacunkiem. Nikt nie zdaje sobie sprawy, że nauka jest wytworem celowej działalności człowieka; że zatem, by się planowo i metodycznie rozwijać mogła, musi wyjaśnić sobie, jaki cel właściwie pragnie osiągnąć. Przedmiot poznania danym staje się dopiero wtedy, gdy określonym, danym staje się cel poznania. Cele te dawane są przez życie i jego potrzeby. Przyrodoznawstwo ścisłe otrzymywało przedmiot swój w drodze określeń i celów stawianych przez rozwój i wymagania techniki. Technika, przyjęta w danym społeczeństwie, kształtuje umysły i określa ich teoretyczną postawę wobec przyrody, stanowiącej zakres działania tej techniki. Gdy tylko te praktyczne wymagania i zagadnienia stają się mniej określonymi, równoznacznymi — pojęciom teoretycznym zbywa na stałości, ścisłości. Zamęt panujący w pojęciach ogólnych biologii jest wiernym odbiciem wpływu zagadnień
praktycznych, niejednolitych, niedostatecznie silnie zaznaczających się, jakie stawia człowiekowi świat żyjący.
Wpływ pojęć mechanicznego przyrodoznawstwa krzyżuje się z wymaganiami zootechniki, praktyki lekarskiej, wreszcie z tymi licznymi węzłami uczuciowej solidarności i sympatii, jakie wiążą nas ze światem żyjących. Niejasność pojęć biologicznych łatwo zrozumieć, gdy zdamy sobie sprawę, że mamy iru do czynienia z projekcjami dokonywanymi z różnych punktów widzenia na różne płaszczyzny, że wytwory naszej własnej, nieskoordynowanej działalności umysłowej uznajemy za wyraz niezawisłej, „danej" nam rzeczywistości. Spór pomiędzy witalistami i mechanistami jest prowadzony w sposób cofający nas w zamierzchłe, pozakantowskie czasy. Nie idzie tu o to, jakie „pojęcia" nadają się lepiej do objęcia doświadczenia biologicznego w systematyczną całość nauki, lecz o to, co jest istotą życia. Tak, jak gdyby energetykom współczesnym chodziło o określenie „rzeczy samej w sobie". W dziedzinie literatury społecznej dzieje się nie lepiej. Gorzej raczej... Tu bowiem względy praktyczne zaciemniają istotny stosunek. Powiedzieć by można, że motywami rozstrzygającymi dotychczas w tworzeniu się „naukowych" kierunków i systematów społecznych były zawsze usiłowania niedopuszczenia człowieka do poznania prawdziwej natury „przedmiotu wiedzy społecznej". Nauka społeczna była i jest dotychczas pewnym gatunkiem, pedagogii masowej. Zadaniem jakie stawiała ona sobie, było zawsze usprawiedliwienie bezwzględnej świętości pewnych urządzeń i celów, stworzenie ułudy, że społeczeństwo jest czymś poza człowiekiem. Klasyczna i „historyczna" ekonomia, „organizm społeczny" i historyczna teoria prawa jednoczy się w tym usiłowaniu. Nauka społeczna zaczyna się od momentu, w którym człowiek zdaje sobie sprawę, że w całej dziedzinie poznania społecznego ma do czynienia zawsze tylko z sobą: przedmiotem swojej działalności; że tu nie ma nic zasadniczo niezależnego od niego, nic, co by miało się tylko przyjmować bez żadnej zmiany. Przeciwnie. Wszystko tu jest dziełem ludzkości, a więc i ludzkości zadaniem. Etyka, nie ta oczywiście etyka maklerów, naklejających listki figowe na wszystkie prawdziwe zagadnienia moralne, jaką wypracowują dziś wszelkiego rodzaju Wundty i Paulseny, lecz etyka jako bezwzględna, nieograniczona samowładza ludzkości —
jest podstawową nauką całej wiedzy społecznej. Zrozumienie i przeprowadzenie konsekwentne zasady, że w całym zakresie życia społecznego mamy do czynienia tylko ze stosunkami zachodzącymi pomiędzy ludźmi, że nie ma tu miejsca na nic poza i ponadludzkiego, stanowią całe dotychczasowe dzieje dojrzewającej wiedzy społecznej. Karol Marks, Fryderyk Engels są do dziś dnia szczytowymi punktami tego rozwoju. Obok nich znajdujemy jedynie albo brak ostatecznego uświadomienia, albo też symptomaty i wyniki ewolucji wstecznej. Cała socjologia nowożytna, wyrzekająca na jedno stronność marksizmu, jak i cała „etyczna", „psychologiczna" itp. ekonomia lub antropologiczna czy darwinistyczna kry minologia mają właściwie wobec marksizmu znaczenie nie bardziej naukowe, niż miałyby je próby wznowienia alchemii wobec Lavoisiera. Wszystkie one dążą w ostatecznym wyniku do uczynienia ze społeczeństwa i jego urządzeń wytworów niezależnej i nieodpowiedzialnej przyrody.
Wszystko to są próby zakreślenia granic samowładzy ludzkiej, wyprowadzenia całych sfer społecznego bytu poza dziedzinę działalności ludzkiej. Wszystko to są bankructwa ludzkości, bankructwa podstępne, zmierzające do zabezpieczenia pewnego stanu posiadania. Największe naiwności encyklopedystów są w założeniu swym bardziej naukowe niż naukowość Lombrosów.
Gdy tylko badacz społeczny uznaje cośkolwiek w życiu społecznym za niezawisłe od człowieka, sprzeniewierza się podstawowemu założeniu nauki społecznej. W maksymie etycznej Kanta, że człowiek człowiekowi może być tylko celem, leży podwalina metodologii nauk społecznych. Marksowi i Engelsowi przypada zasługa całkowitego jej wyjaśnienia. Materializm ekonomiczny jest przede wszystkim metodą, metodą nauk społecznych, jedynie wytrzymującą miarę etycznej krytyki. Wszelki systemat idealistyczny jest narzuceniem norm i ideałów wypracowanych przez pojedynczego myśliciela czy też przez cały rozwój pewnej grupy kulturalnej — światu całemu. Marksizm uczy nas w samym rozwoju społeczeństwa szukać wytycznej dla nowych ideałów społecznych, uczy nas szanować swobodę rozwoju poza nami. Każdy ideał jest Wtedy tylko wartością moralną, wtedy tylko czyni zadość kantowskiemu sprawdzianowi autonomii moralnej, gdy jest wypływem i wynikiem rozwoju życia.
Materializm ekonomiczny nie tylko nie jest zasadą wykluczającą etykę z dziedziny rozwoju społecznego, lecz, przeciwnie, jest metodą zabezpieczającą na zawsze od wtargnięć pierwiastków narzuconych — tego paladium etycznego — samoistności rozwoju. Nie jest jakimś skodyfikowaniem ostatecznym zasady „siła przed prawem", lecz konsekwentnym przemyśleniem zasady prawa wszelkiej indywidualności, wszelkiego rozwoju; nie zrzeczeniem się tradycji humanistycznych, lecz ich najwyższym wykwitem, formą najzupełniejszą, najgłębszą i najlogiczniejszą humanizmu. Jest syntezą łączącą w sobie racjonalizm pozahistoryczny encyklopedystów z racjonalizmem dziejowym Hegla, syntezą wyzwalającą w każdym z tych swoich kierunków to, co było w nich postępowe, tj. to, co było w nich z poszanowania swobody, spod władzy pierwiastków reakcyjnych podporządkowujących rozwój życia ustalonym zasadom, pragnących wydedukować go, zapominając, że myśl jest zawsze konserwatywna, że wszelkie pojęcia są odbiciem rzeczywistości przeszłej lub teraźniejszej, że więc wszelka dedukcja, postawiona na miejsce rozwoju rzeczywistego prędzej czy później stać się musi apologetyką pewnego status quo. Marksizm jest jedyną konsekwentną metodą empiryzmu społecznego, empiryzmu rzeczywistego, gdyż to, co zwykle za empiryzm uchodzi w nauce społecznej, zarówno jak w filozofii, jest utajonym dogmatyzmem. Rzekomy empiryzm Schmollera jest nie mniej dogmatyczny, bardziej bezładny tylko, niż empiryzm filozoficzny Simmla lub Macha. I tu, jak tam, za empiryzm uważany bywa pewien rodzaj porażenia centrów ideowych. I tu, i tam założeniem nieuświadomionym jest uznawanie własnego intelektu za kryterium świata. I tu, i tam bowiem za rzeczywistość uznawane bywają te elementy, na jakie treść życia rozkłada się dla danego „myśliciela" czy „badacza". Nic łatwiejszego, jak wywołać wrażenie „realizmu" czy „empiryzmu"; potrzeba dla tego zająć tylko stanowisko zajmowane przez przeciętną większość. Za realistyczny uchodzi najczęściej obraz świata taki, jakim przedstawia się on ze stanowiska filistra. I co mówią mi oni o koncentracji przemysłu — myśli solidny bürger — moja praczka od lat dziesięciu trzyma te same dwie robotnice, a w sklepiku na rogu nie zauważyłem żadnych zmian. Empiryzm szczyci się poszanowaniem dla rzeczywistości, jest jednak w gruncie
rzeczy tylko metodą szanowania własnych nałogów. Uznając bowiem w rzeczywistości postrzegane przez siebie fakty, zapomina, że fakty te istnieją dla tego tylko stanowiska, jakie przez „empiryka" zajęte zostało. Empiryzm jest zazwyczaj formą „wykolejenia" ideowego, jest stanowiskiem właściwym epokom i środowiskom wpędzonym w jakąś ślepą uliczkę historii. Nic dziwnego, że w Polsce Mach i Holzapfel znaleźli wielbicieli w kołach akademickich miasta Lwowa, nic dziwnego, że empirykiem był Dawid Hume. Dość przeczytać jego pisma ekonomiczne, aby zrozumieć, jak dobrze nie panował on nad swoją epoką. Empirykami nazywają się też ludzie przeciwstawiający swe psychologiczne teorie marksowskiej teorii wartości.
Spostrzeżenia psychologiczne nad „wartością graniczną" może czynić każdy gastronom w restauracji, porównując „wartość" kawioru lub ostryg przed obiadem i po obiedzie. Stosunek zasadniczy, na jakim opiera swe wywody „szkoła austriacka" — pozostawmy monarchii Habsburgów ten zaszczyt — jest stosunkiem spożywcy do towaru. Rzecz niewątpliwie najbardziej empiryczna, szczególnie dla klas mających mniej lub więcej niewzruszoną pewność, że stosunek ich względem wszystkich towarów nie może stać się nagle czysto platonicznym. Powstanie teorii psychologicznej opartej na psychologii spożycia jest zjawiskiem bardzo znamiennym. Miałbym ochotę powiedzieć, że odbił się w niej cały fiskalny charakter czarno żółtej monarchii.
Ekonomia szkoły austriackiej jest istotnie ekonomią emerytów i poborców skarbowych. Dosyć jest zestawić ją z teorią Smitha lub Ricardo, aby przekonać się, w jakim kierunku rozwija się psychologia burżuazji. Węzeł wiążący ją z wytwórczością osłabł już na tyle, że z masą dóbr społecznych czuje się ona najsilniej związaną przez spożycie. Gdy. subtelni psychologowie wyprowadzają z teorii wartości granicznej prawo zysku i renty, opierają się w gruncie rzeczy na motywie, że klasy, czerpiąc z tych źródeł swe środki utrzymania i zbogacenia się, przyczyniają się też do ułatwie nia spożywcom stosunku ich z towarami. Burżuazja opiera swe prawa na zasadzie pewnego rodzaju przyprawy ekonomicznej. „Zwyrodnienie kapitalizmu" — powiada Sorel (Introduction a` l'Economie moderne) — który powraca do swych lichwiarskich prapoczątków, posiada niezmiernie
ważne znaczenie, gdyż jest cechą charakterystyczną momentu, w którym człowiek wyrzeka się pojęcia z takim trudem wywalczonego, iż jest wytwórcą, i powraca do wyobrażeń dzikich Polinezji, którzy widzą w człowieku spożywcę, wytwórczość zaś i pracę uważają co najwyżej za przypadek. Na jednym z posiedzeń zgromadzenia ustawodawczego Mirabeau, opierając się na samopoczuciu mieszczaństwa, bryznął przed oczyma stanów uprzywilejowanych ideą zmowy przedsiębiorców, zmowy wszystkich klas produkcyjnych. Dziś Karol Menger i BöhmBawerk et Cgnie szukają oparcia w psychologii spożywcy. Przetłumaczone na język życiowy wywody ich są apelacją do wszystkich konsumentów, którzy na podstawie samoobserwacji zadekretować mają pożyteczność przedsiębiorców i pośredników. Austriacka szkoła ekonomii politycznej jest symptomatem zwyrodnienia etycznego bur żuazji. Wytwórczość, praca są źródłem i czynnikiem wszelkiego postępu ludzkości. Ludzkość i sprawa pracy są zupełnie jednoznaczne. Wyprowadzenie ze spożycia prawa jest cechą znamienną dekadencji warstw i społeczeństw. Chwałą marksizmu pozostanie na zawsze — powiada ten sam Sorel — to, że oparł on wszelkie poszukiwania socjologiczne na rozważaniu wytwórczości i wykazał w ten sposób, jaka przepaść przedziela socjalizm poważny od wszelkich karykatur burżuazyjnych, które uznają za swoją podstawę podział bogactw i spożycie (i. c. i).