Strukturalizm (weryfikacjonizm)

• Szkoły i kierunki:

1. praska szkoła strukturalna,

2. szkoła kopenhaska (glossematyka),

3. strukturalizm amerykański (deskryptywizm i dystrybucjonizm),

• Cechy wspólne różnych kierunków lingwistyki strukturalnej:

• pojmowanie języka jako systemu relacji, jako struktury immanentnej (niezależnej),

• przedmiotem badań jest sieć relacji językowych,

• konsekwentne różnicowanie formy i substancji,

• podstawowy przedmiot badań to fonologia i gramatyka,

• istota języka tkwi w jego formie (nie w substancji),

• badania synchroniczne nad językiem,

• aksjomaty strukturalizmu:

• język jest systemem i tak należy go badać,

• język jest zjawiskiem społecznym i tak należy go badać,

• należy koniecznie oddzielić synchronię do diachronii, np. szkoła praska nie negowała zupełnie diachronii,

• punktem wyjścia jest stan współczesnego języka,

Główne założenia teorii Ferdynadna de Saussure'a (1857-1913):

• po jego śmierci ukazały się dwie publikacje: Kurs językoznawstwa ogólnego oraz Szkice z językoznawstwa ogólnego;

• ukształtował koncepcję znaku i znaczenia; język składa się z dwóch elementów - znaczonego (samo abstrakcyjne pojęcie) i znaczącego (jego akustyczna reprezentacja); związek znaku i znaczenia jest arbitralny (dla de Saussure'a najważniejsze były systemowe relacje dźwięków i pojęć, a nie rzeczywisty przedmiot);

• system językowy był badany immanentnie, czyli bez odwołania się do czegokolwiek spoza niego (usunięto genezę zjawisk oraz człowieka, jako użytkownika języka);

• język jest zjawiskiem społecznym (ogólny), jest arbitralny (narzucony z góry), niezależny od rzeczywistości zewnętrznej oraz uniwersalny;

• dokonał rozróżnienia pomiędzy językiem (langue) i mówieniem (parole); język jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, jest abstrakcyjnym zbiorem norm, które urzeczywistniają się w indywidualnych aktach werbalnych (mówienie); wyodrębnił również najmniejsze, niepodzielne cząstki języka istniejące na poziomie dźwiękowym - fonemy,

• właściwym przedmiotem badań językoznawstwa jest, wg de Saussure'a, język (langue), czyli zamknięty system norm i reguł,

• język to zbiór reguł gramatycznych i fonologicznych, istniejących „obiektywnie” w stosunku do posługującego się nimi człowieka; język - jako zjawisko społeczne i ponad indywidualne - aktualizuje się w postaci „mowy”, a więc konkretnej realizacji tego języka;

• relacyjna koncepcja znaku, co oznacza badanie go wyłącznie w odniesieniu do innego znaku z systemu, konieczność charakteryzowania go przez cechy, które odróżniają go od innych znaków danego systemu;

• rezygnacja w badaniach językowych z analizy materiału dźwiękowego, a więc tego, co różni poszczególne języki, po to, by podjąć badania z zakresu lingwistyki ogólnej, czyli nauki., która poszukuje praw odnoszących się do wszystkich języków;

• stworzył dwa terminy: językoznawstwo diachroniczne (dla badań historycznych nad językiem) oraz synchroniczne (opisujące stan języka w danym momencie) - wg niego językoznawstwo ogóle musi być badane synchronicznie (bez odwoływania się do innych kontekstów; badał tylko sam abstrakcyjny język);

Praska Szkoła Lingwistyczna (1926 - 1948)

Głównym inicjatorem był Roman Jakobson, innymi przedstawicielami byli: Jan Mukarovsky, Felix Vodicka, Vilem Mathesius, Bohuslav Havranek i Nikołaj Trubiecki. Założenia:

• każdy element języka musi być badany w kontekście systemu,

• język jest systemem funkcjonalnym,

• systemu języka nie można badać bez powiązania z funkcjami języka (głównie z funkcją komunikatywną); język jest narzędziem do przekazywania informacji (nie można opisywać poszczególnych części instrumentu z pominięciem ich funkcji),

• punktem wyjścia jest materiał językowy (w przeciwieństwie do strukturalizmu kopenhaskiego i deskryptywizmu amerykańskiego),

• wychodzenie od tekstów, interesowanie się językiem, nie tylko schematem,

• język nie jest rozumiany jako czysta forma, ale jako forma i substancja (zainteresowanie substancjami - tekstami, także poetyckimi),

• do opisu językowego należy forma (fonologia i fonetyka) i treść (semantyka),

• nie negowali potrzeby badań diachronicznych (diachronii tłumaczy synchronię i odwrotnie),

• badania składniowe miały charakter paradygmatyczny - tzn. pomiędzy elementami tej samej klasy;

Mikołaj Trubiecki (1890-1938)

• rozróżnia przede wszystkim twór językowy i akt mowy;

• swoje badania poświecił przede wszystkim fonologii, analizował systemy fonologiczne poszczególnych języków i poszukiwał ogólnych i uniwersalnych praw fonologicznych (Podstawy fonologii 1939);

• nie uważał pisania za kluczowy element języka, zwracał uwagę na rekonstrukcję języka mówionego, który wydał mu się być początkiem pisania i myślenia;

• istota dźwięku nie polega na jego fizycznej stronie i dlatego wysuwa postulat, aby oprócz zwyklej nauki o dźwiękach (fonetyka) utworzono fonologię - naukę o funkcji dźwięków w systemie językowym, w której ważna jest wartość pozycyjna dźwięków, ponieważ dopiero wtedy spełniają one funkcję komunikacyjną;

• fonologia to nauka, której zadaniem jest opisanie dla każdego języka cech relewantnych dla całości systemu i przedstawienie różnic w stosunku do innych języków (głównym przedmiotem fonologii jest fonem, czyli najmniejsza różnicująca znaczeniowo jednostka dźwiękowa);

Roman Jakobson (1896-1982)

• rozwinął technikę analizy systemów dźwiękowych inaugurując dyscyplinę fonologii;

• dokonał licznych analiz językoznawstwa słowiańskiego;

• w rozprawie Poetyka w świetle językoznawstwa przedstawił jeden z najbardziej dziś rozpowszechnionych modeli komunikacji językowej i wywiódł z niej typologię funkcji języka; schemat komunikacji językowej:

kontekst f. referencyjna

Nadawca → kod f. metajęzykowa → Odbiorca

f. emotywna kontakt f. fatyczna f. konatywna

komunikat f. poetycka

• funkcje językowe podlegają zasadzie hierarchizacji, w konkretnym komunikacie językowym jedna z nich jest zawsze funkcją prymarną (dominującą);

• funkcja poetycka wg Jakobsona nigdy nie jest ograniczona jedynie do literatury, gdyż potencjalnie znajduje się w każdym komunikacie (chociaż w komunikacji codziennej znajduje się na marginesie);

• funkcja poetycka posiada tendencję do zmniejszania funkcji referencyjnej (poznawczej);

• zasada ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji (związane z operacjami tworzenia wypowiedzi);

• jeśli chcemy sformułować prosty, jednozdaniowy komunikat językowy, to musimy wykonać dwie operacje językowe: wybrać odpowiednie znaki językowe i dokonać ich kombinacji;

• aby zbudować szereg (wypowiedź), czyli dokonać kombinacji, posługujemy się zasadą przyległości (czyli zastosowanie reguł składniowych i stylistycznych);

• budując wypowiedź, przenosimy zasadę ekwiwalencji do budowy szeregu;

• przeniesienie ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji jest formalnym wyznacznikiem funkcji poetyckiej, ale ma także aspekt semantyczny;

Vilem Mathesius (1882-1945)

• jest przedstawicielem językoznawstwa funkcjonalnego (opisuje język naturalny jako złożony system powiązanych ze sobą różnorodnych, znaczących jednostek językowych);

• opracował zasady funkcjonalno-strukturalnego opisu języka - zwraca uwagę na ograniczoną zmienność statystyczną zjawisk językowych, dla których wartości są określane doświadczalnie;

• wprowadził do czeskiej edukacji uniwersyteckiej filologię angielską; analiza języka czeskiego, w zestawieniu z językami angielskim i niemieckim, zapoczątkowała badania Mathesiusa nad synchronicznymi porównaniami między językami niespokrewnionymi;

• posługiwał się terminem `potencjalność' rozumianym jako synchroniczne `wahania/oscylacja' mowy w danej społeczności językowej. Oscylacja jest warunkiem rozwoju samego języka. Zdaniem badacza istnieją pewne tendencje w samym języku, które -choć nie tak stałe jak prawa fizyki - są oczywiste i mogą być statystycznie przedstawiane;

• teza syntaktyczna to podział zdania na „novum” i „datum”, „remat” i „temat”; novum jest tym, do czego tworzy się uogólnienie, a datum jest tym, o czym przekazuje się informacje; istotne przy tym jest to, że podmiot gramatyczny nie zawsze pokrywa się z „datum”, a orzeczenie gramatyczne z „novum” (w zdaniu Ptak leci zgodność taka istnieje, a w zdaniu Leci ptak „datum” jest orzeczenie gramatyczne, a „novum” - podmiot gramatyczny);

• odróżnia analizę formalną i funkcjonalną zdania - lingwistyka funkcjonalna (główny nacisk kładzie ona na komunikację językową - język jest głównie narzędziem porozumiewania się, a jego struktura spełnia określone funkcje).

Teoria Lingwistyczna Karla Bühlera

• istota języka polega na komunikacji głosowej, w której jedna osoba drugą o czymś powiadamia; powstaje wtedy akt mowy (parole), na który składają się konkretne zjawisko dźwiękowe (znak) oraz 3 elementy pozostające względem niego w określonych relacjach:

1. nadawca - ten, kto emituje dźwięki,

2. odbiorca - ten, kto je odbiera,

3. rzeczywistość - to, co jest zastępowane przez dźwięki,

Powstaje układ:

Trójkąt oznacza cechy językowe znaku, a podłożone pod niego koło - cechy konkretne (fizyczne) znaku. Części trójkąta wystające poza koło symbolizują fakt, że nie wszystko w znaku językowym jest wyrażone konkretnie (fizycznie), pewne elementy wynikają z faktu struktury i są uzupełnione przez odbiorcę. Części koła wystające poza trójkąt symbolizują fakt, ze nie wszystko co konkretne (fizyczne) w znaku, jest językowo relewantne. Linie równoległe łączące trzy elementy pozajęzykowe z dźwiękami oznaczają relacje i funkcje: od strony nadawcy - funkcja wyrażania, od strony odbiorcy - funkcja apelu, a od strony rzeczywistości - funkcja przedstawiania.

Kopenhaskie Koło Lingwistyczne (powstało w 1933)

Luis Hjelmslev (1899 - 1965) stworzył system nazywany GLOSSEMATYKĄ

• swoją teorię przedstawił w dziele Prolegomena do teorii języka;

• czerpał z teorii de Saussure'a, ale wypracował odmienne podejście do językoznawstwa - dualistyczna koncepcja znaku (wyodrębnił w języku płaszczyznę treści oraz płaszczyznę wyrażania):

	płaszczyzna treści (rzeczywistość, o której język komunikuje)	płaszczyzna wyrażania (środki, za pomocą których opisuje się rzeczywistość)
substancja	otaczający nas świat (elementy obiektywne)	dźwięki języka
forma	psychiczny obraz świata (elementy subiektywne)	psychiczny obraz substancji wyrażania

• celem Hjelmsleva jest wyszukiwanie relacji pomiędzy formą wyrażenia a formą na płaszczyźnie treści, czyli fonologią i gramatyką - to główne zadania glossemantyki;

• Glossemantyka (gr. glossa - słowo) - strukturalne ujęcie języka, rozumiane jako wzór wzajemnych relacji; to badanie formy i całkowite zaniedbanie substancji;

• Semantem - najmniejszy znak językowy, wyrażający pojęcie leksykalne, tzn. morfem leksykalny; składa się z leksemu (plan wyrażania) oraz sememu (plan treści);

• teoria językowa jest poprawna, kiedy opiera się na zasadzie empirii i spełnia trzy warunki:

• opis ma być wolny od sprzeczności;

• opis ma być wyczerpujący (zupełny, teoria opisuje i przewiduje wszelkie teksty języka);

• opis ma być możliwie najprostszy;

• Mutacja - podstawowa metoda analizy, pozwalająca w badaniach obserwować drobne zmiany w planie wyrażania i wpływ tych zmian na plan treści, i odwrotnie;

• komutacja (wymiana jakiegoś elementu językowego),

• warianty (występują zamiennie; wymiana pozostaje bez konsekwencji i bez zmiany wyrażanej idei),

• imwarianty (zmiana w planie wyrażania pociąga za sobą zmianę w planie treści),

• permutacja (zmiana szyku elementów, porządku linearnego);

Dystrybucjonizm amerykański (pragmatyzm)

• Językoznawcy amerykańscy mieli inną konieczność badań niż strukturaliści europejscy (podczas gdy w Europie zastanawiano się tylko nad systemowością języka, w Ameryce cel badań jest inny - istnieje konieczność opisania wielkiej liczby w większości nieznanych języków indiańskich);

• Tradycyjny aparat pojęciowy musiał ulec znacznej modyfikacji przy badaniach języków indiańskich (terminologia była bardzo mocno zindoeuropeizowana, często niepasująca do opisywania języków indiańskich);

• stosunek do synchronii i diachronii w strukturalizmie amerykańskim jest odmienny niż w Europie; językoznawstwo amerykańskie musiało zrezygnować z badań diachronicznych z konieczności, ponieważ języki Indian nie były spisywane;

• w centrum zainteresowań znajdowała się glottodydaktyka;

• prowadzono badania nad tłumaczeniami mechanicznymi, maszynowymi (translatory),

• w badaniach językoznwczych nie uwzględniano znaczenia - deskryptywizm to ścisły opis zjawiska na podstawie cech zewnętrznych (forma, a nie znaczenie),

• prekursorzy strukturalizmu amerykańskiego to przede wszystkim Bloomfield i Sapir;

• podstawą do badań był sam tekst (czyli zbiór zdań) - stosowano metodę dystrybucyjną, która mechanicznie prowadziła do opisu gramatycznego języka;

• Dystrybucja - zbiór otoczeń (kontekstów), w jakich dany element występuje w tekście; za pomocą dystrybucji, bez odwoływania się do znaczenia, definiowano jednostki językowe (stosowanie dystrybucji było wyrazem dążenia do obiektywizmu w badaniach językowych);

• kontynuatorzy myśli Leonarda Bloomfielda nazywali siebie "neobloomfieldowcami", swój kierunek nazwali amerykańską lingwistyką deskryptywną; główny nacisk kładziono na wstępną fazę analizy językowej, która miała się składać ze zbioru operacji o charakterze dystrybucyjnym. Chciano osiągnąć wyniki w pełni obiektywne i niezależne od subiektywizmu badacza; podstawą analizy był poziom fonologiczny, potem morfologiczny, na końcu składniowy (nie wolno było ich mieszać);

• na wyczerpujący opis struktury językowej miały się składać:

• segmentacja (ustalenie pełnego inwentarza elementarnych jednostek),

• klasyfikacja (ze względu na identyczny kontekst występowania),

• ustalenie dystrybucji poszczególnych klas (praw łączenia się, współwystępowania); wyodrębnienie jednego poziomu organizacji i badanie go w oderwaniu od pozostałych (jako część autonomiczną);

• Wyróżniamy dystrybucję:

• identyczną (element występuje w takich samych kontekstach),

• inkluzywną (zbiór kontekstów elementu X może się zawierać w zbiorze kontekstów elementu Y),

• krzyżującą się (elementy X i Y mają różne konteksty użycia i pewien margines wspólnych występowań),

• komplentarną (dwa niezależne zbiory),

Leonard Bloomfield (1887-1949)

• przejął od Leskiena i Brugmanna naukowe, oparte na empirii, podejście do badań nad językiem oraz rozwijaną później na gruncie lingwistyki historycznej koncepcję bezwyjątkowości praw głosowych, którymi ma rządzić zawsze pewna prawidłowość - każda zmiana fonetyczna zachodząca w jakimś języku lub dialekcie zachodzić będzie bez wyjątku u wszystkich jego użytkowników;

• przejął i rozwijał koncepcję F. Boasa dotyczącą odejście od językoznawstwa teoretycznego na rzecz językoznawstwa opisowego (deskryptywnego), owocem czego było szczegółowe studium poświęcone północnoamerykańskim językom indiańskim (Teksty językazyka ucjoniścizieła Bloomfieldau światowej istyki generatywnej mówimy o konstrukcji endocentrycznej. maczyła zachowania język menomini),

• przeniósł koncepcje behawioryzmu i antymentalizmu na grunt językoznawstwa, aby wyjaśnić funkcjonowanie języka w procesie komunikacji; zgodnie z tymi koncepcjami obserwacja bodźców i reakcji na bodźce jest wystarczająca do opisu zachowań ludzkich i można zrezygnować z objaśniania działań człowieka procesami psychicznymi, które nie poddawały się bezpośredniej, obiektywnej i czystko naukowej obserwacji;

• zdefiniował zachowanie językowe albo jako reakcję na bodziec (A widzi jabłko i mówi „jabłko”), albo jako bodziec dla pewnej reakcji (A słyszy „podaj jabłko” i podaje je B), a znaczenie wyrażenia językowego sprowadził do sytuacji, w jakiej stosuje je nadawca, oraz reakcji odbiorcy na to wyrażenie;

• wypracował własną teorię lingwistyczną, która za podstawowe narzędzie analizy tekstu traktowała zjawisko dystrybucji (zbiór otoczeń, kontekstów, w jakich dany element językowy występuje w tekstach); dystrybucja umożliwiała opis języka bez jego uprzedniej znajomości, wyłącznie na podstawie formy językowej, a nie znaczenia tekstów, które w tym języku powstawały;

• postulował zobiektywizowanie i unaukowienie badań nad językiem oraz nadanie im wymiaru praktycznego (użytecznego);

Franz Boas (1858-1942)

• zapoczątkował badania lingwistyczne w nurcie antropologicznym;

• opisał 19 języków Indian;

• jako pierwszy zauważył, że język i kultura są ze sobą ściśle powiązane; język jest najbardziej odrębnym i najbardziej charakterystycznym wytworem kultury, a ponadto jest wytworem kultury istniejącym w sposób najbardziej obiektywny;

• każdy język ma własny system fonologiczny i gramatyczny, więc nie można opisywać tych systemów systemami innego języka;

• twierdził, że język i kultura uwikłane są w procesy historyczne, oraz głosił odejście od językoznawstwa teoretycznego na rzecz językoznawstwa opisowego (deskryptywnego), które umożliwiało opisanie dużej liczy języków indiańskich i któremu miały przyświecać cele praktyczne, np. przetłumaczenie Biblii na te języki;

• opis musi być synchroniczny i strukturalistyczny;

• punktem wyjścia jest tekst mówiony (parole);

Edward Sapir (1884-1939)

• język jest związany z kulturą społeczeństwa (poznanie determinowane jest przez język);

• gramatyka to system struktur tekstowych, będących odbiciem sposobu myślenia i widzenia świata przez daną społeczność;

• pojęcie morfofonemu - szeregu fonemów zastępujących się w różnych kontekstach morfemicznych;

Hipoteza Edwarda Sapira i Beniamina Lee Whorfa

• język jest czynnikiem kształtującym wyobrażenia ludzi o świecie (język określonej zbiorowości jest jej narzędziem myślenia, organizuje sposób postrzegania świata);

• kultura jest uwarunkowana typem języka, w obrębie którego powstała, rozwinęła się i funkcjonowała;

• teorię tę rozwinął Lee Whorf na bazie koncepcji Sapira: nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych; kategorie językowe bezpośrednio odzwierciedlają nasze myślenie o świecie, które tym samym u różnych społeczności jest różne (język służy, nie tylko do wyrażania pojęć ale także do ich kształtowania w obrębie danej społeczności); u podstaw różnorodności językowej leży różny sposób widzenia rzeczywistości, przejawiający się we wszystkich częściach systemu językowego, które są związane ze znaczeniem, tzn. w słownictwie, w składni i w morfologii.

---