Andre Leroi-Gourhan - 1911-1986 - francuski archeolog, paleontolog, paleoantropolog, antropolog - zrobił doktorat pod Marcellem Maussem!; „Religie prehistoryczne”, w oryg. „Les religions de la Préhistoire”, powstało w 1964 roku (więc zapewne niektóre poglądy są już nieaktualne ).

WSTĘP

Prehistoria - niejasny termin (np. pismo dotarło do Amazonii w XX wieku, a przecież nie mówi się już o prehistorii)

Metoda komparatyzmu - porównywanie prehistorycznych narzędzi i kultury do dorobku „dzikich” współcześnie żyjących - pobieżność, uproszczanie, niedociekanie innych wersji prawdy itd.

Początek dziejów ludzkich - koniec trzeciorzędu - ok. milion lat temu - jedno narzędzie o ostrej krawędzi, bardzo mały mózg, brak informacji o działalności intelektualnej ani religijnej

Ok. 500 tys. lat temu - archantropy (pitekantrop, sinantrop, atlantrop) - kult czaszek u sinantropów, kilka rodzajów narzędzi

Ok. 100 tys. lat temu - paleantropy (Neandertalczyk) - pierwsze pochówki

Ok. 30 tys. lat temu - Homo sapiens

Ok. 10 tys. lat temu - koniec paleolitu - wejście w gospodarkę rolniczą i hodowlę cywilizacja

Religia według Leroia-Gourhana: brak rozróżnienia magia-religia, ale wąski zakres słowa „religia” - przejaw zainteresowań wykraczających poza sferę materialną (ta definicja obowiązuje aż do młodszego paleolitu z powodu braku informacji); obecność ochry w życiu Neandertalczyka to fakt religijny, bo nie była potrzebna mu do utrzymania się przy życiu

Powody tak ostrożnej definicji:

1. Trudność w określaniu zjawiska religijnego na podstawie materialnych świadectw nawet przy społeczeństwach żyjących

2. Skromne, fragmentaryczne źródła - niejednoznaczne

Człowiek od początku istnienia używał języka tworzył sferę symboli

Symbole i działania religijne - wyrażają lęk oraz panowanie - stadia rozwijały się w kolejnych gatunkach ludzkich, „nadbudowa”

Skupianie się na źródłach zoologicznych (kult szczątków kości), antropologicznych (praktyki pogrzebowe), technicznych i artystycznych - ziemia zachowała tylko kości i narzędzia, nawet jeśli składano ofiary z kwiatów, to nie dowiemy się tego

Wykopaliska - wymagają wielu notatek, fotografii - wykopywanie szczątków = niszczenie dowodów

Nie zawsze poprawna dokumentacja, zwłaszcza paleolit młodszy, ten okres „ratuje” tylko sztuka (malunki jaskiniowe)

ROZDZ. 1 - KULT SZCZĄTKÓW KOSTNYCH

Szczątki kostne zwierząt umyślnie przechowywane lub wyzyskiwane dla celów religijnych - np. kości długie, ogony, zęby, pazury etc.

Przykłady współczesne: czaszki niedźwiedzi/jeleni u sachalińskich Ajnów, szczątki renów u Czukczów (Syberia Wsch.), czaszki małp w Dahomeju przytwierdzone do bębnów lub włączone do akcesoriów uzdrawiacza, głowy ptaków z Amazonii (możliwe, że te zwyczaje pochodzą jeszcze z paleolitu, ale brak uzasadnienia, aby przyjąć to za pewnik i na ich podstawie analizować paleolityczne wykopaliska)

Przyczyny: zdobienie ciała, magia sympatyczna, symbolizm metafizyczny (mix, trudno odróżnić, który z tych powodów)

Problem archeologiczny: miejsca użytkowane na przestrzeni ogromnego czasu, szczątki naruszane w starożytności i później; trudności także w odróżnieniu posiłku człowieka od znalezisk związanych z obrzędami religijnymi

Sądzono, że ludzie z kultury mustierskiej znosili do jaskiń zwierzęce łby, bo znajdywano kręgi szyjne zwierząt, tymczasem okazało się, że można było znaleźć całe szkielety, tyle że części szyjne najlepiej się zachowały, były najbardziej odporne na działanie fizyko-chemiczne. A więc zapewne zwierzęta się znajdowały w jaskiniach mieszkalnych, bo je zjadano - a nie z powodów „religijnych” (hipoteza „religijna” częstym uproszczeniem - gdy brak innego wytłumaczenia poza „rytualnym”)

Dr Allain - wyjaśnienie praktyczne, bardziej niż religijne np. ogony końskie - włosie użytkowe; kości piętowe ze ścięgnem Achillesa - zapasowe nici do wiązania i szycia

Szkielety renów ze Stellmoor w płn. Niemczech - brzuchy wypełnione kamieniami; zatopione w jeziorze - uznano, że to obrządek religijny, tymczasem w ten sposób przechowywano upolowaną zwierzynę z dala od drapieżników

Szczątki kostne w stosach lub we wnękach:

- w grotach z rzadka w dobrym stanie - musiałoby je szybko pokryć namulisko

- na zewnątrz w dobrym stanie - gdy zostały pokryte, np. pyłem lessowym

- ludzie kultury mustierskiej i młodszego paleolitu miażdżyli wydrążone kości - wydobywanie szpiku, materiał palny

Wyjątki niepasujące do powyższej reguły:

Na lessach morawskich, ukraińskich, syberyjskich i innych w ZSRR - rozległe strefy mieszkalne - jamy szałasów otoczone szczątkami kostnymi (zwłaszcza mamuta); chaty wydłużonego lub okrągłego kształtu z mniejszymi jamami wypełnionymi dużymi szczątkami kostnymi (prawdopodobnie jamy na odpadki, czasem - stanowiska „rytualne”) Grota Hieny, Grota Renifera (mustierskie, stanowisko Arcy-sur-Cure)

Grota Renifera:

- kultura szatelperońska (ok. 35 000 lat p.n.e.)

- kultura oryniacka (ok. 30 000 lat p.n.e.)

- kultura grawecka (ok. 25 000 lat p.n.e.)

Grota Guattari na Monte Circeo (Włochy) słynna czaszka neandertalska

Szkielety wilków na Morawach w Pavlov obok miejsca zamieszkania

Liczne odkrycia kolistych układów szczątków kostnych mamutów w ZSRR, np. wokół centralnego ogniska

Najstarsze znane miejsca zamieszkania na wolnym powietrzu - Mołodowo nad Dniestrem, kultura mustierska, koliste układy 8m średnicy; kolisty układ z kamieni

Stanowisko Malta na Syberii - kolisty układ z kamieni wewnątrz zapełniony dziesiątkami rogów Rena

Dr Gruet - 1940 - stanowisko El Guettar w Turcji, kultura mustierska - stos kamieni (kamienie o kulistym kształcie) - 3 000 krzemieni, 236 zębów ssaków, pewna liczba kości - celowe ułożenie ewidentnie

Młodszy paleolit - liczne (do kilku tysięcy miejscami) kości z wyrytymi kształtami ludzi lub zwierząt

Mezina nad Desną (ZSRR) - 2 żuchwy i łopatka mamuta zdobione czerwoną ochrą w pasy i zygzaki

Stanowisko Awdejewa (dorzecze rzeki Sejm) - ciosy i duże kości mamuta zdobione nacięciami

Łopatka lub kości udowe mamutów - możliwe wykorzystanie „profetyczne” - powierzchnia do pracy etc.

Przewiercone zęby - młodszy paleolit - wisiory

Grota Teszik Tasz (Uzbekistan) - szkielet dziecka neandertalskiego wśród 5 rozbitych rogów koziorożca - nieregularny krąg

Jeleń symbolem męskości - kły jelenia ważnym trofeum, nieuzasadnionym inaczej

KULT NIEDŹWIEDZIA - znalezienie wewnątrz głębokich grot zachodniej i środkowej Europy czaszek i szczątków kostnych niedźwiedzia jaskiniowego - sugerujące świadomą działalność

- zgromadzone w „skrzyniach” kamiennych (Bächler w Szwajcarii)

- szczątki kostne umieszczone wzdłuż ścian (Zolz na Śląsku)

- krzemienie zrośnięte z czaszką (Ehrenberg w Austrii)

- czaszki - wewnątrz jamy nosowej lub łuków jarzmowych ukryte kości (Bächler, Ehrenberg)

- czaszki pokryte kopczykiem z gliny (kanonik Lenozi)

- grób niedźwiedzi (Bonifay w Dordonii)

- czaszki ułożone na ziemi świadomie (Malez w Jugosławii)

F. Koby - badacz z Bazylei - krytyk teorii kultu niedźwiedzia - niedźwiedzie krążyły pośród szkieletów swych poprzedników

Wniosek: nic pewnego nie pozostało z tej teorii, wg Leroia-Gourhana jest naciągana

ROZDZ. 2 - PRAKTYKI POGRZEBOWE

- KULT ŻUCHWY: przewaga liczebna żuchw ludzi kopalnych w stosunku do reszty szkieletu (żuchwy z la Naulette, z Mauer, z Ternifine, z Montmaurin, z Arcy-sur-Cure etc.); religijny kult żuchw bliskich zmarłych i pokonanych wrogów; tak samo zachowało się najwięcej żuchw lisów, wilków i hien, więc to bzdura, kolejna naciągana teoria - tzw. „kult żuchwy” to po prostu kwestia wytrzymałości na czas tych rodzajów kości!

Kilka jednakże bezspornych przypadków: w Trois Frères i w Ariège - ułamek żuchwy dziecka z przebitym otworem służącym do zawieszania, ząb trzonowy dziecka z otworem służącym do zawieszenia, ząbkowany znak wyryty na korzeniu znaleziony w La Combe w Dordonii, siekacz przebity - w Dolni-Vestonice na Morawach (wszystko to młodszy paleolit)

- POJEDYNCZE CZASZKI: sinantrop, chiński krewny pitekantropa, otaczał czcią i gromadził czaszki swoich bliźnich (prace badawcze w Czu-Ku-Tien) - trofea lub relikwie; bezsporny przypadek: czaszka młodej kobiety z kultury magdaleńskiej w Mas-d'Azil (Ariège) - wydobyta w 1951 - pozbawiona żuchwy, dwie ociosane płytki kościane w oczodołach pozorowały oczy;

Przypadki niepewne: np. odłamki sklepienia czaszki ociosane lub poznaczone nacięciami krzemienia - nie wiadomo, czy to nie dowód kanibalizmu jak na przykład 11 stropów czaszek z Ngandong na Jawie - trofea lub pozostałości po posiłku kanibali - bardzo specyficzny brak części twarzowej!

Najsłynniejsza pojedyncza czaszka - z grotu Guattari, wewnątrz Monte Circeo - odkrywcą baron A. C. Blanc (1939) - czaszka neandertalska leżąca na kamiennym podłożu w głębi jednego z pomieszczeń, dno zasłane szczątkami zwierzęcymi, powleczonymi twardą powłoką, czaszka bez żuchwy ogołocone z mięsa; oczodół zmiażdżony przed złożeniem, otwór potyliczny rozbity i poszerzony - wysnuto teorię, że zjedzono mózg, Leroi-Gourhan twierdzi, że to naciągane

KANIBALIZM RELIGIJNY: prawdopodobny, ale niemożliwy do udowodnienia - za mało dowodów! W jaskini koło miejscowości Isturitz (płd.-zach. Francja) - fragment ścianki czaszki rozbity i poznaczony nacięciami za pomocą noża krzemiennego; Przedmość (Morawy) jeden ze szkieletów - ślady nacięć; Czułatowo (Ukraina) - ułamek kości czołowej ślady nacięć;

Kości rozkładającego się ciała - najmniejsze szanse na zachowanie

Kości po posiłku ogołocone z mięsa i szpiku - średnie szanse na zachowanie

Kości przeznaczone na narzędzia, dokładnie pozbawione tłuszczu - największe szanse na zachowanie

(Stąd wniosek - kości po posiłkach kanibali miały całkiem spore szanse zachowania się)

Zdrowe zęby oznaką, że ktoś zmarł śmiercią nienaturalną

OGOŁOCENIE Z MIĘSA - część naukowców wysunęło hipotezę, że najpierw ogołacano zwłoki z mięsa, a dopiero potem chowano. Zgodnie z opinią Leroia-Gourhana, pomimo braku dowodów, ten pogląd jest najbardziej prawdopodobny.

GRÓB - pochówek świadomy - chowano zmarłych w paleolicie poza miejscem zamieszkania, poza grotą; w pozycji skurczonej - dwie teorie dotyczące tej pozycji:

1. Zmarły zgięty i związany, aby unieszkodliwić - lęk przed zmarłymi

2. Zmarły skurczony w pozycji płodu, umieszczony w łonie ziemi - nowe narodziny

Obecność popiołów, ogniska powyżej grobu - ogrzewanie trupa - Solutré, Saint-Germain-la-Rivière (Gironde)

GROBY MŁODSZEGO PALEOLITU: groby pokryte ochrą (Leroi-Gourhan twierdzi, że ta ochra po prostu była sama elementem gleby i że prawdopodobnie wcale nie nanoszono jej na pochówki)

Pozycje skurczone, skulone, siedzące, poziome (położenie grzbietowe)

Grzebani z przedmiotami osobistymi (naszyjniki itp.) uczucie odrazy wobec kradzieży z grobów

KULTURA MUSTIERSKA - kości tkwiące w stosie otoczaków

GÓRNY PALEOLIT - jamy ze szczątkami kostnymi zwierząt z Europy wschodniej, malowane kości mamuta, połupane szczątki turów czy żubrów

Zęby zwierzęce do zawieszania - znane jedynie w młodszym paleolicie

ROZDZ. 3 - PRZEDMIOTY I RYTUAŁY

BARWNIKI: ochra - malowidła ścienne, kolorowanie grobów, malowanie ciał żyjących, symbolizacja krwi - życia, życia zmarłych; pojawiła się pod koniec kultury mustierskiej (ale brak inf.dot. zastosowania - brak malarstwa neandertalskiego ani grobów z ochrą), wszędzie praktycznie w młodszym paleolicie;

żelaziste ochry (prażone) w różnych odcieniach: od żółtego do fioletowego; do okresu kultury magdaleńskiej - ochra sproszkowana, w pałeczkach i postaci płytek, dwutlenek manganu w proszku lub startych bryłkach;

ochra - przedstawienia ran u zwierząt; połączenia kolorów czerwonego i czarnego; bryłki ochry z wetkniętymi w nie odłamkami krzemienia (Arcy-sur-Cure); grób Negroidów w Grimaldi - posypany ochrą tylko jeden osobnik (wyróżnienie płciowe lub każde inne); grób Le Vacillon w Grimaldi - 18-cm długości wypełniony ochrą rowek biegnący od nosa i ustt na zewnątrz utożsamienie ochry z tchnieniem życia lub mową; sztuka magdaleńska zwierzęta z liniami czerwonymi biegnącymi od pyska (tchnienie życia)

SKAMIELINY I MUSZLE: późna kultura mustierska - muszla ślimaka i jeżowiec oraz 2 bryłki pirytu w kształcie połączonych kul - przyniesione umyślnie; zainteresowanie niezwykłymi kształtami; znaczenie znachorskie, religijne itp.; uczucia estetyczne - uczucia religijne u Neandertalczyków;

młodszy paleolit - nieustannie skamieliny i muszle (od Atlantyku po krańce Uralu) - muszle z trzeciorzędu, amonity, paleolityczne muszle morskie;

trylobit z Arcy - pochodzi z obszaru dzisiejszej Czechosłowacji (przyniesiony z daleka);

muszla z grot Grimaldi - występuje tylko na obszarze Oceanu Indyjskiego;

zaopatrywano się w muszle przeciętnie w promieniu 100-200 km od miejsca zamieszkania;

prawdopodobnie ozdoby - do włosów, naszyjników, bransoletek na ramiona lub nogi;

przeważnie muszle mięczaka rodzaju Littorina lub muszle o kształtach kulistych (analogicznie do kłów jelenia); muszle rodzaju Cyprea oneta - tzw. kauri (możliwe, że symbolika organu żeńskiego);

młodszy paleolit: mozaika z małych kamyków w kształcie równoległoboku, odkryta przez D. Peyrony'ego w warstwie solutrejskiej w Fourneau-du-Diable w Dordonii; mozaika z kilkudziesięciu komór wewnętrznych muszli kopalnych Cerithidae odkrytych przez Duponta w Belgii w warstwie młodszego paleolitu; kamienie wyobrażające głowę konia z ZSRR; charakter rytualny!;

Od młodszego paleolitu otwiera się etap przedstawień figuralnych!

ROZDZ. 4 - SZTUKA RELIGIJNA

DZIEŁA SZTUKI PALEOLITYCZNEJ

Grota Chabot w Ardèche - odkryta w 1870r.

Grota Altamira w Hiszpanii - 1879

Sztuka prehistoryczna - mobilna i ścienna

Koniec XIX wieku - teoria o religijnym charakterze sztuki prehistorycznej

Brak dowodów za i przeciw teorii, że religia prehistoryczna podobna do pierwotnych ludów współcześnie żyjących

Sztuka mobilna prostsza w datowaniu; sztuki ściennej nie da się bezpośrednio datować;

Sztuka mobilna: Hiszpania, Francja, Włochy, Wlk. Brytania, Belgia, Szwajcaria, Niemcy, Austria, Czechy, Słowacja, dawne ZSRR aż po Don.

Sztuka ścienna: Hiszpania, Francja, płd. Włochy; w 1961r. odkryto grotę z malowidłami paleolitycznymi na Uralu;

Treść malowideł nie uległa zmianie od 30 000 - 9 000 r. p.n.e.

Determinizm (ciągłość sztuki przez ten czas i przestrzeń) wzajemne kontakty (migracjonizm) rozprzestrzeniły sztukę figuratywną (pochodzenie skomplikowania systemu przedstawień skojarzonych)

Jednolitość stylu w okresie między kulturą solutrejską a młodszą kulturą magdaleńską

CHRONOLOGIA STYLÓW:

1. Okres prefiguratywny:
   - późna sztuka mustierska (ok. 50 000 r. p.n.e.) - ochra, zbieranie skamielin, brak sztuki figuratywnej
   - kultura szatełperońska (ok. 35 000 r. p.n.e.) - niewyraźne ozdoby, liczne kości, nacięte płytki kamienne

2. Okres prymitywny:
   - kultura oryniacka (ok. 30 000) - wizerunki ryte lub malowane na płytkach kamienia głów lub przednich części zwierząt przemieszane z wyobrażeniami narządów płciowych
   (np. Dordonia: La Ferrassie, Abri Cellier; płd.-zach. Francja oraz Isturitz)
   - kultura grawecka i wczesna kultura solutrejska (ok. 25 000-20 000) - w Europie Zachodniej, na Wschodzie nieco inne; jednolite postaci zwierząt - szczegółowe postaci żubra, konia, mamuta, koziorożca etc. (najstarsze postaci ścienne: Gironda - Pair-non-Pair; Pireneje: Gargas)

3. Okres archaiczny:
   - kultura solutrejska (ok. 20 000-15 000) - specyficzne proporcje: postaci mają olbrzymie ciała, a łeb i kończyny małe; Dordonia: Lascaux, Kantabria; La Pasiega

4. Okres klasyczny:
   - kultura magdaleńska - zaawansowany realizm kształtów; figury cechuje bogactwo sierći i modelunku; jaskinie zdobione: Vienne: Angles-sur-l'Aglin; Dordonia: Font-de-Gaume, Cap-Blanc, Les Combarelles; Ariège: Niaux, Troi-Frères, Montespan, Kantabria: Altamira, El Castillo.

5. Okres późny:
   - kultura magdaleńska młodsza (ok. 10 000) - zanikają stopniowo jaskinie zdobione, sztuka mobilna dominuje; realizm i precyzja kształtów

Ok. 9 000 r. p.n.e. następuje upadek sztuki paleolitu młodszego - nagła nieporadność i schematyzm!

TEMATY W SZTUCE ŚCIENNEJ I MOBILNEJ:
Zwierzęta: koń (24%), znaki (15%), żubr (15%) - te trzy w sumie 54% wszystkich; koziorożec (7%), ren (6,5%), tur (5%), jeleń-łania (4,5%), człowiek (4%), niedźwiedź (3%), ryba (3%), kobieta (2,5%), kot (2%), ptak, mamut, nosorożec (po 1%), koza dzika, saiga, bawół, wilk, hiena, potwory, wąż (mniej niż 1% każdy, lub w ogóle wątpliwe rozpoznanie kształtu)

Dwie teorie wyjaśniające dominację konia, żubra i znaków (niewykluczające się):

1. Koń i żubr najpopularniejszą zwierzyną, najczęściej występującą

2. Są one tematem głównym o charakterze „mitologicznym” - żubr-koń-znak

ZNAKI: wszystkie odkryte znaki podzielono na dwie grupy: α (znaki wydłużone - kreski, pałeczki, linie kropkowane) i β (znaki pełne - owale, trójkąty, równoległoboki, klamry etc.)

Znaki wyobrażeniami seksualnymi (dowodem na to malunek z Dordonii w La Madeleine oraz z Ariège w Massat niedźwiedź, narząd płciowy męski i żeński; w pierwszym przypadku bardzo realistyczny, w drugim abstrakcyjny); brak scen kopulacji ludzkiej czy zwierzęcej; większość zwierząt przedstawionych pozbawione cech seksualnych; aluzyjne podejście do spraw seksualnych - przedstawienia narządów ludzkich kropeczkami lub pałeczkami

WIZERUNKI ŚCIENNE: umieszczane były w 7 różnych lokalizacjach w jaskiniach - (1) pierwszy mrok, ostatni punkt, gdzie widoczne jest wejście, zwężenie lub zakręt; (2) zakręty, przejścia, zwężenia łączące sale między sobą; (3) wejścia do szczelin, korytarzy bocznych czy wnęk; (4) ostatnie miejsce, do jakiego sięgało zdobienie; (5) centralna część zdobionych ścian w salach lub poszerzonych częściach groty; (6) krawędzie części partii centralnej; (7) wnętrza szczelin, korytarzy bocznych lub wnęk wychodzących na sale. α znajdują się w 69% w położeniach nr 1, 2, 3, 4 lub 6; β w 91% w położeniach nr 5 lub 7, co oznacza, że linie podłużne/męskie związane są z partiami centralnymi i krawędziami, zaś owalne/żeńskie ewidentnie z centrum. Analogicznie do znaków α występuje rozłożenie wizerunków koni; zaś do znaków β turów i żubrów. Nosorożce i mamuty niepewne - ustawiano je w różnych jaskiniach w różnych lokalizacjach.

RANY - wizerunki rannych zwierząt - argument przemawiający za magią czarodziejską; Leroi-Gourhan zwraca uwagę, że ranne zwierzęta to tylko 2,6% wszystkich odkrytych wizerunków zwierzęcych, więc to nieprawda; rana symbolem żeńskim (owal), obok rysowane symbole męskie (kreski itp.) - jedność seksualna?

RĘCE - przykładanie ręki, na ogół lewej, obrysowanie czerwoną ochrą lub dwutlenkiem manganu; w jaskini Gargas ponad 100 rąk; przy odrysowaniu przykładano zewnętrzną stronę dłoni i z niewiadomych przyczyn zginano jeden lub kilka palców; ręce na ogół zbyt małe, by uznać je za męskie; ręce symbolem żeńskim jak rana.

Lascaux - bizon atakujący człowieka	Lascaux - koziorożec-„jednorożec”	Lascaux - polowanie
Jaskinia Rouffignac	Jaskinia Niaux	Lascaux - zestawienia

TEMATYCZNA ANALIZA SANKTUARIUM (obrazy są uporządkowane):

1. Łączenie znaków: przeciwstawienie α i β; para żubr-koń zestawiona z parą samiec-samica; ewentualnie samiec-żubr i samica-żubr + samiec-koń i samica-koń (zaznaczone drugorzędne cechy płciowe); związek żubr-kobieta, koń-mężczyzna;

2. Główne tematy zwierzęce: koń wszędzie, żubry i tury osobno, nie wszędzie; „sanktuaria żubrów” i „sanktuaria turów”; w jaskiniach o ogromnej ilości rysunków (Lascaux, Rouffignac, Niaux, Trois Frères) - częstotliwość występowania danego gatunku zależna od miejsca w jaskini!

3. „Trzecie zwierzę”: trzecie dodatkowe, niejasne zwierzę umieszczane przy parach; np. żubr i koń, na które nachodzi koziorożec;

4. Rzadkie tematy: mężczyzna ścigany lub atakowany przez żubra, napadany przez niedźwiedzia, przeszyty strzałami; mężczyźni „przebrani” jak . Wielki Czarownik z Trois-Frères

Posiada on twarz ptaka, uszy i rogi rena, ciało i ogon konia, znaki płci kotowatych, przednie łapy niedźwiedzia (lub kota), stopy ludzkie.

Jest to pełne połączenie symboli.

Inne unikaty: zwierzęta w pozycji prostopadłej lub przewrócone (może zrzucane ze skały?); zwierzęta bez łba; niedźwiedź o ogonie żubra z Trois-Frères, niedźwiedź o ogonie kota z Rouffignac; potwory w jaskiniach: w Pech-Merle 3-4 wzdęte ciała o niezarysowanych kończynach i maleńkich głowach koziorożca; w Gabillou żyrafo-brontozaur; w Lascaux - jednorożec (jego rogi to ogon poprzedzającej go krowy, ale ma niezwykły kształt tak czy siak - na szyi brak cech zoologicznych, wznosi się niekształtna kwadratowa głowa, nakrapiane ciało podtrzymują nogi w postaci słupów itd.);

5. Sztuka mobilna: 80% tej sztuki to styl klasyczny i kultura magdaleńska; płytki i statuetki z jednej strony, przedmioty ewentualnego użytku technicznego i ozdoby z drugiej;

6. Płytki: najstarsze są ryty na płytkach z kamienia lub ułamki kości; od kultury szatelperońskiej pojawiają się nacięcia rozproszone w wiązkach lub regularnie uszeregowane; pierwsze wizerunki zwierząt - ledwie zarysowane; kropki i pałeczki jako symbole płciowe - kultura oryniacka; płyty też podlegają różnym fazom przemian jak jaskinie; w kulturze magdaleńskiej zastępowały ściany jaskiń, ale w Dordonii i Pirenejach występowały paralelnie do rysunków naskalnych!; o ile w jaskiniach 25% stanowiły konie, o tyle na statuetkach i płytkach stanowią tylko 13%, żubr w jaskiniach 17, na s. i p. - 11%, w jaskiniach ren tylko 3%, natomiast na s. i p. - 18%, tak samo kobieta w jaskiniach zaledwie 0,5% - na s. i p. - aż 10,3%!; teza, że płytki i statuetki stanowiły minisanktuaria, tak jak jaskinie!; przykładem nietypowym (łączenia zwierząt) duża płyta z groty w Chaleux (Belgia) z jednej strony ogromny tur i mały jeleń, z drugiej - duży koń i 2 małe koziorożce; kościana łopatka z jaskini Pekarna (Morawy) z 1 str. - żubr i koziorożec, z 2 str. - 3 konie; w większości przypadków jednak wizerunki osobno!;

7. Statuetki: brak informacji w jakim związku pozostawały z jaskiniami; dużą uwagę naukowców zwróciły statuetki kobiece - nazywane przez nich Wenus - wg Leroia-Gourhana nie zwrócono wystarczającej uwagi na zwierzęta; obszernych rozmiarów Wenus z Laugerie-Basse, Wenus z Lespugue, Wenus hotentocka; wg Leroia-Gourhana przypisywanie kobietom tamtego okresu takich dziwnych kształtów - tzw. steatopygii - jest niesłuszne, że przedstawienia te „nie są bliższe prawdy anatomicznej niż portrety kobiet Picassa” ; „hermafrodyty” - ludzie paleolitu przedstawiali nachodzące na siebie narządy płciowe męskie i żeńskie, np. niedźwiedź z La Madeleine;

Wenus z Laugerie-Basse	Wenus z Lespugue	Steatopygia - tzw. hotentocka

8. Przedmioty prawdopodobnie użytkowe: być może charakter „obrzędowy”; przewiercone pałki, miotacze, łopatki, bijaki, uciskacze, rylce, lampy, półokrągłe pałeczki, strzały, harpuny, ościenie; czasem mają ornament schematyczny:
   - przewiercone pałki (najważniejsza kategoria, uchwyt często w kształcie męskiego narządu płciowego, czasem dodatkowo zdobiony symbolami typu koń, koziorożec, jeleń, łania, ren, mamut, kot, niedźwiedź, mężczyzna, ryba, wąż, ptak, znak rozwidlony; czasem żubry przy okolicy otworu, podstawy uchwytu lub zakończenia; zatem pałki to pary symboliczne jak w sztuce ściennej!);
   - miotacz (zakończenie zakrzywione lub proste, przedmiot pomocniczy przy wyrzucaniu oszczepu; stworzone z obrobionego rogu rena; najczęściej występują koń, koziorożec i ryba; najlepiej zachowany miotacz to jelonek z Mas-d'Azil czyli młody koziorożec z głową obróconą, ogonem podniesionym nad kiszką zakończoną 2 ptakami tworzącymi haczyk);
   - łopatki (wióry kościane, wygięte, z uchwytem wyciętym w kształcie ogona ryb łososiowatych; czasem z wizerunkami - łosoś, koń, człowiek, koziorożec, ren, znak ząbkowany);
   - naciskacze (najczęściej ułamki złamanego oszczepu używane do pracy wymagającej naciskania; zdobione jak oszczepy; rękojeść prawdopodobnie uchwytem do jakiegoś narzędzia krzemiennego; zdobienie owalnym znakiem przedłużonym pałeczką; lampy zdobione to rzadkość);
   - półokrągłe pałeczki (zastrugane ostrza wycięte z najtwardszej powierzchni rogu rena łączone po dwa jak przy łączeniu połupanego bambusa - czasem ozdobione zwierzętami lub symbolami seksualnymi, czasem schematycznie jak oszczepy);
   - oszczepy (zdobione w sposób schematyczny - wizerunki niemożliwe do odcyfrowania; konie, ryby, znaki rozwidlone prawdopodobnie jelenie, łanie, reny, nosorożce; podobnie harpuny - tam ryby i znak rozwidlony; oszczep utożsamiany z symbolem męskim; ale rana symbolem żeńskim!);
   - ościenie (małe przedmioty rozwidlone, na końcu przywiązywane do uchwytu lub rękojeści; zastosowanie nieznane, symbolizm wątpliwy);

9. Przedmioty do zawieszania:
   - krążki (kółka wielkości monety wycięte z łopatki z przewierconym otworem pośrodku; koń, tur, koziorożec, kozica, ren, mamut, mężczyzna atakowany przez niedźwiedzia itp.; nigdy nie zanotowano, by odnalezione zostały w grupie);
   - wycięte kontury (łby zwierząt, ryte w kości gnykowej, dwa przewiercone otwory do przymocowania; np. 18 koziorożców i 1 łeb żubra);
   - wisiory (u jednego końca otwór przeznaczony do zawieszenia; jedne owalne, z kamienia lub kości, obrzeżone wzrokiem z nacięć lub ząbków, środek z figurami geometrycznymi lub znaki dobrych nacięć; niektóre z kobietami z profilu, czasem zarys fallusa; prawdopodobnie podział na wisiory męskie i wisiory żeńskie).

OBRZĘDY - do ich wyobrażeń inspirują np. odnalezione skupiska przedmiotów np. krzemienie z Isturitz, grudki/stosy ochry z Etcheberriko (płd.-zach. Francja) Cougnac lub Lascaux, lampy lub płyty na pochodnie w Lauscaux; przedmioty ukryte w zakątkach - Farincourt (górny bieg Marny), Labastide (Pireneje), Portel (Ariège); podejrzewane obrzędy inicjacyjne - ślady stóp dzieci/młodzieńców; niektóre sanktuaria odwiedzono tylko raz i już tam nie wracano

ROZDZ. 5 - RELIGIE OKRESU PALEOLITU

Nie zachowały się żadne pewne świadectwa religijności sprzed Homo sapiens (czyli sprzed 30-40 000 lat).

Prawdopodobnie np. Neandertalczycy postrzegali niektóre zjawiska jako niezwykłe i przez to ponadnaturalne, brak jednak informacji, aby zlepić to w system religijny.

MŁODSZY PALEOLIT: Istnieją fakty świadczące, że Homo sapiens lub jego bezpośredni poprzednik postępował jak ludzie współcześni - religia, technika, sztuka, ozdoby; między 60 000 a 30 000 r. p.n.e. uczyniony został krok - symbolizm graficzny; przypuszczalnie paleantropy miały jakiś abstrakcyjny język słów.

Podział na dwie szkoły interpretacyjne:

1. Podobieństwo sztuki paleolitycznej świadczy o podobieństwie ówczesnych istot do współczesnego człowieka - zwolennicy teorii, że sztuka paleolityczna nie ma charakteru religijnego, tylko charakter profetyczny, „sztuka dla sztuki” itd.

2. Zwolennicy teorii religijnej, bazujący o etnologiczne informacje o Aborygenach itp.; analiza porównawcza; ta teoria jest generalnie mniej krytykowana;

To drugie spowodowało zbudowanie wizji religii paleolitycznej na bazie magii, totemizmu, szamanizmu; wybiórczo dobierano z różnych systemów kultur pierwotnych to, co naukowcom pasowało do sztuki jaskiniowej itd.; przez to te informacje są mało autentyczne dla Leroia-Gourhana.

Istnieje większe prawdopodobieństwo, że ludzie paleolitu przedstawiali bogów niż magię. Ale magia płodności też wątpliwa.

Magia wyjaśniania przez teorię totemistyczną. Topograficzne rozmieszczenie symboli zwierzęcych identyczne - niezbyt dobrze harmonizuje się z pojęciem „totemu”.

Wyjaśnienie szamanistyczne. Podejrzewa się, że faktycznie istnieli uzdrawiacze mający pomocnicze duchy. Podtrzymywana teoria, ponieważ w pobliżu człowieka z jaskini Lascaux znaleziono coś jakby palik z ptakiem u góry (u niektórych Indian płn.-zach. Ameryki to symbol umieszczany na grobie szamana). Leroi-Gourhan uważa to za naciągane, ten ptak po prostu należy do jednej z grup przedstawień figuratywnych i tyle, ptak jako odpowiednik mężczyzny lub nosorożca.

Można stwierdzić z przekonaniem, że człowiek paleolityczny nie malował żuchw mamuta dla uprzyjemnienia długich wieczorów zimowych ani nie umieszczał sztucznych oczu w czaszce młodej kobiety dla żartu. Prawdopodobnie faktycznie odbywały się akty magiczne i inicjacyjne. Może nawet ofiary z ludzi, rytualny kanibalizm czy zbliżenia hierogamiczne. Świątynia/sanktuarium jest zaraz mikrokosmosem i panteonem.

Znaki męskie i żeńskie powiązane ze zwierzętami oraz z jaskinią (skojarzenia z postaciami zwierzęcymi oraz uzupełnienia naturalnych nierówności jaskiniowych).

Jaskinia była symbolem elementu żeńskiego (a przynajmniej niektóre jej partie). Metafizyka śmierci - rana i narząd płciowy powiązane z żubrem itd. Rana zadana oszczepem - oczywisty akt seksualny. Żeński organ płciowy - organ narodzin czy strumień krwi. Unikano przedstawień zbyt wymownych - może tabu? może jakieś pojęcie stosowności? Useksualnione polowanie.

Religia paleolityczna jest niezdatna do pełnego odtworzenia. Poszlaki wskazujące na istnienie pewnej mitologii.

Między końcem kultury solutrejskiej a średnią kulturą magdaleńską (15 000- 12 000 r. p.n.e.) - szczyt kultury.

Leroi-Gourhan uważa, że upiększanie, naginanie archeologicznych znalezisk do teorii jest „zdradą samego siebie”. (Tak, to jest puenta i zakończenie całej tej lektury. )

1

---