Cziomer Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN

V. OKRES RZĄDÓW KOALICJI SOCJALLTBERALNEJ

(1969- 1982)

W latach 1969 - 1982 w okresie rządów koalicji socjalliberalnej doszło do znacznego przewartościowania stosunków radziecko-zachodnioniemieckich oraz wzrostu znaczenia ZSRR w polityce zagranicznej RFN. Ze względów formalnych należy w tym czasie rozróżniać dwa wyraźne podokresy:

1) rządy Brandta/Scheela (1969 - 1974) S

2) rządy Schmidta/Genschera (1974- 1982)².

Rozległa problematyka wewnętrzna lat 1969 - 1982³, skłania do zwróce­nia uwagi tylko na ogólną tendencję i konstelację wewnątrzpolityczną RFN. Charakteryzowała się ona następującymi zjawiskami i procesami: po pierwsze — koalicja SPDJFDP posiadała znikomą przewagę mandatów w Bundestagu, a od początku lat siedemdziesiątych utraciła większość w Bundesracie, co w dużym stopniu musiało rzutować na jej taktykę w polityce wschodniej;

po drugie — opozycja CDU/CSU wykazywała przez cały okres rządów koalicji SPD/FDP brak realistycznej koncepcji polityki odprężenia, co nie pozostało także bez wpływu na jej negatywną ocenę znaczenia ZSRR dla polityki zagranicznej RFN oraz na wiele decyzji po przejęciu władzy w 1982 r.;

po trzecie — poza wyborami 1969 r. i przedterminowymi wyborami w 1972 r. sprawa polityki zagranicznej, w tym także odprężeniowej, nie odegrała poważniejszej roli w walce wyborczej;

¹ Por. A. Baring, Der Macktwechsel. Die Ara BrandtjScheel 1969 - 1974, Koln 1982.

² Zob. Die siebziger und achtziger Jahre. Geschichte der Bundesrepublik DeuS-schland, Bd. V., Stuttgart 1985.

³ Por. J. Krasuski, Historia RFN_ł Warszawa 1981.

144

po czwarte — kilka decyzji w zakresie polityki wschodniej, w tym także na odcinku stosunków RFN—ZSRR, miało charakter taktyczny, nie doprowadzając do znaczniejszego przekształcenia dotychczasowej ideologi i doktryny polityczno-prawnej RFN, której rewizjonistyczna treść stano­wiła w miarę upływu czasu coraz większą barierę w polityce otwarcia wobec Związku Radzieckiego;

po piąte — RFN musiała zdecydować się na określoną modernizację swej polityki wschodniej, w tym dokonać przełomu i poprawy stosunków z jej najważniejszym adresatem — ZSRR, ponieważ wymagała tego konieczność dostosowania się do polityki odprężenia w stosunkach Wschód —Zachód Jat siedemdziesiątych, jak też odegrania aktywniejszej roli na arenie między­narodowej.

A. OKRES RZĄDÓW BRANDTA/SCHEELA

(1969 - 1974)

1. NOWE AKCENTY W POLITYCE WSCHODNIEJ

I NIEMIECKIEJ

Mimo nieznacznej większości parlamentarnej koalicja SPD/FDP zdołała stosunkowo szybko sformułować gabinet, w którym resorty związane tradycyjnie z polityką zagraniczną (poza finansami, współpracą gospodarczą i sprawami wewnątrzniemieckimi, nazywanymi dotychczas ogólnoniemieckimi) przejęła FDP. Faktycznie jednak punkt ciężkości w zakresie planowa­nia, a w pierwszym okresie także w realizacji polityki wschodniej, znajdo­wały się w Urzędzie Kanclerskim. Program nowego rządu w polityce zagra­nicznej oparty został na wypracowanych wcześniej koncepcjach kierownic­twa SPD, które w sprawie polityki niemieckiej i wschodniej były w dużej mierze zbieżne z koncepcjami FDP⁴. W deklaracji programowej nowego rządu z 28 X 1969 r. kanclerz Brandt pragnął kontynuować dotychczasową politykę zachodnią, uelastycznić zaś wschodnią oraz niemiecką⁵.

Nowym elementem polityki niemieckiej rządu SPD/FDP było zrezygno­wanie z dotychczasowej zasady „wyłącznej reprezentacji całych Niemiec" (AlleinvertrettwgsansprucK) przez rząd federalny oraz proklamowanie w to

* Por. G. Schmid, Die Politik des Ausuerkaufs..., op. cit., s. 360 (wypowiedź E. Bahra).

⁵ Bulletin z 29 X 1969 r. (oświadczenie rządowe Brandta).

10 Miejsce ZSRR

145

miejsce „jedności narodu niemieckiego" (Einheit der deufschen Nation). W myśl raportu na temat sytuacji narodu z początku 1970 r. rząd federalny deklarował chęć uznania NRD w aspekcie prawnopaństwowym, ale nie prawnomiędzynarodowym⁶. Generalnie bowiem uznanie państwowości NRD miało służyć poprawie kontaktów dwustronnych, lepszemu oddziały­waniu na społeczeństwo NRD, a także uzyskaniu dogodniejszego dostępu do Berlina Zachodniego. W toku długotrwałych rokowań z NRD doszło do wielorakich kompromisów, które znalazły odzwierciedlenie w Układzie Zasadniczym z 21 XII 1972 r.⁷ Zasada dobrego sąsiedztwa z NRD była jednym z podstawowych warunków powodzenia polityki wschodniej i odprężeniowej RFN, a zarazem przesłanką działania w kierunku perspek­tywicznego osiągnięcia bliżej nieokreślonej „jedności niemieckiej" (deutsche Einheit).

Podstawowym środkiem w osiągnięciu tego długofalowego celu miało być zawarcie układów o rezygnacji ze stosowania siły lub groźby jej użycia oraz popieranie handlu, współpracy technicznej i wymiany kulturalnej. Jako przykład dobrej woli nowego rządu federalnego zapowiedział Brandt podjęcie w najbliższym czasie decyzji, które miały obejmować między innymi:

1) udzielenie odpowiedzi na radzieckie aide-memoire z 12 IX 1969 r. na temat rezygnacji z użycia siły i zaproponowanie terminu rozmów ze Związ­kiem Radzieckim w Moskwie,

2) zwrócenie się do rządu PRL z propozycją podjęcia rozmów na podsta­wie sugestii zawartych w wystąpieniu ówczesnego I sekretarza KC PZPR W. Gomułki z 17 IX 1969 r.,

3) podpisanie przy pewnych zastrzeżeniach układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej⁸.

Oznaczało to, że rozmowy z ZSRR i Polską miały bezwzględny priorytet, ponieważ ich pomyślny przebieg warunkował osiągnięcie porozumienia i poprawę stosunków RFN z innymi państwami socjalistycznymi, a szcze­gólnie z CSRS. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że rząd SPDJFDP zmierzał jedynie do uznania polityczno-terytonalnego status quo w Europie pod względem faktycznym, a nie prawnomiędzynarodowym, co musiało rychło doprowadzić do szeregu kontrowersji z ZSRR.

⁶ Berickt der Bundesregierung żur Lagę der Nation, Bonn 1970.

⁷ Zob. szczegółowo: J. Skibiński, Dwa państwa niemieckie. Warszawa 1974.

⁸ Bulletin z 29 X 1969 r.

146

2. POLITYKA RFN WOBEC ZSRR W 1970 r'

Związek Radziecki zareagował ostrożnie na deklaracje rządu Brandta /Scheela w polityce wschodniej i niemieckiej, oczekując od niego kon­kretnych posunięć⁹. Dlatego też rząd federalny w celu uwiarygodnienia swoich intencji zdecydował się już 28 XI 1969 r. na przystąpienie RFN do układu o nieproliferacji broni nuklearnej, przesuwając ze względów tech­nicznych jego ratyfikację na termin późniejszy¹⁰. Przyspieszyło to niewąt­pliwie formalną zgodę ZSRR na rozpoczęcie z RFN rozmów w sprawie wy­rzeczenia się użycia siły¹¹. W trakcie rozmów sondażowych Allardt—Gro-myko w Moskwie (8 XI i 23 XII 1969 r.) uzgodniono jedynie kwestie tech­niczne oraz kontynuację rozmów w styczniu 1970 r. W tym celu Allardt udał się do Bonn na konsultacje, opowiadając się za bardzo ostrożnymi negocjacjami z ZSRR¹². Z opublikowanych w 1973 r. wspomnień Allardta wynikało, że w trakcie konsultacji sugerował w MSZ zajęcie twardej posta­wy oraz obwarowanie rokowań szczegółowymi instrukcjami. Ze względu na współzależność powyższych rozmów od szeregu innych inicjatyw od­prężeniowych MSZ nie tylko odrzuciło te propozycje, lecz przekazało prowadzenie rozmów z ZSRR najbliższemu współpracownikowi Brandta — Egonowi Bahrowi. Partnerem rozmów w Moskwie w dwóch turach (30 I - 18 II oraz 3 III - 21 III 1970 r.) był radziecki minister spraw zagra­nicznych A. Gromyko z grupą doradców. Rozmowy miały bardzo poufny charakter i zakończyły się jedynie lakonicznym komunikatem, który stwierdzał, że podjęty dialog będzie kontynuowany „w celu osiągnięcia rozładowania napięcia na bazie istniejącej rzeczywistości w Europie"¹³. Sformułowanie to sugerowało, że strona zachodnioniemiecka skłaniała się do uznania w formie modus vivendi istniejącego w Europie porządku terytorialno-prawnego od 1945 r. Ważny był także dobry klimat rozmów, który zwiastował chęć osiągnięcia rozstrzygnięć kompromisowych.

Przerwy w rokowaniach obie strony wykorzystały na konsultacje ze swoimi rządami. RFN konsultowała się także z mocarstwami zachodnimi, a ZSRR z NRD i Polską. Rząd boński uzyskał w zasadzie aprobatę mo­carstw zachodnich ¹⁴_; by traktować rozmowy z ZSRR, Polską i NRD jako

⁹ „Prawda" z 28 X i 8 XI 1969 r.

¹⁰ AP BRD, s. 711 -716.

¹¹ Ibidem, s. 37.

¹² H. Allardt, Moskauer Tagebucfi..., op. cit., s. 262 i nast.

¹³ Builetin z 24 III 1970 r.

¹⁴ Deutscher Bundestag. Yerhandlungen, t. 72, s. 2127.

10*

147

całość. Nieprzypadkowo negocjator zachodnioniemiecki w Moskwie — Bahr przyleciał specjalnie na konsultacje do Bonn przed wyjazdem Brandta do Erfurtu na rozmowy z kierownictwem NRD 19 III 1970 r. Opozycja chadecka krytykowała rząd za sposób prowadzenia rozmów oraz szybką rezygnację z „niemieckich pozycji prawnych". Jej przywódca w Bundestagu — Rainer Barzel sugerował ponadto, aby ewentualne ustępstwa RFN wobec ZSRR uzależnić od zadowalającego przebiegu rozmów mocarstw zachodnich z ZSRR na temat Berlina Zachodniego, które toczyły się od początku 1970 r.¹⁵ Warto w tym miejscu podkreślić, że sugestie Barzela znalazły w 1971 r. zastosowanie w praktyce w formie tzw. iunctim zachod-nioniemieckiego, które wpłynęło w 1972 r. na przebieg procedury ratyfika­cyjnej układu RFN — ZSRR w Bundestagu. Z badań demoskopijnych wyni­kało, że w marcu 1970 r. około 44% ankietowanych wiązało pewne nadzieje z wynikami rozmów przedstawicieli RFN w Moskwie, Warszawie i Berlinie, 26% wyrażało sceptycyzm co do ich efektów, a 10% było niezadowolo­nych¹⁶. Z innych badań wiadomo, że prawie tyleż samo (43%) uznało powyższe rozmowy za odpowiednie w czasie, 23% uważało je za przed­wczesne, a 18% nie miało wyrobionego zdania, W sumie jednak uwi­docznił się fakt, że opozycja CDU/CSU, mimo hałaśliwej propagandy, nie znajduje już większego zrozumienia u sporej części potencjalnych wy­borców. Stanowiło to zatem określone wsparcie reformatorskich posunięć rządu Brandta/Scheela w polityce wschodniej i niemieckiej.

Druga runda rozmów RFN —ZSRR odbyła się również w Moskwie w dniach 12-22 V 1970 r. W rezultacie czternastu spotkań roboczych między Bahrem a Gromyką i Falinem doszło do uzgodnienia tekstu zasad przyszłego układu między obu państwami. Z lakonicznego komunikatu końcowego, a przede wszystkim wypowiedzi Bahra i Scheda¹⁷ wynikało, że rząd federalny nie jest jeszcze gotów do podpisania układu i rozmowy muszą być kontynuowane. Poparcie dla wysiłków RFN w celu osiągnięcia „mo­dus vivendi, uwzględniającego specyficzne warunki sytuacji Niemiec"^1S wyrażono także na posiedzeniu Rady NATO 27 V 1970 r. w Rzymie. Po zapoznaniu się z wynikami drugiej rundy rozmów rząd federalny opraco­wał 7 VI1970 r. szczegółowe wytyczne dla delegacji RFN, które przewidy-

¹⁵ Ibidem, s. 2130.

¹⁶ Jahrbuch der offentlichen Meiawff 1968 - 1973, op. cit., s.

¹⁷ „Die Welt" z 23 V 1970 r,

¹⁸ DP PAP 1970, s. 518.

148

wały między innymi: uwzględnienie w układzie sprawy samostanowienia narodu niemieckiego (punkt 4) oraz zabezpieczenie interesów RFN w Berli­nie Zachodnim (dostęp, obecność oraz jego reprezentacja przez rząd fede­ralny)¹⁹. Rząd federalny musiał przy tym nie tylko liczyć się z własnym ustawodawstwem (artykuł 79 Ustawy Zasadniczej w sprawie ratyfikacji układów międzynarodowych), lecz także ze stanowiskiem opozycji CDUj /CSU, która określała jego politykę wobec ZSRR jako „politykę rezygnacji" i „wyprzedaży interesów narodowych"²⁰. Potwierdzeniem tezy opozycji było opublikowanie przez prasę zachodnioniemiecką tzw. dokumentu Bahra (Bahr-Papier)²¹. Postawiło to rząd federalny w niezwykle trudnej sytuacji, ponieważ nie mógł kwestionować autentyczności powyższego dokumentu, choć równocześnie zdawał sobie z tego sprawę, że złamał uzgodnioną z ZSRR zasadę poufności. Ze względu na osobisty prestiż Scheela nie można było rozgłaszać, że tekst układu już jest gotowy i nie wymaga dalszych rokowań, które formalnje miały się odbyć w lipcu. W istocie punkty l - 4 „dokumentu Bahra", opublikowane później przez rząd federalny jako załącznik do układu RFN-ZSRR z 12 VIII 1970 r., pokrywały się z treścią tego układu. Natomiast pozostałe punkty wyrażały intencje polityczne, jakimi miały kierować się obie strony przy rozstrzyganiu ważnych problemów międzynarodowych. Przewidywały one między innymi:

— traktowanie wszystkich układów RFN z krajami socjalistycznymi jako jedną całość (punkt 5),

— ułożenie stosunków między RFN a NRD na zasadzie równouprawnienia i niedyskryminacji (punkt 6),

— popieranie przyjęcia NRD i RFN do ONZ (punkt 7),

— podjęcie przez RFN rozmów z CSRS w sprawie nieważności układu monachijskiego z 1938 r. (punkt 8),

— poparcie projektu zwołania KBWE (punkt 10)²².

Postępowanie opozycji chadeckiej miało szereg konsekwencji dla dalsze­go toku rokowań. Po pierwsze spotkało się z ostrą krytyką radziecką, z której wynikało, że ZSRR nie pójdzie na żadne ustępstwa wobec RFN³³.

¹⁹ AP BRD, s. 757 - 758.

²⁰ Por. R. Buchała, Polityka -wschodnia opozycji parlamentarnej NRF w łatach 1970 - 1971, [w:] Polityka wschodnia ffJtF. Wybrane kierunki i problemy 1969 - 1972, Katowice 1974, s. 17 i nast.

²¹ „Bild Zeitung" z 12 VI 1970 r. i „Quick" z l VII 1970 r.

²² Die Yertrage der BRD mit der UdSSR und der VRP, Bonn 1970, s. 17 - 20.

²³ „Izwiestia" z 6 VII 1970 r.

149

---