Jan Tajchman: Kamienica „Pod Gwiazdą” w Toruniu i jej problematyka konserwatorska.
AUNC, Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo XXV, 1994, s. 189-250
Kamienica „Pod Gwiazdą” znajduje się we wschodniej pierzei Rynku Staromiejskiego pod numerem 35. O jej wartości świadczy bogata fasada dekorowana florystycznymi sztukateriami, interesujący układ przestrzenny oraz elementy stałego wyposażenia domu. Prace restauratorsko- konserwatorskie prowadzono w latach 1967- 1969. Wyniki odkryć i analiz udowodniły, że kamienica ta od czasu jej powstania, co około 100- 120 lat przechodziła kolejna rozbudowę lub przebudowę, w większym lub mniejszym stopniu zmieniając swoje oblicze. Przebudowy te zatarły wiele istotnych reliktów z okresów poprzednich. O kolejnych domach gotyckich można więc mówić tylko w sposób hipotetyczny. Możliwa do prześledzenia jest natomiast historia zabytku już od renesansu do XX w. Prace prowadzone w kamienicy wyeksponowały najwartościowsze historycznie elementy domu wracając zasadniczo do jego renesansowego układu przestrzennego.
Średniowiecze:
Odkryte duże partie murów gotyckich nie dają możliwości dokładnego odtworzenia kamienicy gotyckiej.
Prawdopodobnie trzy fazy przekształceń.
Prawdopodobnie pierwszy dom powstał na przełomie XIII i XIV w.
Mury kamienne z głazów narzutowych i warstw cegły wyznaczają rzut piwnicy pod wielka sienią. Piwnica prawdopodobnie był podzielona na dwa trakty i przykryta drewnianym stropem.
Parter wykonany najprawdopodobniej w konstrukcji szkieletowej. Pod koniec XIV w. część ścian zastąpiono murowanymi oraz wykonano sklepienia krzyżowe piwnic.
Przy murze południowym, z zachowanymi bliźniaczymi wnękami, od zachodu znajdowała się „szyja” z wyjściem na rynek.
W końcu XIV w. w obrębie przyziemia była to kamienica dwutraktowa z oficyna po północnej stronie działki.
Następne przekształcenia nastąpiły około połowy XV w.
Połączono parcelę od ulicy Szczytnej od zaplecza Parceli rynkowej.
Istotna przebudowa układu przestrzennego: oba trakty w obrębie przyziemia stały się wielka sienią, miejsce oficyny zajął trakt tylny.
Nad wielka sienią założono nowy strop z prostych belek, z otworem na schody ukształtowanym za pomocą skośnego wymianu, podtrzymywanego przez stalowy pręt zawieszony na belce pod stropem (nadciąg).
Schody były najprawdopodobniej kręcone.
W południowo- wschodnim narożniku zbudowano urządzenie ogniowe w postaci wielkiego kaptura.
Posadzkę wielkiej sieni wykonano z ceramicznych płytek.
Rozbudowano piwnice (na potrzeby traktu tylnego), przykryto ja stropem drewnianym i położono brukowa posadzkę, prawdopodobnie też zainstalowano hypocaustum.
Kamienica ta poza parterem miał piętro, stropy w trakcie tylnym położone były nieco niżej niż obecnie.
Fasada frontowa najprawdopodobniej pozostała niezmienna od przebudowy w XIV w., niewiele można powiedzieć o elewacji podwórza.
Renesans:
Przebudowa i podwyższenie kamienicy w trzeciej ćwierci XVI w.
W całości przeznaczona do funkcji mieszkalnych.
Elementy podwórzowa cechach renesansowych: elewacja podwórzowa, galeryjki w trakcie środkowym pięter, profilowane stropy i ścianka działowa na II piętrze, polichromie stropowe na belkach wielkiej sieni i na stropie dylowym w trakcie tylnym parteru (lata 70' XVI w.).
W wyniku tej przebudowy powstała podpiwniczona kamienica o trzech kondygnacjach naziemnych z parterową podpiwniczoną oficyną. Posiadała dwa trakty w przyziemiu i po trzy na piętrach i w piwnicy, której dopiero teraz dwa tylne trakty przesklepiono kolebką.
Nadal istnieje urządzenie ogniowe, ale już część południowo zachodnia sieni została zabudowana najprawdopodobniej rozwiązaniem w formie „wiszącej izdebki” lub tworząc dwa poziomy pomieszczeń.
W tylnym trakcie, przykrytym jednolitym stropem dylowym płaskim, wydzielono korytarzyk prowadzący na podwórze. Tylko w izbie tylnej pokryto go polichromia imitująca strop kasetonowy.
Komunikacja pomieszczeń na piętrze rozwiązano została wprowadzeniem galeryjek połączonych z kręconymi schodami.
Wykształcił się w obrębie piętra bardzo szeroki trakt środkowy, biegnący przez dwie kondygnacje.
Trakt frontowy i tylny pierwszego piętra stanowiły jednoprzestrzenne wnętrza nakryte dylowymi stropami. Od frontu był on profilowany i polichromowany. Z tyłu pokryty najprawdopodobniej płótnem i dopiero malowany lub bielony.
Na piętrze frontowe pomieszczenie było także jednoprzestrzenne, nakryte profilowanym stropem belkowym.
Tylny trakt podzielono drewniana ścianką działową o profilach dwustronnych.
Strych był jednoprzestrzenny.
Konstrukcję dachu tworzyła więźba storczykowa zredukowana, sprawiająca wrażenie dwóch oddzielnych konstrukcji (podobnie jak na Szczytnej 20).
Najprawdopodobniej podczas przebudowy całego domu przebudowano też fasady: frontowa jest trudna do odtworzenia ze względu na sztukaterię, tylna posadowiona jest na gotyckich murach, liczba prostokątnych okien zwiększa się w stosunku 1:3:4.
Barok:
Prace ograniczają się właściwie do fasady frontowej i schodów, przy czym możliwe jest, że wykonano też inne drobne prace malarski czy stolarskie (drzwi intarsjowane).
Czas przebudowy wyznacza data 1697 r. wyrzeźbiona na tarczy podtrzymywanej prze z lwa u podstawy rdzenia kręconych schodów.
Fasada otrzymała bogaty florystyczny wystrój sztukatorski i zwieńczona została gwiazdą jako godłem.
Odtworzenie fasady było skomplikowane ze względu na przebudowy z początku XX w.
Wyniki analiz udowodniły, że fasada miała kompozycję trójosiową symetryczną wielokondygnacyjną z portalem na osi środkowej i zwieńczona szczytem.
Kręcone schody posiadają dębowy trzpień z wyciętą wijąca się spiralnie poręczą, balustradę z balasek sosnowych przybitych do stopni i wzmocnionych dołem wygiętą deską oraz zwieńczona poręczą. Pierwszy stopień jest podstawą pod posąg Minerwy. Po prawej znajduje się lew z tarcza i datą 1697 r.
Klasycyzm:
Koniec XVIII lub początek XIX w. wyznacza kolejny remont i przebudowę. Informuje o tym zachowana polichromia w trakcie frontowym i zachowana stolarka.
Wygospodarowano pomieszczenie na pierwszym piętrze w trakcie środkowym do południa i wprowadzono schody dyferencyjne z barierą w formie plecionki.
Fasada zyskała nowa stolerkę okienną, wygodniejszą od poprzedniej ościeżnicowej. Wprowadzono w zmniejszone otwory okienne okna krosnowe szklone w szczeblinach krzyżowych. Okna te podzielone były na cztery nierówne kwatery za pomocą krzyży okiennych o przesuniętych ku górze plemionach. Zmieniono też boniowanie na parterze na bardziej płaskie.
Polichromia iluzjonistyczna w pomieszczeniu frontowym pierwszego piętra, przedstawiająca porządek joński na ścianach i płaskie pseudokasetony na suficie.
2 połowa XIX w. i początek XX w.:
Przekształcono kamienicę na dom wielorodzinny ze sklepem na parterze.
Fasadę pomalowano farbą olejną na dwa kolory (sztukateria jasna na ciemnym tle).
Wyburzono kaptur kominowy i wprowadzono żeliwne kręcone schody.
Duże izby na piętrze podzielono na dwie mniejsze.
Zmieniono lewe okno parteru na witrynę sklepową, wymieniono stolarkę okienną na pierwszym piętrze.
Wielka sień przebudowano na sklep, przebudowano i przesunięto portal, zaopatrzony w nowe drzwi.
Obniżono podłogę parteru likwidując sklepienia w piwnicy i kryjąc ją kapą pruską.
We wnętrzu sklepowym nadwieszono galerię z osobnymi schodami.
Prace konserwatorskie zakładały powrót do układu renesansowego, eksponując przy tym wartościowe elementy wcześniejsze i późniejsze a także ograniczenie ewentualnych rekonstrukcji do minimum.