Aleksander Fredro „Zemsta” wstęp M. Inglot
Życie i Twórczość komediowa autora „Zemsty” w latach 1793 - 1833
Z dziejów badań nad „Zemstą”
Stanisław Tarnowski - 1 najważniejszy badacz, Komedie Aleksandra Fredry, w jego mniemaniu Zemsta to komedia historyczna, wyraz hołdu złożonego przeszłości szlacheckiej, uosobionej w postaci Cześnika;
„Fredro stanowi sam dla siebie epokę literacką”
Piotra Chmielowski w dziele Nasza literatura dramatyczna zaliczył Fredrę do kontynuatorów Polskiego oświecenia, uważał ze poeta naśladuje Molier'a a Zemsta jest wzorowana na Sarmatyzmie F. Zabłockiego (poglądy niesłuszne)
Ignacy Chrzanowski autor monografii O komediach Aleksandra Fredry oraz rozprawy „Zemsta” jako komedia tradycyjna
Powiązał on utwór z dziejami znanego XVII - wiecznego sporu o zamek odrzykonski miedzy Firlejami a Skotnickimi (pierwszy odkrył to J. Panaś)
Rozważał przesuniecie czasu akcji na pierwsze lata wieku XIX
Eugeniusz Kucharski Zemsta komedia historyczna, Cześnik i Rejent to ideały narodowe i poetyckie
Fredro to romantyk (Fredro jako romantyk) i za logiczny atrybut tak rozumniej postawy twórczej przyjął idealizacje przeszłości narodowej
Juliusz Kleiner „Śluby Panieńskie” i „Zemsta” jako komedie antyromantyczne; jego zdaniem komedia Fredro była preromantycznej poetyki, pełna humoru drwiną z melodramatycznej nieraz przesady nowej literatury;
Zakwestionował tezie Kucharskiego o idealnym obrazie szlachty
Tadeusz Boy-Żeleński Staropolski obyczaj życie szlacheckie ukazane w komedii było dalekie od ideału, główne postacie symbolizował saska epokę upadku
Kazimierz Wyka Zemstę odczytywał jako artystycznie wierny i w miarę obiektywny dokument obyczajów szlacheckich, akcja zbudowana tak realistycznie zmierzała w pewnych momentach do dramatu, pisarz jednak potrafił umiejętnie rozwiązać narastające konflikty miedzy bohaterami, czynił to poprzez przydzielanie rożnych funkcji postaci Papkina a także przez określony sposób budowy akcji: w decydujących dramatycznie monetach owocuje komediowo
Stanisław Pigoń Przemiany „Zemsty” akcja utworu: okolice r. 1815, miejsce: zapadła prowincja mazowiecka
Wydania „Zemsty”
1835 Lwów w 5 tomie Komedii Fredry
Twórczość Fredry
„Pan Geldhab” - życie Geldhaba, bogatego dorobkiewicza, materialista, postanowił wydać swoja jedyna córkę za zrujnowanego księcia. Flora Geldhabówna była zaręczona z oficerem Lubomirem ale perspektywa męża księcia popchnęła ja do zerwania. Tymczasem dzięki zabiegom księcia Lisiewicza, tytułowy bohater zdawał się być bliskim celu lecz sytuacja zmieniła się diametralnie na niekorzyść dorobkiewicza a na korzyść jego szlacheckich partnerów komediowych, książę dostał niespodziewany spadek i zerwał kontakty z jego domem, Lubomir przejrzał próżność Flory i wycofał się.
W Panu Geldhabie mamy do czynienia z dwoma sprzecznymi ze sobą procesami; z jednej strony cechować je będzie wzrost obserwacji realistycznych, prowadzący do kreślenia społecznie wiernej genealogii typów i historycznie prawdziwych konfliktów. Z drugiej strony - ocena tych postaci przybiera formę tradycyjną - moralizatorską, typową dla oświeceniowych poprzedników pisarza, ocenie tej patronuje światopogląd Fredry.
„Mąż i żona” - akcja toczy się w środowisku artystycznym, bohaterowie: hrabia Wacław i jego żona Elwira, fircyk panicz Alfred i pokojówka Justysia. Alfred kochał się w Elwirze i bałamucił Justynę, która jednocześnie usiłował uwieść Wacław. Pokojówka zapuszcza siec umizgów na Wacława, zwodząc Alfreda i oszukując Elwirę. Elwira zdradza męża i ulega Alfredowi. Wacław i Alfred szukali za wszelka cenę rozrywki ich życie było nudne, cenili sobie przyjemność. Legalna miłość nie zadowala ich oni bawią się w miłość. Kobiety były zdobywane poprzez znajomość romansów sentymentalnych. Rozwiązanie całej sytuacji ma charakter czysto moralizatorski - Wacław i Elwira odkrywszy swoje zdrady przebaczyli sobie, Alfred odszedł z ich domu a Justyna skazana została na zamkniecie w klasztorze.
Temat być może przejęty z dzieła S. Jaszowskiego Chwila płochości czyli Mąż i żona w jednym przypadku.
„Nowy Don Kiszot” - powołanie do życia postaci znanej z powieści Cervantesa, która stała się nadzwyczaj popularna w XIX w. Była symbolem zwycięstwa, walki. Bohater Fredry bardzo kochał swoja kuzynkę Zofię. Ale jego romantyczne pojecie miłości nie mogło pogodzić się z faktem, iż ojciec zezwalał na małżeństwo tylko ze względu na majątek. Karol porzucił dom i wyruszył w świat. Z własnych doświadczeń i obserwacji wysnuł wniosek, ze o małżeństwie decyduje majątek a nie miłość. Postanowił bronić kobiet, zmuszanych do poślubiania bogatych ludzi. Postać Karola została w komedii ośmieszona. Dziewica, której chciał bronić przed przymusowym zamążpójściem, była w istocie przebranym służącym Michałem, któremu znudziła się rola giermka i który postanowił obrzydzić panu rycerskie wyprawy. W rezultacie Karol skapitulował i poprosił o rękę Zofii.
„Odludki i poeta” - postać biednego poety, który zakochał się w córce bogatego oberżysty, Zuzi Kapkównie. Do bogacza zawitali goście Astolf i Czesław, romantyczny gest Czesława umożliwił kochankom małżeństwo.
„Śluby Panieńskie czyli magnetyzm serca” - Radost, opiekun Gucia, i pani Dobrójska, matka Anieli, doszli już dawno do wniosku, ze młodzi powinni się pobrać. Sympatie pani Dobrójskiej zyskał również młody i bogaty Albin, który zamierzał poślubić jej druga podopieczna Klarę. Gustawowi nie podobało się przymusowe małżeństwo ale nie protestował. Na drodze kawalerów do rak panien piętrzą się przeszkody, które wyglądają na pozór niewinnie. Klara i Aniela przeczytały romans sentymentalny Męża Kloryndy życie wiarołomne. Z tej lektury wyciągnęły jeden wniosek - nie warto wychodzić za mąż. Postanowienie przypieczętowały uroczystym ślubem złożonym sobie nawzajem. Przeszkoda ta zmobilizowała konkurentów do gry literackiej narzuconej przez panny. Albin pojawił się przed ślubami jako sentymentalny kochanek, Gucio przekształcił się w bohatera romansu. Według słów jego skierowanych do Anieli, miał on być beznadziejnie zakochany w dziewczynie, która dziwnym trafem nosiła imię panny Dobrójskiej. Na ślub Gucia z tajemniczą panna nie chciał się zgodzić Radost. Cala nadzieje położył fircyk w inwencji twórczej Anieli. Miała ona poprosić matkę i stryja aby Gucio mógł pójść za głosem serca. W przeciwnym razie zamierza popełnić samobójstwo. Taka postawą obudził Gustawa serce Anieli, oświadczył się jej pozyskał rękę i miłość.
„Pan Jowialski” - tytułowy bohater jest miłym, dobrodusznym staruszkiem, właścicielem majątku zwanego Pustakówką. Podlega jednej namiętności - gawędziarstwu. Przy każdej okazji sypie przysłowiami, bajeczkami, dykteryjkami. Ma jedno pragnienie: chce być wydrukowanym i opisanym w prawdziwej książce jako „pan gawęda”, razem ze swoimi przysłowiami. Postać jest autentyczna - staruszek Gzymała. Komedia jest komedią przysłów gdyż to głównie je wypowiada staruszek. Pojawia się postać pisarza Lubomira, który zachwycił się panem Jowialskim i zamierza napisać o nim dzieło. Jednak napisanie książki nie było ostatecznym celem pobytu pisarza w Pustakówce. Romantyk wkradł się w łaski pana domu i otrzymał rękę jego wnuczki Heleny, wbrew przeszkodom ze strony rodziców i konkurenta Janusza.
Fredro ukazuje konflikty realnej rzeczywistości: postać Lubomira to romantyk, jednak jego celem nie było jedyni napisanie książki ale także bogaty ożenek. W takim świetle twórczość pisarza okazała się zwykłą pozą. Wyrachowany Lubomir grał na uczuciach staruszka i wnuczki. Podobną komedie grało cale ich otoczenie. Szambelan i Szambelanowa, rodzice Heleny , mieszkali w zapadłe wsi u boku Jowialskiego tylko dlatego, że miał pieniądze. W rzeczywistości rodzina nie lubiła go, zanudzał ich swoimi opowieściami. Utwór stał się komedia nie dzięki grze Lubomira lecz dzięki grze Janusza.
Znudzeni lokatorzy dworu Jowialskiego, wypatrzyli śpiącego Lubomira pod drzewem lecz wzięli go za wędrownego szewczyka i postanowili zabawić się jego kosztem. W tym celu przenieśli go do Pustakówki i przebrali w szaty sułtana. Lubomir doskonale zorientował się w roli, jaka miał odegrać i udawał, że wierzy w swą sułtańską godność. Dzięki temu uzyskał przywilej, którego nigdy nie mógłby uzyskać - szacunek. Pan Jowialski zezwolił mu na rozmowę i na romans z Heleną. „Sułtan” i poeta szybko zyskał przychylność wnuczki i tym samym zdystansowała Janusza. Ofiarą przebieranki stali się jej autorzy, pokora z jaka znosił porażkę, odsłoniła im jak bardzo zależni są od pieniędzy.
Artystyczny i ideowy kształt komedii
U źródeł komedii
Geneza: przede wszystkim jest to komedia na wzór komedii oświeceniowych, punktem wyjścia do jej napisania stało się dla Fredry „historyczne podanie zwyczajów naszych ojców”
W 1828 r. Fredro ożenił się z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową. W posagu wziął klucz korczyński z polową starego zamku w Odrzykoniu. Druga polowa należała do kogoś innego. Przeglądając dokumenty natrafił na akta procesowe właścicieli zamku z połowy XVII w: Piotra z Dąbrownicy Firleja i Jana Skotnickiego.
Piotr dumny i bogaty wojewoda zajmował zamek dolny, Jana uważał za „chudopachołka” i dokuczał mu jak tylko mógł
Jan zajmował zamek górny, wygrał sprawę z Firlejem
Spór rozwiązał się dopiero w 1638 r. ślubem miedzy Firlejem a kasztelanką Zofią Skotnicką.
Charakterystyka postaci:
Cześnik Raptusiewicz: jego indywidualne cechy zostały zdeterminowane społecznie i historycznie, rządziła nim szlachecka buta i bujny temperament, który rozkwitał w bezkarności, opiekował się swoja bratanicą Klarą, w młodości walczył jako żołnierz konfederacji barskiej, intrygant i autor miłosnego zaproszenia na schadzkę, impulsywny, człowiek o szerokim guście, obywatel zamożny z dziada pradziada.
Rejent Milczek: typowy szlachcic, religijny, dla służby i poddanych jest surowy, zniechęcił do siebie wszystkich, obłudny, chciwy, palestra szlachecki - pracownik aparatu sprawiedliwości, dorobkiewicz, zawzięty: gotów był strącić cały majątek aby pogrążyć Cześnika, honorowy: przyjął wyzwanie Czesnika mimo świadomości, iż w tej dziedzinie przeciwnik nad nim górował
Wacław i Klara: para kochanków, Wacław: nauka w Warszawie, swą miłością czarował Podstolinę, nabyte doświadczenie wykorzystał podczas spotkań z Klarą - po krótkim czasie miał swoje żądania, walczył o to aby ukochana została jego żoną, wziął sprawy w swoje ręce; Klara: zakochana w Wacławie ale zdawała sobie sprawę z granic, których nie wolno było jej przekroczyć, nie pozwoliła się wykraść Wacławowi nie chciała być zdana na jego łaskę, miłość jej nie zaślepiła potrafiła przejrzeć ukochanego, współudział w ukrywaniu kochana pokazał, że jest zdolna do poświęceń w celu budowania własnego szczęścia.
Podstolina: wdowa szukająca pociechy w Warszawie, pochowała 3 mężów, uwodzicielka, żal jej było w samotności marnować życie, materialistka
Papkin: na życie patrzył prawie tak samo jak Don Kiszot, przez pryzmat przeczytanych utworów, przypisywał sobie liczne zalety oraz talent poetycki przez Cześnika uznany został za autorytet, do serc kobiecych starał się dotrzeć poprzez poetycka mowę, zastanawiał się nad sensem życia
Parodia motywów preromantycznej powieści gotyckiej. Materiał historyczny posłużył Fredrze za pretekst do nasycenia utworu elementami parodii; ludzie zamożni zamieszkują stare zamczysko: komiczny kontrast: poetyckość miejsca kontra prozaiczne postacie 2 właścicieli zamku: walka toczyła się o mur graniczny, który był na wpół zburzony, tworzy tym ironiczną ilustrację ulubionych przez romantyków ruin spór toczył się za pomocom kijów
parodia miłosna: Cześnik i Rejent zabiegali o względy Podstoliny, miedzy Milczkiem a Klarą trwał romans a później Cześnik zmusił ich do małżeństwa niby „na złość” przeciwnikowi
Artystyczny i ideowy sens parodii Zemsta nasycała się elementami parodii schematów powieści gotyckiej, postać Papkina w jasny sposób sygnalizowała z jakiego gatunku literackiego śmieje się poeta - z powieści rycerskiej. Fredro wprowadza czytelnika w świat historycznie prawdopodobnych postaci.
Zemsta w teatrze 17 lutego 1834 - widzowie zobaczyli dzieło o cztery lata wcześniej niż czytelnicy; 18 marca 1864, 12 września 1923, 1955 Teatr Narodów w Paryżu.