DOROTA SIMONIDES „OBYCZAJ W ŻYCIU DAWNEGO I WSPÓŁCZESNEGO CZŁOWIEKA”
Wstęp
Trzy poglądy na treść pojęcia obyczaj:
formy praktyczne życia codziennego oraz manier, jest swoistym naturalnym postępowaniem w gromadzie, ukazuje pewne wzory towarzyskiego zachowania się, ujęte w nawyki i standardy
spojrzenie etnograficzne skupia się na zwyczajach i obrzędach czy też innych zjawiskach folkloru
wartości etyczne, pewnego rodzaju kodeks moralny
Przenikają się nawzajem, trudno utrzymać pomiędzy nimi granice
„Naturalne sposoby postępowania” oznaczają tego rodzaju kategorie działań, które nie są wynikiem świadomej refleksji i nie zawierają (jak p.3) żadnego elementu moralnego. Ten natomiast pojawia się później i wspiera postępowanie i zachowania sankcją moralną.
OBYCZAJE stanowią pewne ogniwo w łańcuchu łączącym ze sobą nawykowe reakcje jednostek na różnorakie bodźce z takimi sposobami postępowania, które wyznaczane są w swej formie przez ogólne wzorce czerpane z kodeksów moralnych, panującej filozofii życiowej czy bardziej systematycznych koncepcji filozoficznych lub całościowych doktryn religijnych. (Sumner)
Zmiana obyczajów towarzyszy każdemu okresowi przemian społecznych czy kulturowych, a więc to nie ludzie tworzą obyczaje, lecz obyczaje tworzą konkretne zachowania ludzi.
Obyczajów uczymy się nieświadomie. Rodząc się wchodzimy w krąg obyczajów, które tak wchłaniamy, jak powietrze.
Materiały, z których czerpiemy informacje na temat obyczajów:
traktaty
dokumenty
zapiski
kroniki
Różnice w poglądach na obyczaj i ich ilustracje
1. formy zachowania
Obyczaj obejmuje bardzo szeroki obszar ludzkiego zachowania. Dotyczy on zachowania przy stole, w towarzystwie, kontroli nad własnymi procesami fizjologicznymi, seksualnymi, ubioru, form komunikacji międzyludzkiej, sposobu poruszania się.
Obyczaj - rejestr najważniejszych nakazów i pouczeń, które z biegiem czasu wytworzyły stałe nawyki zachowania się, a wyrażają go formy towarzyskie, jak wzory zachowań.
Materiały średniowieczne pouczają jak zachować się w kościele, na spowiedzi, w stosunku do kaznodziejów i zakonników.
„Codex” Mikołaja z Koźla - poucza jakie formy zachowania obowiązują w konfesjonale, jakie zadawać spowiednikowi pytania, zaś spowiednikom udzielać gotowych odpowiedzi.
Ars moriendi - zawierają formy oswajania ludzi ze śmiercią, pouczają jak ma wyglądać dobre umieranie, każdy wierny ma mieć w zasięgu ręki poradnik „dobrego umierania”
Słota „O zachowaniu się przy stole” - księga obyczaju
W zależności od warstwy społecznej, czy to arystokracji, szlachty, czy mieszczaństwa, inne były rygory obyczajowe, maniery, inny sposób ubierania się, rosły wymagania starszych w stosunku do młodszych, pracodawców w stosunku do pracowników, kobiet w stosunku do mężczyzn i vice versa, duchowieństwa w stosunku do chłopów.
„Kulturowe podstawy osobowości” Linton - jednostka, aby mogła funkcjonować w społeczeństwie musi przestrzegać wzorów kulturowych
„Księgi dobrych manier” - tłumaczą jak zachować się przy stole, rozmawiać ze starszymi, unikać alkoholu i kobiet lekkich obyczajów.
Obyczaj był już wtedy różnie rozumiany i jeśli jedni traktowali go wyłącznie jako formy codziennego postępowania, drudzy widzieli w nim coś więcej.
2. Zwyczaje i obrzędy
obyczaj - zrytualizowana forma zachowania i postępowania
zwyczaj - zachowanie powtarzające się w cyklu dobowym czy pór roku
obrzęd - zrytualizowane zachowanie (forma udramatyzowana)
Carrier - obrzęd to wzór ustalonych ceremoniałem zachowań wyrażających zbiorowe życie religijne i jednocześnie wiążących nas poprzez gesty i słowa z pewną rzeczywistością transcendentną.
Zwyczaj ma na celu sprowadzenie dla wspólnoty i dla jednostki pomyślności w gospodarce, zdrowiu, życiu rodzinnym i społecznym.
Każdy człowiek ma na celu poddać się zwyczajom i obrzędom, w szczególności „przejścia”, które z jednej strony stanowią rodzaj inicjacji w zwyczaje i wzory kulturowe panujące w danej wspólnocie, z drugiej strony są formą akceptacji dla nowo przyjętego przez pozostałych członków. Stąd tyle zwyczajów i obrzędów związanych z urodzeniem, weselem i śmiercią człowieka.
XIX w. - obyczaje nazywane są nałogami i zwyczajami ze względu na powtarzające się formy zachowań oraz zrytualizowane i skodyfikowane normy postępowania.
Wincenty Pol - obyczaje jako nałogi
J. S. Bystroń - obyczaje to „życie codzienne różnych warstw społecznych”. Sposoby zachowania uznane w danej społeczności za normalne, mogą stanowić rodzaj przyjętego wzoru kulturowego.
Obyczaj stanowi i system wartości, chroniony przez społeczność lokalną i sposób jego odniesienia do postaw życia w różnych środowiskach społecznych, ale najpierw jest przejawem wspomnianego tu codziennego życia, którego formy towarzyskie wpisał Norbert Elias w pojęcie kultury i cywilizacji.
3. System wartości etycznych
Obyczaj - wszystkie obowiązujące w danej epoce lub środowisku normy współczesnego współżycia, nadając im nie tylko skonwencjonalizowanego, ale nade wszystko moralnie wartościowego waloru.
Sumner - w obyczajach tkwi norma, zgodnie z którą poddawanie ich pod dyskusję jest ich osądem. Są to wzory kulturowe, które obowiązują wszystkich, którzy chcą współżyć w konkretnej wiosce. Wynikają najczęściej ze światopoglądu ludności.
Guriewicz - obyczaje są „modelem świata” ukształtowanym w danym społeczeństwie, zgodnie z wartościami płynącymi z doświadczenia. Ów „model świata” obowiązywał w danej społeczności głównie poprzez moralno - obyczajowe normy i system wartości.
Dana społeczność lokalna, która postępowała zgodnie z obyczajem, miała także wspólne reakcje na gesty, słowa, formy towarzyskie. Nadawała więc tym samym faktom te same znaczenia. Miała identyczne lub podobne reakcje na pewne gesty, słowa, formy towarzyskie.
J. Szczepański - ustalone i tradycyjnie przekazywane wzory zachowania „są czynnikiem ujednolicającym postępowanie jednostek i zachowania zbiorowości.”
Prawo zwyczajowe było dla społeczności ważniejsze od prawa stanowionego.
S. Pigoń „Z Kamborni w świat” - książka opisuje zanikanie prawa obyczajowego i pojawienie się prawa stanowionego oraz reakcję społeczności wiejskiej na łamanie prawa obyczajowego.
Zderzenie tych dwóch praw wywołało na początku naszego wieku na wsi polskiej najwięcej kontrowersji, często oburzenie i konsternację.
Zmienia się zachowanie społeczności.
Każda epoka ma swój własny „kodeks zachowań”, wg którego modeluje jednostki. Taki kodeks dominował poprzez moralno - obyczajowe konwencje i odzwierciedlał system wartości.
Standardy zachowań zmieniają się w zależności od środowiska i epoki. Kiedy jednostka nie podporządkowuje się wzorom, to ściąga na wieś niebezpieczeństwo i nieszczęście.
Zmiana jako wyraz żywotności obyczaju
Sumner - obyczaj wypływa z naturalnych sposobów postępowania i oddziałuje na kolejne pokolenia. W trakcie przekazu nabiera sił społecznych, kształtuje filozofię życiową grup i zdecydowanie wpływa na światopogląd jednostki. We współczesnym życiu mogą się łączyć z innymi obyczajami.
Człowiek postrzega świat przez środowisko kulturowe, a więc konsekwencją jest siła i trwałość istnienia obyczajów. Człowiek rodząc się w określonej społeczności, przyjmuje jej obyczaje jako wzory kulturowe i naśladując je staje się członkiem wspólnoty.
Dawna społeczność lokalna myliła pojęcia obyczajowy z obyczajnym. Człowiek nieobyczajny to taki, który nie przestrzega norm moralnych.
Są obszary, w których maniery ulegają zmianom szybko i takie, w których sposób bycia przypomina XIX w. Formy towarzyskie na wojnie i w sytuacjach zagrożeń przestają obowiązywać. Walka o życie prowokuje do innych sposobów zachowania i norm.
Czy istnieją nowe obyczaje?
Przyczyny przemian w obyczajach:
Przemiany kulturowe i społeczne
Nagły awans ludzi ze wsi
Migracja młodzieży ze wsi do miasta
Więź lokalna (społeczna) to najważniejsze zjawisko, które stoi na straży obyczajów. Każde odchylenie od normy jest widoczne i komentowane. Istnieje obawa kary od Niebios, dopóki to myślenie jest realne, dopóty obyczaj jest przestrzegany.
Brak więzi zakłóca przekaz tradycji, proces kontynuacji norm, wartości i pewnej wiedzy o przeszłości. Zakłócenie przekazu tradycyjnego w wielu wypadkach wytworzyło inne cechy więzi. Społeczność wychodzi z dawnej, zamkniętej społeczności wioskowej i nawiązuje kontakty z innymi grupami, zawodami i szerszym światem. Powstaje więc nowa więź. Mamy do czynienia ze stopniowym zarzucaniem więzów z góry determinowanych na rzecz więzów celowych.
Antropomorfizacja przyrody - człowiek jest częścią otaczającego wszechświata
Obecnie w kontaktach międzyludzkich jest coraz mniej miejsca na spontaniczność. Jest to konsekwencją zmiany sposobu pracy, która wymaga szacunku dla cudzego czasu.
Zakończenie
Społeczeństwo polskie upodabnia się do zachodnich.
McLuhan - świat i otoczenie są kreowane przez media. To, czego one nie pokazują w zasadzie nie istnieje.
William G. Sumner - socjolog amerykański, Każde społeczeństwo ma swoisty etos, czyli styl normatywny: kompleks charakterystycznych dla siebie zwyczajów i reguł moralnych. Wynikają one z lokalnych tradycji i nie mogą być uznawane za lepsze lub gorsze od innych. Prawo stanowione jest skuteczne tylko tyle, o ile odpowiada lokalnemu etosowi, nie narusza wytworzonych spontanicznie folkways i mores. Państwo może jedynie wspierać zwyczaje i reguły moralne, nie może zaś ich zmieniać (na podst. www.wiipedia.pl)
twórcą kategorii „obrzędy przejścia” jest Arnold van Gennep