WŁADYSŁAW BRONIEWSKI 1897 - WIERSZE I POEMATY
(wstęp - Tadeusz Bubnicki)
O życiu i twórczości Władysława Broniewskiego.
Władysław Broniewski ur. 17 grudnia 1897 roku w Płocku w typowej polskiej patriotycznej rodzinie drobnoszlacheckiego pochodzenia. Poeta wychowywał się w atmosferze niepodległościowej i kulcie tradycji powstańczych. Dziadek Broniewskiego walczył w powstaniu listopadowym. W szkole poeta poznał twórczość polskich romantyków. Również podczas lat szkolnych powstały pierwsze próby poetyckie, publikowane w pisemku „Młodzi idą”. Jego artykuły i wiersze ukazujące się w pisemku inspirowane były twórczością Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, Ujejskiego, Romanowskiego, Żeromskiego, Wyspiańskiego. Wyrazem patriotyzmu Broniewskiego było również uczestnictwo w Organizacji Młodzieży Niepodległościowej i Związku Strzeleckim. W 1915 znalazł się w Legionach. Po odmowie przysięgi na wierność Austrii znalazł się z innymi legionistami w obozie w Szczypiornie. Jego wielkim autorytetem z tamtych czasów był Józef Piłsudski. Świadectwa fascynacji Broniewskiego tą wielką postacią można znaleźć w Pamiętniku jak i w korespondencji z przyjacielem - Bronisławem Sylwinem Kencbokiem. Ostatecznym rozczarowaniem stały się dopiero efekty przewrotu majowego w 1926 roku. W 1918 roku Broniewski zdał maturę i zapisał się na studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. Tam wstąpił do Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej i uczestniczył aktywnie w jego działalności. Związał się też z Towarzystwem Uniwersytetu Ludowego, a następnie wszedł do zespołu redakcyjnego „Nowej Kultury”. Stąd nurt rewolucyjny we wczesnej twórczości poety (wiersze: Robotnicy, Ostatnia Wojna, Róża, Na śmierć rewolucjonisty, Pionierom).
Przełom 1922 i 23 przyniósł pierwsze dojrzałe teksty Broniewskiego, które później zostały opublikowane w „Skamandrze”.
Wiatraki.
W 1925 ukazał się jego debiut poetycki - tomik Wiatraki. Był on „budowaniem warsztatu” i precyzowaniem zakresu tematycznego. W tomiku (liczącym zaledwie 18 utworów) dominowały tendencje uogólniające przeżycia żołnierskie (Młodość, Soldat inconnu, Ostatnia wojna) oraz pierwsze świadectwa socjalistycznego światopoglądu (Robotnicy, Pochód) obok wyrazistego nurtu liryki osobistej, gwałtownej i wyrażającej wewnętrzne stany w symbolicznych obrazach przyrody (Wiatraki, Perun, Marzanna).
Trzy salwy.
W tym samym roku wydano również Trzy Salwy („biuletyn poetycki” stworzony wspólnie ze Stanisławem Ryszardem Standem i Witoldem Wandurskim). Znalazło się w nim siedem wierszy Broniewskiego. Zbiór ten można uznać za ważną manifestację polskiej poezji proletariackiej nie tylko ze względu na problematykę i postawę ideową autorów, ale także ze względu na środki artystyczne. We wstępie do Trzech Salw czytamy: „Nie o sobie piszemy. Jesteśmy robotnikami słowa. Musimy wypowiedzieć to, czego inni ludzie warsztatu wypowiedzieć nie mogą”. Wiersze opublikowane w „biuletynie” są idealne do deklamowania, korzystają z wzorców pieśni. Skierowane do szerokiego audytorium przedstawiały przeżycia o kolektywnym i społecznym charakterze, były apelem i formułą walki rewolucyjnej. Broniewski często w tych wierszach posługuje się aluzją literacką (w Poezji - do twórczości Słowackiego) czy przejrzystymi symbolami (antycznymi - w Nike). Poeta sięga też po motywy Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Dymy nad miastem.
W 1926 powstał tomik Dymy nad miastem. Był on dowodem wyraźnej krystalizacji postawy ideowoartystycznej. Znalazły się w nim takie utwory jak Róża, Na śmierć rewolucjonisty, Do towarzyszy broni, Nike, Poezja, Listopady. Równocześnie ze wzbogaceniem nuty społecznej rozszerza się również zasięg liryki osobistej; oba nurty wchodzą w określone związki i motywują się wzajemnie. Broniewski jest twórcą, który mówi: „Poeta nie może być samotnikiem odosobnionym od świata murem pogardy i melancholii, ale przeciwnie, musi wniknąć praktycznie w problematykę życia społecznego. A gdy to się stanie, niech pisze, o czym chce, bo wówczas wszystko, co stworzy, będzie dokumentem kulturalnym epoki i współczynnikiem w walce o nową kulturę”.
Komuna paryska
Komuna Paryska - zryw rewolucyjny ludności Paryża, przede wszystkim inteligencji i robotników. Trwała od 18 marca do 28 maja 1871 roku. W zależności od punktu widzenia uważana za ostatnią rewolucję romantyczną, przez anarchistów za nie do końca konsekwentną próbę likwidacji państwa, a przez marksistów za przykład dyktatury proletariatu. Broniewski jest autorem poematu Komuna Paryska, który opisuje stłumienie zrywu w czasie "krwawego tygodnia". Jego wydanie zostało w roku 1929 uniemożliwione przez polską, rządową cenzurę. Do wydania poematu doszło dopiero w latach '40.
Troska i pieśń.
Tomik Troska i pieśń został wydany w 1932. Zamyka on pierwszy okres twórczości Broniewskiego i cechuje się wysokimi wartościami artystycznymi. W wierszach w nim zawartych można dostrzec pogłos sporów o charakter i funkcje sztuki toczonych w środowisku polskiej lewicy, sporów ogniskujących się wokół pojęcia „literatury proletariackiej”. Broniewski nie mógł się zgodzić na schematyczne i zaktualizowane wzorce poetyckie, na ciężkie i twarde słowa, o których pisał Stande w wierszu Dziś jeszcze słów potrzeba….Odpowiedzią poety był utwór skierowany bezpośrednio do Witolda Bandurskiego pt. Przyjacielu, los nas poróżnił. Chodziło mu bowiem o samoistną wartość wypowiedzi artystycznej, o jej ideową nośność właśnie jako poezji, a nie rymowanej odezwy, wyzbytej „nałogów poetyckości”. Broniewski odrzucał uproszczoną formułę poezji agitacyjnej, odrzucał też środki awangardy. Był poetą tradycji i dlatego między innymi zbliżył się do Skamandrytów, mimo niezgody na ich ideologię. Tomik Troska i pieśń kończy się wierszem Krzyk, który jest zapowiedzią kolejnego zbioru wierszy Broniewskiego.
Cechy poezji Broniewskiego:
związki z poetyką romantyczną, a zwłaszcza z jej prometejską orientacją,
Broniewski silnie eksponuje swoje „ja” poetyckie, wyraźnie przedstawia bohatera lirycznego, ważną rolę wyznacza adresatowi wiersza,
komunikatywność - poeta sięga po znane składniki, których znaczenie polega na mocnym zakorzenieniu w świadomości narodowej,
nie była to tylko poezja optymistyczna, odnajdujemy w niej również niepokoje egzystencjalne, nastroje pesymistyczne i depresyjne.
Krzyk ostateczny.
W tomiku tym wydanym w 1938 widać wyraźnie te nastroje. Powodów takiej poetyckiej reakcji należy szukać w biografii poety, jak i w sytuacji ogólnej. W 1931 roku Broniewski razem z redakcją komunistycznego „Miesięcznika Literackiego” został uwięziony. Był to niewątpliwy objaw wzmagających się represji politycznych. W latach trzydziestych wyemigrowali do ZSRR komunistyczni towarzysze Broniewskiego i niedługo potem padli ofiarą prowokacji. Fakt ten niewątpliwie zaważył mocno na postawie poety, który mimo wszystko został wierny socjalistycznemu światopoglądowi. Z drugiej strony w kraju dotkliwie odczuwano skutki światowego kryzysu i jego konsekwencje. Niepokój budziła też sytuacja międzynarodowa - faszyzm stał się niebezpieczną siłą, zwłaszcza po dojściu do władzy Hitlera. To wszystko spowodowało, że w literaturze zaczęły pojawiać się nastroje katastroficzne, widoczne również w ostatnim przedwojennym tomiku Broniewskiego, szczególnie zaś w tytułowym utworze. W tomiku tym nastroje katastroficzne przeplatają się z próbami ich przezwyciężenia. Obok wierszy o tonacji heroicznej i patetycznej (Do przyjaciół-poetów, Twarde ręce, Cześć i dynamit, Manlicher) występują w nim teksty refleksyjne, związane często z obrazami przyrody (Miasto rodzinne, Mój pogrzeb, Hawrań i Murań, W pociągu) oraz przejmujące wiersze o rozpaczy (Scherzo, Noc, Ulica Miła, Poeta i trzeźwi, Bar „Pod zdechłym psem”).
W Krzyku ostatecznym - po raz pierwszy z taką siłą - pojawił się motyw historii. Dla poety ważny był dynamiczny charakter historii, ujawniający się głównie w momentach ostatecznej próby, oraz obecność historii w dniu dzisiejszym i przyszłości. Dzieje dla Broniewskiego stanowią proces o określonym celu finalnym - zwycięstwie rewolucyjnym. Poetę interesowała „rola jednostki w historii”, stąd odpowiednie cechy „ja” lirycznego i wybór historycznych bohaterów (Bakunin, Waryński, Strug). W Krzyku ostatecznym odnajdujemy również tendencję pejzażową i patriotyczną. Broniewski w Moim pogrzebie i Mieście rodzinnym daje wyraz przeświadczeniu o nierozerwalnym związku z ziemią ojczystą (to przeświadczenie będzie stale powracać w jego twórczości) oraz o wpisanym w pejzaż wspomnieniu i pamięci historycznej. Tomik kończy wiersz Bagnet na broń.
Dwa tomiki z okresu wojennego:
Bagnet na broń (1943)
Drzewo rozpaczające (1945)
Zamiarem autorskim było podkreślenie analogii między losem współczesnego „pielgrzyma” i „żołnierza-tułacza” a romantycznym jego wyobrażeniem. Znaczna część wierszy z okresu wojennego jest poetyckim „dziennikiem” odtwarzającym szlak pielgrzymiej i żołnierskiej tułaczki. Droga wiedzie przez wschodnie tereny Związku Radzieckiego, Iran, Syrię i Palestynę. Przymusowa bezczynność poety, który nie mógł bezpośrednio uczestniczyć w walce, tym silniej wyzwolił w nim ów „kompleks pielgrzymi”. Motywy tułactwa-pielgrzymstwa układają się w obu tomikach wg wyraźnego porządku. Od swoistego „prologu”, jakim jest Bagnet na broń zapowiadający groźbę najazdu, motyw tułaczki otwiera tekst Żołnierza polskiego, niezwykle silnie eksponujący tradycję żołnierskiej pieśni i folkloru. Właściwą kulminację tego motywu stanowi uświadomienie celu dalszej wędrówki, którym jest walka o wolną ojczyznę (Syn podbitego narodu, Droga, Co mi tam troski, Nad rzekami Babilonu, Monte Cassino). Oczywiście ma być to ojczyzna socjalistyczna. Szlak „żołnierza-tułacza” z wierszy Broniewskiego jest zarazem powtórzeniem szlaku dziewiętnastowiecznych romantyków. Jednak Broniewski nie pozwalał swemu bohaterowi snuć historiozoficznych refleksji i negował całą sferę metafizycznej i estetycznej nadbudowy.
W Drzewie rozpaczającym dochodzą do głosu pesymistyczne i nostalgiczne nastroje, poeta-tułacz gubi swój cel, nie uczestnicząc bezpośrednio w walce, i cofa się w osobiste, wewnętrzne przeżycia. Te nastroje wzmacnia poczucie oddalenia od kraju. Rzeczywistość okupowanej ojczyzny ulega swoistej mitologizacji, a jej obraz wyrasta z ułamkowych wieści, wspomnień, reminiscencji literackich.
Literacki obraz ojczyzny u Broniewskiego:
konkretny - jako utracona ziemia,
przyszłościowy - ojczyzna zdobyta w walce z okupantem,
społeczny - ojczyzny „społecznej”, pozbawionej własnego terytorium, ale żyjącej w zbiorowości pielgrzymiej.
Warto tu dodać, że dom - w wojennej poezji Broniewskiego jest słowem zastępczym ojczyzny, posiadając nie tylko przedmiotowy, ale i uczuciowy charakter. Motyw „domu” jest również nosicielem znaczeń martyrologicznych - jako ruiny, zgliszcza, gruzy. Staje się w tym sensie symbolem zniszczenia w sensie ogólnym. Elementy niezniszczalne to: człowiek i jego zbiorowe istnienie w ojczyźnie oraz pejzaż ojczysty.
Powojenny utwór Do domu. Ów „dom” posiada to samo symboliczne znaczenie, co w wierszach wojennych - jest synonimem ojczyzny. Tu miejsce dawnych motywów żołnierski zajął motyw pracy (odbudowa kraju). Etyce pracy poświęcone są wiersze powstające już w Polsce: Most Poniatowskiego, Pierwszy Maja, Byt określa świadomość.
Ostatni okres twórczości zdominowały tragedie rodzinne Borowskiego - śmierć żony i córki. Dorobek tych ostatnich lat to:
Opowieść o życiu i śmierci Karola Waltera - Świerczewskiego, robotnika i generała (1949),
Słowo o Stalinie (1949),
Mazowsze (1951) - 10 części:
W poemacie możemy odnaleźć przyrodę, pejzaż ojczysty, wspomnienia, refleksje nad sensem życia, naturą tworzenia i tradycją. Pejzaż jest dwojaki: dosłowny pejzaż ojczysty i pejzaż symboliczny, ewokujący wartości światopoglądowe i estetyczne. W poemacie zauważamy też tzw. falowanie nastrojów.
Rozważania o pięknie - nie sprowadza się ono do kontemplacji, lecz implikuje czyn: „My wybieramy czyn/ i to jest piękno”.
Elementy mitologii słowiańskiej - związek z ziemią i naturą, Światowid.
nie dokończony poemat Wisła,
tom Nadzieja (1951) - ok. 50 utworów:
Poematy, ale też wiersze poświęcone zmarłej żonie Marii (17 utworów w temacie społeczno - politycznym, 41 osobistych - co jest bardzo znaczące).
Utwór Dla kogo wiersze wyrażający jasno poglądy Broniewskiego na twórczość:
„Wyrazić to, co czują miliony,
jeszcze coś im poddać,
myśleć jak oni”.
Poezja jest artystycznym wyrazem stanów emocjonalnych spotęgowanych znaczeniem faktów będących ich przyczyną.
W wierszach osobistych poecie zależy na wywołaniu reakcji „współodczuwającej” u odbiorcy - i tak los okupacyjny i śmierć żony poety stają się składnikiem zbiorowej, okupacyjnej biografii narodowej.
Motyw starzenia się kontrastuje z motywami trwania i istnienia - zgoda na śmierć fizyczną jest zarazem niezgodą na odejście bez śladu, na rezygnację i rozpacz (odnajdujemy tu horacjańskie „nie wszystek umrę”).
Anka (1956) - tomik poświęcony tragicznie zmarłej córce - 15 utworów:
Aluzja do „Trenów” Kochanowskiego.
Dalszy ciąg „trenicznych” utworów związanych ze śmiercią żony. Tomik ten to poetycka ekspresja bólu, rozpaczy oraz próba światopoglądowej refleksji, której celem jest „wydarcie się rozpaczy”. Jest to jednak świadomie ukształtowana koncepcja twórcza - większość utworów powstała dopiero pół roku po śmierci córki.
Tomik rozpoczyna utwór Trumna jesionowa, a kończy Żyłem.
Utwór Dąb - etyka walki, tym razem o godne umieranie.
Nowe wiersze włączone do wydań zbiorowych.
Najbogatsze twórczo były lata 1947-49 i dwa miesiące 1955. Broniewski to „klasyk polskiej poezji rewolucyjnej”, „poeta ojczyzny” - obejmował wszystko, co ludzkie.
Twórczość poetycka Broniewskiego
1925 (Warszawa) - Wiatraki
1925 (Warszawa) - Trzy salwy. Biuletyn poetycki (z W. Wandurskim i S. R. Stande)
1927 (Warszawa) - Dymy nad miastem
1929 (Warszawa) - Komuna paryska (pierwsze wyd. skonfiskowano, kolejne pojawiły się w 1947 i 1950 r.)
1932 (Warszawa) - Troska i pieśń
1932 (Moskwa) - Wybór poezji 1923-1931
1938 (Warszawa) - Krzyk ostateczny
1943 (Jerozolima, Londyn) - Bagnet na broń
1944 (Jerozolima) - Wybór poezji 1925-1944
1945 (Londyn) - Drzewo rozpaczające
1946 (Warszawa) - Wiersze wybrane
1948 (Warszawa) - Wiersze warszawskie
1949 (Warszawa) - Okop i barykada
1948 (Warszawa) - Słowo o Stalinie
1951 (Warszawa) - Dla małych dzieci
1951 (Warszawa) - Nadzieja
1952 (Warszawa) - Mazowsze i inne wiersze
1952 (Warszawa) - Młodym do lotu
1953 (Warszawa) - Będzie radość i będzie śpiew
1956 (Warszawa) - Anka
1962 (Warszawa) - Wiersze i poematy
5