Skrypt
Romantyzm - wprowadzenie do epoki
1. Dwa znaczenia słów romantyk i romantyzm.
Romantyzm - epoka literacka (okres literacki) w XIX wieku; postawa życiowa, cechująca się zwrotowi ku intuicji, uczuciom, zamiast ku rozumowi, racjonalizmowi.
Romantyk - przedstawiciel, twórca epoki romantyzmu; romantyk - osoba kierująca się uczuciami
2. Ramy czasowe romantyzmu tło historyczne:
Europa - 1789 (rewolucja francuska) - 1848 (Wiosna Ludów)
Polska - 1822 (Ballady i romanse Adama Mickiewicza) - 1863 (powstanie styczniowe)
W Polsce wyróżnia się właściwie dwie daty rozpoczynające romantyzm - 1818 (początek teoretyczny - Kazimierz Brodziński wydaje książkę O klasyczności i romantyczności, której krytykuje pisarstwo starszego pokolenia klasyków) i 1822 (początek praktyczny - Adam Mickiewicz wydaje tom wierszy Ballady i romanse, w którym realizuje założenia romantycznej poezji).
Preromantyzm to okres jeszcze przed nadejściem romantyzmu - schyłek oświecenia, w którym do głosu doszedł nurt w literaturze i sztuce zwany sentymentalizmem (odwoływanie się do uczuć, intuicji, serca i wiary).
W Europie w okresie preromantyzmu i romantyzmu dochodziło do buntu mieszczaństwa przeciwko systemowi feudalnemu i staremu porządkowi rzeczy. Bunty były wszczynane najczęściej przez młodych ludzi.
W Polsce romantyzm rozwijał się zależnie od sytuacji politycznej. Kraj był pod zaborami, więc młodzieńczy bunt przybrał na sile. Romantyzm w Polsce okazał się bardzo płodny i ukierunkowany politycznie. Ważną datą dla polskiego romantyzmu to rok 1830 (powstanie listopadowe).
3. Pochodzenie nazwy „romantyzm”. Jest to nazwa paradoksalna, ponieważ pochodzi od łacińskiego słowa romanus, czyli „rzymski”. Rzymski kojarzy się z klasyką i epokami jasnymi, nie zaś z ciemnymi (epoką ciemną jest oczywiście romantyzm). W średniowieczu językami romańskimi nazywano języki ludów tubylczych w prowincjach rzymskich (germańskie, galicyjskie). W tych językach tworzono różne baśnie i legendy pełne magicznych stworzeń, mroku, tajemnic. Na podstawie tych legend powstawały powieści awanturnicze zwane romansami. Romantyzm natomiast bezpośrednio nawiązuje do tradycji ludowych i folkloru, którego pełno było w tych powieściach.
4. Spór klasyków z romantykami. Jako prąd literacki, romantyzm wkroczył, w odróżnieniu od innych epok, w atmosferze sporu i konfliktu pokoleń. W Niemczech był to tzw. Sturm und Drang (okres burzy i naporu, jako opozycja do rządów absolutystycznych i ówczesnych stosunków politycznych - szczególnie widoczne jest to w dramatach Schillera).
W Polsce spór przebiegał ostro i bezkompromisowo. Młodzi romantycy zarzucali klasykom (oświeceniowcom):
- skostniałość w tworzeniu sztuki, szczególnie poezji
- wtórność, brak oryginalności (korzystanie tylko z gatunków starożytnych lub inspirowanych starożytnością: oda, hymn, bajka, epigramat itp.)
- uległość wobec zaborcom
Klasycy zarzucali romantykom:
- niszczenie odwiecznych zasad pisania (decorum, czyli zasady stosowności)
- wskrzeszanie zabobonów i ciemnoty
- brak talentu
Romantycy postulowali:
- uwolnienie sztuki od klasycznych reguł
- wprowadzenie tematyki ludowej, folkloru, orientalizmu
- świeżość wyobraźni
- danie wyrazu gwałtownym uczuciom
- rewolucyjne, czynne podejście do sprawy zaborów.
Przedstawiciele klasyków: Kajetan Koźmian, Jan Śniadecki i in.
Przedstawiciele romantyków: Ludwik Osiński, Franciszek Salezy Dmochowski, Franciszek Morawski i in.
Spór toczył się przede wszystkim na łamach gazet tj. „Dziennik Wileński” i „Pamiętnik Warszawski”
5. Filozofia romantyzmu.
- odrzucenie oświeceniowych wartości tj. ład, harmonia, jednorodność zjawisk
- spojrzenia na świat jako na żyjący i rozwijający się organizm
- panteizm (boski pierwiastek obecny jest w przyrodzie)
- postulat twórczej oryginalności (nowa estetyka, polegająca na łączeniu, mieszaniu gatunków)
- eksponowanie swojego indywidualizmu i idealizmu
- Gotllieb Fichte - najważniejsze jest moja „ja”; to owo „ja” tworzy rzeczywistość, czyli świat przedmiotowy i pozazmysłowy; „ja” musi być czynne i twórcze, szczególnie w zakresie działań artystycznych; Fichte był pierwszym niemieckim filozofem, który otwarcie mówił o wyższości narodu niemieckiego nad innymi (nacjonalizm)
- Fryderyk Schlegel - twórcza wolność indywidualisty jest potęgą; artysta doznaje jednak rozczarowania podczas zetknięcia się z rzeczywistością nieidealną, więc decyduje się wznieść ponad życie, odrzuca normy społeczne, staje się ironiczny w stosunku do „zwykłych ludzi” (tzw. ironia romantyczna); ironiczny romantyk lubuje się w sprzecznościach i paradoksach, groteskach, mieszaniu kategorii estetycznych, np. komizmu z tragizmem
- August Wilhelm Schlegel - miłość jest najwznioślejszym uczuciem - „specjalnie romantyczną namiętnością”, ma wymiar kosmiczny, ponieważ zaczyna się od zmysłow, potem obejmuje miłość do bliźniego, następnie do nieskończoności (absolutu) - ta koncepcja podobna jest do idealizmu Platona
- Wilhelm Schelling - cały świat ma jednorodną strukturę, jest jednością - absolutem; częścią widzialną absolutu jest przyroda, częścią niewidzialną - duch; sztuka i natura mają również charakter duchowy - są przeniknięte duchowością, są twórcze i żywe; idea zakładająca, że we wszystkim jest duch to spirytualizm; skutkiem spirytualizmu jest irracjonalizm, fantastyka i mistyka w sztuce; intuicjonizm natomiast to pogląd głoszący, że prawdę można poznać jedynie poprzez intuicję oraz odczuwanie
- Dawid Fryderyk Schleiermacher - przejawem intuicjonizmu jest postawa mistyczna, która polega na poznawaniu prawdy poprzez silne uniesienia religijne; tylko dzięki uczuciom mistycznym możemy doświadczyć kontaktu z Bogiem i nieskończonością
- Jan Gotfryd Herder - dzieje ludzkie realizują stopniowo boski plan (optymizm poznawczy); na świecie panuje ład i porządek wszechrzeczy, przyroda jest wzniosła i piękna, człowiek natomiast posiada dar odkrywania tego boskiego planu; człowiek czynnie tworzy kulturę, jest fenomenem natury i może być wszechpotężny
- Johan Wilhelm Hegel - byt jest rozumny tak samo jak historia i wciąż się rozwija; wszystko jest jednością, z której uwalniają się przeciwieństwa, będące niezbędne do rozwoju świata; wszystko, co istnieje (teza) posiada swoją antytezę (czyli pojęcie bogatsze treściowo, gdyż zawiera zdanie podstawowe plus zaprzeczenie) i prowadzi do syntezy (całości); duch świata (absolut) przejawia się w duchach narodów, które dążą do samodoskonalenia; ogromną rolę w kreowaniu historii odgrywają wybitne jednostki; Hegel wyróżnia trzy rodzaje ducha - duch subiektywny (wyraża się w życiu pojedynczego człowieka, jednostki), duch obiektywny (wyraża się w religii, sztuce, życiu społecznym) i duch absolutny (duch świata)
6. Najważniejsze pojęcia
- irracjonalizm
- intuicjonizm
- mistyka
- ludowość
- fantastyka (czerpanie z Szekspira, wprowadzanie duchów zjaw, smoków, wiedźm do literatury i sztuk plastycznych)
- orientalizm (fascynacja kulturą dalekiego wschodu)
- młodość
- bunt
- spirytualizm
- miłość romantyczna (totalna) - obejmująca każdą sferę życia
- dandyzm - elegancja, szykowne ubieranie się, wyrafinowany sposób wyrażania się, będący sprzeciwem wobec „zwyczajnego i nudnego mieszczaństwa”
- wyobraźnia
7. Sztuka romantyzmu. Romantycy sprzeciwiali się klasycyzmowi w sztuce, czyli normatywności, zasadzie mimesis (wiernego naśladowania rzeczywistości), decorum (zasadzie stosowności, niełączenia gatunków literackich, mieszania stylów), kompozycji zamkniętej oraz odwoływania się tylko do antyku. Romantycy sięgali więc do estetyki i kompozycji otwartej, postulują pluralizm estetyczny (czerpanie do różnych źródeł, ludzkiego wnętrza, przemian świata zewnętrznego). Dominuje zasady syntezy sztuk, czyli połączenia malarstwa z literaturą, rzeźbą, bowiem cała sztuka służy jednemu celowi - ukazaniu świata leżącego ponad zwykłą materialnością (czyli absolutu, Boga, nieskończoności). W malarstwie dominują ciemne barwy, ukazywanie nocy i jej tajemnic - zjaw, duchów, niebezpieczeństw. Twórcy starali się oddać ducha natury, którą często eksponowali jako wyraz swoich uczuć. W muzyce góruje zasada synestezji, czyli odbierania świata za pomocą zmysłów. Muzyka musi więc być rozbudowana i pokazywać różne stany emocjonalne i być odczuwana bardzo silnie. Muzycy sięgali do pieśni ludowych, folkloru miejskiego i wiejskiego, melodyjności. W muzyce romantycznej ogromną rolę odgrywał artysta wirtuoz - miała być to osoba ekspresyjna, utalentowana, posiadająca umiejętność improwizacji i wariacji muzycznych. Podstawowym założeniem sztuki romantycznej była autonomia sztuki, czyli wyzwolenie jej z wszelkich okowów norm, tradycji - sztuka miała żyć własnym życiem, nie unikać tematów tabu, sięgać „tam, gdzie wzrok nie sięga”. Autonomia ta nie oznacza bowiem odłączenia się od tematyki narodowej - wręcz przeciwnie - sztuka ma podsycać w człowieku miłość do ojczyzny i poglądy idealistyczne. Architektura sięgała natomiast do estetyki średniowiecza (neogotyk) - kochano stare zamczyska i stylizowano swoje domostwa na średniowieczne rezydencje. Ogrody miały styl angielski, czyli cechował ją pozorny chaos, sztuczne ruiny, altanki, świątynie dumania, strumyki, bujna roślinność.
Przedstawiciele malarstwa: Eugeniusz Delacroix, Franciszek Goia
Przedstawiciele muzyki romantycznej: Chopin, Paganini, Mochnacki
8. Literatura romantyczna. Następuje rozróżnienia pomiędzy literaturą Południa (klasycznej, grecko-rzymskiej) i literaturą Północy (mitologiczna - celtycka, chrześcijańska). Ta druga cechuje się irracjonalizmem, mistyką, fantastyką, pogłębieniem psychologii postaci, ludowością. Najczęstsze motywy literackie i toposy to:
- romantyczna podróż - zwiedzanie świata, poszukiwanie swojego miejsca, docieranie do narodowej mitologii i kultury ludowej
- orientalizm
- historyzm - zwrot ku historii i mitologii narodu
- apokryfy literackie - „genialne fałszerstwa”, np. Pieśni Osjana były stylizowane na utwory staroceltyckie i miały uchodzić za znalezisko, a w rzeczywistości były napisane przez ówczesnego twórcę romantycznego Jamesa Macphersona
- ballady, czyli utwory inspirowane pieśniami gminnymi, fantastyką, historią, ludowością
- powieść poetycka - rewolucyjna względem klasycznym normom, pełna zabiegów stylizacyjnych
- bajronizm - nowy typ bohatera romantycznego w literaturze, który cechował się dumą, tajemniczą przeszłością, odwagą, nieprzeciętnością
- walterskotyzm - odtwarzanie pięknej, zamierzchłej przeszłości
- werteryzm - postawa cechująca bohatera uczuciowego, nieszczęśliwie zakochanego w kobiecie idealnej, skłonnego do melancholii i samobójstwa