Wielka Emigracja i programy niepodległościowe oraz polskie ugrupowania społeczne, powstałe po powstaniu listopadowym 1830-1831
Po powstaniu listopadowym miał miejsce jeden z największych emigracyjnych ruchów polityczno-patriotycznych tamtych lat, nazwany Wielką Emigracją. Nie był on zjawiskiem celowo zaplanowanym, a mimo to odegrał ogromną rolę w życiu umysłowym i politycznym Polaków. Zrodził się on w krótkim czasie, bo w niespełna rok po klęsce listopadowej. Emigrantami byli na początku cywile: urzędnicy, artyści, dziennikarze, pisarze, inteligencja i politycy, a dopiero w późniejszym czasie oficerowie i żołnierze oraz inni uchodźcy, przede wszystkim z rosyjskiego zaboru. J. Bem to jeden z pierwszych twórców Wielkiej Emigracji, który pomógł tysiącom internowanych wojskowych przedostać się do Francji. Reszta Polaków udała się do Belgii, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Saksonii i Stanów Zjednoczonych oraz Algierii. Do 1847 roku emigrantami było mniej więcej 11 tys. Polaków. Emigranci ci musieli zapoznać się z sytuacją gospodarczą, polityczną, społeczną i kulturową państw, do których przybyli. Początkowo zwiedzali zabytki, składając cześć i hołdy poległym patriotom Polski - np. na grobie Tadeusza Kościuszki, co oczywiście budziło patriotyczne nastroje wśród Polaków. Emigranci zostali powitani ciepło przez Francję i inne państwa, do których przybyli, ale z czasem sytuacja uległa zmianie, na niekorzyść Polaków, co wynikało z tego, iż Francuzi nie mieli żadnych zamierzeń politycznych wobec narodu polskiego, zaś w Europie wzrastało napięcie, nie wykluczające rozpoczęcia wojny. Chciano więc wykorzystać Polaków do rozgrywek politycznych miedzy Petersburgiem a Paryżem, który był głównym ośrodkiem emigracyjnym. Naród polski liczył zaś na pozwolenie utworzenia Legionów Polskich, które by miały w niedalekiej przyszłości podjąć działania wojenne, zmierzające do odzyskania państwa Polskiego. Tym bardziej myśleli o niepodległości, gdyż było im bardzo ciężko pod względem finansowym (mimo zasiłków, jakie otrzymywali) i pod wieloma innymi względami również. Najgorzej przedstawiała się sytuacja na prowincjach Francji, bieda i wewnętrzne rozbicie były skutkiem tracenia nadziei. Niektórzy liczyli na rewolucję, inni na powstanie na polskich ziemiach, jeszcze inni na wojnę europejską, czy upadek caratu. Coraz więcej ludzi traciło wiarę i szukało pracy oraz swego miejsca na obczyźnie. Powstawały jednak takie zrzeszenia, ugrupowania, obozy polityczne, czy instytucje, które miały za cel odzyskać niepodległość Polski. A były to:
Komitet Narodowy Polski, powstały w Paryżu dnia 5 grudniu 1831 roku pod przywództwem Joachima Lelewela. Komitet tworzyli głównie rewolucjoniści szlacheccy, którzy głosił republikańskie idee, tym samym otrzymując pomoc materialną od francuskich republikanów. Celem Komitetu Narodowego Polskiego była walka o niepodległość narodu, równouprawnienie obywateli, zniesienie pańszczyzny, wprowadzenie republiki, uwłaszczenie włościan. Ogromny nacisk kładziono na kontakty z europejskimi ugrupowaniami demokratycznymi. Jednak KNP nie miał szans na utrzymanie się ze względu na spory o przywództwo. Rozpadł się na różne grupy i tak na przykład w marcu 1832 roku zostało założone Towarzystwo Demokratyczne Polskie z grupy Krępowieckiego. Poza tym, komitet Narodowy Polski zamknięty został przez francuską policję w grudniu 1832, gdyż za przykładem Joachima Lelewela, komitet miał plany wziąć udział w powszechnej rewolucji karbonarskiej, która miała odbyć się w roku 1833 w Europie. Lelewel musiał więc opuścić Francję.
Jedno z najważniejszych (a także najliczniejszych pod względem ilości uczestników) ugrupowań politycznych Wielkiej Emigracji to: Towarzystwo Demokratyczne Polskie z Tadeuszem Krępowieckim, Ludwikiem Mierosławskim i Stanisłwem Worcellem na czele. Program ideowy tego stronnictwa został dokładnie określony w 1836 roku. Towarzystwo podzielone było sekcje zgrupowane w rożnych miejscowościach, z tymże najważniejsza była sekcja utworzona w marcu 1832 roku paryska, ponieważ sprawowała rządy nad innymi sekcjami, najprawdopodobniej dlatego, że TDP utworzone zostało właśnie w Paryżu w marcu 1832 roku. Natomiast datę 4 grudnia 1836 r. wiąże się z wydaniem dokumentu programowego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w którym stwierdza się nazwę zrzeszenia jako Manifestu Wielkiego. Manifest ten szczególną rolę przypisywał sile narodu polskiego, doceniając też wagę międzynarodowych sił w odzyskaniu niepodległości. Przyszła Polska według TDP miała być demokratyczna i republikańska, natomiast rząd narodowy nowo powstałego państwa polskiego miał znieść wszelkie przywileje stanowe oraz ogłosić właścicielami ziemskimi, tych, którzy tę ziemię uprawiali. W roku 1862 towarzystwo zostało rozwiązane, zaś jego miejsce zajęła nowo powstała grupa działaczy politycznych.
Z czasem powstały Gromady Ludu Polskiego (Grudziąż i Humań). Grupa ta zrzeszała londyńskich przedstawicieli byłego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (T. Krępowiecki, S. Worcell), którzy założyli Gromadę Ludu Polskiego Grudziąż w roku 1835, stając się organizacją o profilu demokratyczno-rewolucyjnym. To ugrupowanie miało na celu doprowadzić do likwidacji własności ziemskiej w wyniku powstania ludowego przeciw feudałom oraz zaborcom, kreując bezklasowe społeczeństwa ( ostro krytykując szlachtę). W ich programie zawarte były m.in. hasła o powszechnej oświacie, a także o opiece nad niezdolnymi podjąć pracę. Krótko mówiąc, głosili oni idee socjalizmu utopijnego.
Na emigracji po powstaniu listopadowym działał również konserwatywno-liberalny Hotel Lambert, skupiający najbogatsze kręgi społeczeństwa, głównie arystokrację. Obozem tym kierował Adam Czartoryski, a następnie Władysław Czartoryski, jego syn. Ta kontrowersyjna nazwa ugrupowania pochodzi od pałacu na Wyspie św. Ludwika, rezydencji Księcia. Hotel Lambert dążył do odbudowy Polski, lecz w przeciwieństwie do koncepcji Gromady Ludu Polskiego szlachta miałaby tu odgrywać rolę decydującą, zaś sprawa chłopów w ogóle ich nie obchodziła. Zwolennicy tego obozu widzieli w Adamie Czartoryskim przyszłego króla Polski. Program ich opierał się na Konstytucji 3 Maja i skupiał się na działalności oświatowej, kulturalnej oraz naukowej. Liczyli oni też na poparcie ze strony Europy Zachodniej.
Tych organizacji, czy ugrupowań było oczywiście znacznie więcej, nie sposób jednak omówić wszystkie z nich, tym bardziej wymienić nazwiska tych wszystkich działaczy politycznych. Niewątpliwie nazwisko, które warto by jeszcze raz wymienić i zapamiętać to Joachim Lelewel (22.III.1786- 29.V.1861), wielki historyk, członek Rządu Narodowego, prezes Towarzystwa Patriotycznego, założyciel Tygodnika Wileńskiego, a przede wszystkim wielki patriota. Leleweliści, kierujący Wielką Emigracją w latach 30-tych przyczynili się w bardzo dużym stopniu do życia umysłowego i artystycznego Polaków na obczyźnie. I tak np. w Paryżu w 1838 roku została utworzona Biblioteka Polska przez Towarzystwo Historyczno-Literackie. Na emigracji powstały też wspaniałe dzieła Adama Mickiewicza (który debiutował na łamach czasopisma założonego przez Lelewela), Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Cypriana Kamila Norwida, Fryderyka Chopina i innych polskich artystów epoki Romantyzmu. Twórczość ta pełna była cierpienia, rozgoryczenia, żalu nad utraconą ojczyzną, budziła gniew wobec zaborcy, przez co wywarła wpływ na obronę wartości moralnych i etycznych narodu polskiego. To właśnie Romantycy upowszechniali mesjanizm, tj. cierpienie, które miałoby oswobodzi ludzkość. Kształtowanie świadomości patriotycznej Polaków to także zasługa Wielkiej Emigracji, tak samo, jak rozwój sztuki, kultury i nauki. Ze względu na to, iż emigrantami byli zarówno młodzi inteligenci, mieszczanie, szlachta, jak i chłopi, to programy polityczne również były zróżnicowane i skierowane do różnych klas społecznych.