PEDAGOGIKA SPOŁECZNA

Temat: Główne środowiska wychowawcze w życiu młodego człowieka

GŁÓWNE ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZE W ŻYCIU MŁODEGO CZŁOWIEKA

1. RODZINA I JEJ ZNACZENIE DLA JEDNOSTKI

Środowisko życia człowieka stanowi od dawna przedmiot zainteresowań zarówno filozofii, jak nauk szczególnych. Jednakże pojęcie środowiska jest wieloznaczne. Każda gałąź wiedzy tworzy adekwatne do swoich potrzeb pojęcie środowiska. W biologii mianem środowiska określa się czynniki ekologiczne warunkujące życie i rozwój organizmu. W geografii środowisko ujmuje się jako otaczającą ludzi przyrodę organiczną i nieorganiczną. W naukach społecznych natomiast mianem środowiska oznacza się krąg osób, rzeczy i stosunków otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym. Istota rozwoju człowieka w środowisku polega nie na jednostronnej zależności człowieka i środowiska. Człowiek dzięki swej działalności może dokonywać zmian w środowisku, przetwarzać je i przekształcać. To świadomie kształtowane przez człowieka środowisko oddziałuje z kolei na jego osobowość, wpływa na sposób życia, działanie, myślenie. Środowisko nas otaczające, nie jest elementem statycznym, może ulegać przeobrażeniom, przy czym zakres i kierunek tych przeobrażeń mogą być regulowane przez człowieka. Rodzina jest dla jednostki grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się ona jako członek, reprezentant a także współtworzy i przyjmuje kultywowane w niej poglądy i postawy, obyczaje wzory zachowania i postępowania.

Według Z. Zaborowskiego rodzina jest grupą naturalną opartą na związkach krwi małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o charakterze wspólnoty, której podstawową funkcją jest utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa. Członkowie rodziny powiązani są nie tylko więzami pokrewieństwa lecz również związkami prawno - ekonomicznymi. Rodzina stwarza warunki do zaspokojenia różnorodnych potrzeb psychicznych i społecznych swoich członków a zwłaszcza dzieci. Głównie chodzi tu o potrzebę przynależności uczuciowej , bezpieczeństwa i stabilizacji. Najbliższe otoczenie jednostki, jakim jest rodzina najlepiej zabezpiecza prawidłowy rozwój emocjonalny dzieci i młodzieży, chroni je przed niedostosowaniem społecznym, naruszeniem równowagi wewnętrznej. Odgrywa ona istotną rolę w kształtowaniu społecznej i kulturalnej strony osobowości młodego pokolenia , w przekazywaniu społecznie aprobowanych i pożądanych wzorów postępowania i zachowania się. Rodzina wraz ze szkołą zapewnia prawidłowy rozwój intelektualny i przygotowanie młodzieży do pełnienia ról społecznych . Środowisko rodzinne jest pierwszym i podstawowym środowiskiem społecznym, podstawową komórką całego życia społecznego . Rodzina pierwsza wprowadza młodzież w życie społeczne, uczy czynnie żyć w grupie społecznej i tym samym rozwija podstawy osobowości dziecka. Środowisko rodzinne jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery emocjonalnej dzieci, kształtuje podstawy moralne i ideowe dziecka. Mówiąc o rodzinie należy pamiętać iż to ona najlepiej zabezpiecza prawidłowy rozwój emocjonalny jednostek, chroni je przed niedostosowaniem społecznym, naruszeniem równowagi wewnętrznej. Ściśle z rodziną łączy się proces wychowania. To właśnie rodzice są pierwszymi nauczycielami i wychowawcami. Nadają oni kierunek procesowi wychowania i stoją na straży prawidłowości tego procesu. Aby ojciec i matka jako wychowawcy mogli właściwie kierować procesem wychowawczym swych dzieci muszą posiadać autorytet przejawiający się w ich postawie moralnej. Od ojca, matki czy nauczyciela społeczeństwo wymaga nienagannej postawy moralnej w życiu codziennym i w życiu społecznym. Wyrazem takiej postawy i postępowania rodziców i nauczycieli są dobre przykłady ich życia i zachowanie godne do naśladowania przez wychowanków. Na przestrzeni wieków znacznie zmienił się model rodziny. Podstawowe zmiany zachodzące w strukturze rodziny można przypisać przeobrażeniom dokonującym się we współczesnym społeczeństwie. W dzisiejszych czasach kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Na randze znaczenie zyskała satysfakcja życia małżeńskiego i rodzinnego. Za podstawowy warunek satysfakcji małżeńskiej uznano długotrwałą miłość. Jeśli ona wygaśnie pewna część współmałżonków czuje się upoważniona do ponownego poszukiwania szczęścia w następnych związkach (dobro dzieci uznają za rzecz drugorzędną).

Funkcje rodziny wg. Marii Ziemskiej:

• Prokreacyjna - zaspokajanie potrzeb emocjonalno-rodzicielskich współmałżonków, pozwala na biologiczne przetrwanie społeczeństwa

• Produkcyjna - zaspokajanie potrzeb seksualnych, dostarczenie państwu nowych pracowników

• Usługowo - opiekuńcza - zapewnienie środków niezbędnych do życia, sprawowanie opieki nad osobami starszymi

• Socjalizująca - jest realizowana w dwóch wymiarach: jako przygotowanie dzieci do samodzielnego życia oraz jako wzajemne dostosowywanie cech i zachowań przez współmałżonków

• Psychohigieniczna - zapewnianie członkom poczucia stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagi emocjonalnej, warunków do rozwoju osobowości szczególnie dziecka, a także pozostałych członków rodziny; funkcja ta jest też nazywana funkcją stabilizacyjną, ekspresji uczuć oraz emocjonalną.

W prawidłowym modelu rodziny tworzonym przez lata dziecko miało stanowić centrum zainteresowania, rodzina miała mu zapewnić bezpieczeństwo, opiekę wszechstronny rozwój osobowości . Są to szczytne cele i zadania jednak często zdarza się iż są one rozbijane o zwykłe realia życiowe, które uniemożliwiają zabezpieczenie przez rodziców podstawowych potrzeb zarówno psychicznych i fizycznych dziecka. Możemy tutaj wymienić instytucjonalne wychowanie czyli żłobki, przedszkola gdzie przebywa dziecko, w okresie, w którym najbardziej kształtuje się rozwój psychiczny i w którym najsilniej poszukuje ono kontaktu i bliskości matki czy ojca. Podstawowe w funkcjonowaniu wielu rodzin jest „mieć” niż „być”. Może to doprowadzić do choroby rodziny czyli patologii. Autorzy wielu publikacji uważają, że najniebezpieczniejszym czynnikiem dezintegracyjnym życia rodziny jest brak czasu jej członków dla siebie, co w następstwie powoduje rozluźnienie więzi rodzinnych, może to być przyczyną niezaspokojenia wielu istotnych potrzeb psychicznych. Rodzina jest tą komórką społeczną, którą należy szczególnie chronić i wspierać, zwłaszcza gdy jej funkcjonowanie ulega zakłóceniu. Staje się ona wówczas dla swych członków źródłem bólu i nieszczęść. Musimy dbać o rodzinę, gdyż jest ona nie do zastąpienia . Ludzkość nie wypracowała dotychczas żadnej instytucji, która mogłaby skutecznie zastąpić rodzinę i nie wiadomo czy uda się to w przyszłości.

2. SZKOŁA W PROCESIE WYCHOWANIA

Szkoła obok rodziny jest podstawową grupą społeczną przygotowującą i wprowadzającą młode pokolenie w życie społeczne. Szkoła dla dzieci staje się pomostem wprowadzającym w życie społeczne i przygotowującym do pełnienia określonych ról społecznych.

Szkoła jak wszystkie twory kultury, jest elementem świata człowieka i służy zaspokajaniu określonych celów ludzkich. Jest ona zdolna realizować wiele wartości i potrzeb. Oto kilka z nich :

• Poznanie

• Samo urzeczywistnienie

• Współżycie

• Uzyskanie odpowiedniego prestiżu i pozycji

• Uznanie

• Zapewnienie bytu

• Uczestniczenie w realizacji idei doniosłych społecznie

Należy pamiętać, że wychowanie rodzinne znacznie różni się od wychowania szkolnego. Wychowanie szkolne charakteryzuje się czynnościami planowymi, gdyż realizuje z góry wyznaczone cele i zadania wychowawcze.

Funkcje szkoły wg. R. Woźniaka:

• Zewnętrzne - wypływają z postanowień zbiorowości powołującej szkołę do istnienia, organizującej szkolnictwo, zapewniającej mu bazę materialną i warunki ciągłości działania. Wyznaczają je takie czynniki jak:

- kultura narodowa

- ideologia polityczna, system norm moralnych i obyczajowych w zakresie życia ludu

- poszczególne działy gospodarki narodowej i prywatnej profilujące szkolnictwo oraz poszczególne szkoły według potrzeb ekonomicznych kraju

- struktura społeczno-zawodowa wyznaczająca role społeczne, kariery zawodowe i sposób życia społeczności lokalnej w której działa

• Wewnętrzne - to te funkcje, które nadbudowują się nad strukturą instytucjonalną szkoły, czy też wypełniają strukturę zindywidualizowanymi zachowaniami. Spośród wielu funkcji wewnętrznych można wyróżnić:

- edukacyjne- przekazywanie pewnej wiedzy, nawyków

- selekcyjne- szkoły decydujące o ilości i jakości przygotowanych kadr, ich doborze specjalizacji i wyrównania startu życiowego

- adaptacyjne i kulturowe- wprowadzanie do społeczności lokalnej i jej kultury

- ideologiczne- wskazują określone cele działania, filozofię edukacji

- integracyjne i dezintegracyjne- szkoła nie tylko zbliża, ale i dzieli, wpływa pośrednio lub bezpośrednio na społeczność pozaszkolną

- opiekuńcze i wychowawcze- diagnozowanie sytuacji dziecka w rodzinie, środowisku, profilaktyka, stymulowanie rozwoju, poradnictwo, integracja i koordynacja działalności opiekuńczo-wychowawczej.

Cechą charakterystyczną szkoły jest to, iż jest to zespół reprezentantów dwóch pokoleń: nauczycieli i uczniów. Centralną rolę odgrywa nauczyciel, kierujący rozwojem umysłowym i społecznym uczniów oraz realizujący związane z tym cele wychowania.

Na podstawie badań przeprowadzanych przez D. Medleya na populacji 10000 uczniów szkół średnich scharakteryzowano nauczyciela najbardziej lubianego przez młodzież. Charakteryzuje go :

• Umiejętność nauczania (jasne tłumaczenie i podawanie przykładów, dobra organizacja)

• Pogoda ducha, łagodność, cierpliwość

• Przyjacielskość i koleżeńskość

• Zainteresowanie uczniami, zrozumienie ich

• Bezstronność (nie ma swoich pupilków)

• Sprawiedliwość przy stawianiu stopni i ocenianiu

Być dobrym nauczycielem to znaczy kierować zespołem uczniowskim. Im zespół ma większą swobodę, tym nauczyciel pobudza jego aktywność. I odwrotnie, im bardziej nauczyciel tłumi ucznia, tym niższa jest jego motywacja do działania.

3. GRUPA RÓWIEŚNICZA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

Grupy rówieśnicze stanowią również ważne źródło zaspokajania potrzeb psychicznych (uznania, afiliacji, poznawczych, bezpieczeństwa), są także najważniejszym pozarodzinnym środowiskiem warunkującym procesy socjalizująco-wychowawcze dzieci i młodzieży, wyrażają ich dążenia do działania i samodzielności. Są to grupy samorzutne, które powstają w rezultacie spontanicznej aktywności zabawowej oraz samodzielnego rozwijania dążeń i celów. T. Pilch określił grupę rówieśniczą jako organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną - wieku, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo. Jest to więc grupa pierwotna, aczkolwiek istnieją formy instytucjonalne grup rówieśniczych, które mają charakter grup wtórnych, celowych, np. organizacje młodzieżowe. Grupy pierwotne powstają więc bez ingerencji człowieka, w wyniku spontanicznym rozwoju stosunków interpersonalnych, a grupy celowe są organizowane przez człowieka dla realizacji konkretnych zadań.

Można wyróżnić wiele rodzajów grup. Najczęściej przyjmuje się następujące kryteria klasyfikacji:

1. stopień trwałości, więzi łączącej członków grupy:

- grupy krótkotrwałe i przelotne powstające spontanicznie i szybko znikające np. podróżni

- grupy długotrwałe - mają one zwykle charakter zinstytucjonalizowany np. grupa narodowa lub szkolna

2. rozmiary grupy

- grupy małe od 2 do 50 członków zlokalizowane w jednym miejscu i obcujące ze sobą bezpośrednio „twarzą w twarz”. Małe grupy nie funkcjonują samoistnie lecz na ogół stanowią część składową większych grup

- grupy duże powyżej 50 członków funkcjonują często samoistnie. W grupie tej komunikowanie się „twarzą w twarz” jest niemożliwe dlatego łączność między poszczególnymi członkami odbywa się za pomocą dodatkowych pośredników

3. charakter członkostwa

- grupy dobrowolne i niedobrowolne. Do pewnych grup człowiek dostaje się automatycznie niezależnie od swojej woli. Nikt nie wybiera sobie rodziców, kraju w którym się rodzi, koloru skóry itp. Do innych grup jednostka wstępuje dobrowolnie po namyśle. Jeśli człowiek najpierw wytworzył jakiś typ solidarności z grupą, a następnie zgodnie z własną wolą został jej członkiem, wówczas grupę tą nazywać będziemy grupą dobrowolną.

4. stosunek do innych ludzi wynikający z przynależności do grupy

- grupy wewnętrzne i zewnętrzne, jest to kryterium często subiektywne, wyznaczone przez stosunek jednostki ludzkiej do różnych grup. Dla danego osobnika grupami wewnętrznymi będą te grupy, za członka których sam się uważa, bez względu na praktyczną przynależność. Silna identyfikacja z grupą wewnętrzną prowadzi zwykle do pojawienia się postawy charakteryzującej się między innymi wyolbrzymianiem wad innych grup.

5. typy więzi łączącej członków grupy

- formalne, w których istnieje przewaga więzi bezosobowych nad osobistymi, członkowie utrzymują ze sobą stosunki nie z konieczności ale z własnej ochoty przebywania w towarzystwie. W toku współżycia grupy te tworzą własne wzory, reguły postępowania, określają własne cele oraz sposoby ich osiągania. Dokonują także podziału ról i funkcji pomiędzy swoich członków. Powstają one zwykle w sposób odgórny.

- nieformalne - w tych grupach występuje przewaga więzi osobistych. Grupą nieformalną równocześnie pierwotną i małą może być grono przyjaciół spędzających razem wakacje, grupa rówieśników bawiących się razem na podwórku. Grupa ta może mieć własną organizację nieformalną opartą na niesformalizowanych przywódcy i jego pomocników itp.

Granice między grupami nieformalnymi i formalnymi są dość płynne. Pierwsze z nich często zwierają elementy formalne, a grupy formalne element więzi osobistej, powstałej w wyniku zżycia się członków w toku wspólnie wykonywanej pracy. Można jednak wyodrębnić następujące wskaźniki umożliwiające odróżnienie grupy formalnej od nieformalnej.

• sposób powstawania grupy i geneza norm obowiązujących jej członków,

• struktura wewnętrzna ( w grupach nieformalnych kształtuje się w toku interakcji, w formalnych jest narzucona),

• więź spajająca członków ( w grupach nieformalnych - osobista; w grupach formalnych - bezosobowa),

• zakres osobowości uwikłanej w życie grupy ( grupy nieformalne silniej i szerzej modelują osobowości niż grupy formalne)

Każda grupa ma wpływ na jednostkę. Dopóki grupa jest atrakcyjna dla jednostki, zaspokaja jej potrzeby, umożliwia osiągnięcie celu, wówczas siła oddziaływania jej będzie większa. Nastąpi szybsze przyswajanie norm i wzorów zachowań, szybsze wtapianie się w strukturę grupy. W zależności od rodzaju grupy jej wpływ na jednostkę może być negatywny lub pozytywny. Ujemne wpływy grup rówieśniczych wiążą się zazwyczaj z przeklinaniem, wagarowaniem, opowiadaniem frywolnych historyjek i dowcipów, złośliwością, skłonnością do naruszenia więzi rodzinnej, lekceważeniem postaw wobec zasad i autorytetów, snobizmem i odrzuceniem wzorów ustalonych w rodzinie. W miarę jednak rozwoju dziecka wpływ tych ujemnych cech staje się coraz słabszy, a zaczynają dominować dodatnie czynniki oddziaływania wychowawczego grup rówieśniczych. Uczestnicy tych grup zdaniem E.B. Hurlock uczą się między innymi przystosowywać własne pragnienia i czyny do dążeń i działalności grupy i współdziałać z nią, grupa rówieśnicza uczy opanowywać indywidualizm i egoizm, rozwija samokontrolę, cierpliwość, lojalność, wierność, oddanie sprawie, lojalność wobec przywódcy, wgląd w istotę stosunków społecznych, wrażliwość na dzieła sztuki i uczucia innych. Dziecko współdziałając z innymi dziećmi zmienia na ogół swoje egocentryczne zainteresowania na zainteresowania grupowe.

BIBLIOGRAFIA

1. Hurlock E.: Rozwój dziecka. Warszawa 1960, PWN.

2. R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1985r

3. H. Izdebska, Przyczyny konfliktów w rodzinie, Warszawa 1979r

4. Z. Zaborowski, O rodzinie, rodzina jako grupa społeczno - wychowawcza, Warszawa

5. H. Smarzyński, Szkoła jako środek wychowawczy, Kraków 1987r

6. R.B. Woźniak, Zarys socjologii, edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1998r

---