Vladimir Nabokov „Wykłady o literaturze rosyjskiej” (tu: „Anna Karenina”)
Utwór powstał w 1877 r.
Tołstoj (1828-1910) to największy rosyjski prozaik. Całe życie szarpał się ze swoim zmysłowym temperamentem, a nadwrażliwym sumieniem. W miłości brał nad nim górę „rozpustnik”. Po ślubie odnalazł spokój. Wtedy to napisał „Wojnę i pokój” (1869) i „Annę Kareninę” - swoje największe dzieła. Dla swego chrześcijańskiego wzorca porzucił rodzinę i w wieku 82 lat wyruszył do monastyru, ale zmarł po drodze.
Tołstoj jest jak Lewin - nie mógł pogodzić w sobie sumienia i zwierzęcej natury. Zauważywszy, że „sztuka jest bezbożna”, zrezygnował z niej na rzecz filozofii i etyki. Zaczął obsesyjnie poszukiwać prawdy, co cenił ponad kreowanie iluzji pokazującej wielkość jego talentu.
To powieść absolutnie realna, a czas ściśle koresponduje tu z „poczuciem czasu” czytelnika, który ma wrażenie, że znajduje się wewnątrz powieści, ma poczucie obcowania z rzeczywistością.
Autor jest obecny w utworze - ciągle ingeruje w życie bohaterów, zwraca się do czytelnika. w najbardziej natchnionych fragmentach powieści staje się „niewidoczny” osiągając tym samym szczyty artyzmu. Jego „kazania” ściśle splatają się z rozmyślaniami postaci. Kiedy Tołstoj ukazuje swe poglądy narzucając je czytelnikowi, czar powieści pryska. Za dużo miejsca poświęcił tez sprawom gospodarskim, co jest jego błędem artystycznym. [Sprawa wyglądała tak, że obywatele ziemscy za pomoc a organizacji zwanych „ziemstwami” starali się pomóc chłopom. Konserwatyści nadal postrzegali chłopów jak niewolników, a liberałowie naprawdę chcieli pomóc].
To przypowieść moralna. Anna od początku skazana jest przez los (wydana za mąż, przez opiekującą się nią ciotkę, w młodym wieku za starszego o 20 lat urzędnika, nie kocha go, ale szanuje). Miłość zmienia jej świat. Anna na początku ma wielkie poczucie morale - nie potrafi tak jak przyjaciółki, np. Betsy ukrywać romansu. ona jest szczera. Zakochawszy się ofiaruje ukochanemu całe swe życie. Poświęca nawet dziecko, co sprawia jej niewymowny ból. Skandal związany z romansem dotyczy tylko kobiety - Wroński jest wolny od wszelkich zarzutów, chętnie zapraszany, z czego nawiasem mówiąc korzysta bez oporów. Annę doprowadza to do złości i przekonania, że mężczyzna nie kocha jej już. W akcie rozpaczy, w przekonaniu, że nic jej już na świecie nie pozostało, rzuca się pod pociąg. Wroński dopiero w tym momencie uświadamia sobie co stracił.
Lewin z kolei to człowiek pełen moralnych zasad (alter ego Tołstoja). Wroński żyje zaspokajając swe pragnienia, zaś Lewin pragnie zrozumieć świat i znaleźć w nim miejsce dla siebie.
Występuje tu bardzo dużo innych postaci, np. Dolly - ideał kobiety wg Tołstoja, poświęca się dzieciom i mężowi. Karenin - oschły, okrutny w swej cnocie, idealny urzędnik państwowy, akceptuje pseudomoralność przyjaciół, zdolny do szlachetnych gestów, o których zapomina, gdy w grę wchodzi kariera. W czasie choroby Anny wybacza Wrońskiemu, ale później znów staje się zimny. Nie dając rozwodu żonie utwierdza się w swojej prawości.
Nauka moralna nie polega na tym, że Anna popełniła cudzołóstwo, więc spotkała ją kara (bo przecież gdyby ukrywała romans, nie spotkałoby ją to, czego doświadczyła). Prawdziwy morał odnajdujemy porównując dwa wątki miłosne - Anny i Wrońskiego oraz Kitty i Lewina: miłość nie może być wyłącznie cielesna, bo wtedy jest egoistyczna i ma siłę niszcząca, a nie kreatywną. Jest zatem grzeszna. Autentyczna i chrześcijańska jest miłość Kitty i Lewina - zmysłowość kultywowana w radości życia rodzinnego.
Motto powieści: „Pomsta do mnie należy, Ja odpłacę, mówi Pan” (św. Paweł, list do Rzymian) oznacza, że społeczeństwo nie miało prawa osądzać Anny, a ona nie miała prawa karać Wrońskiego samobójstwem.
Powieść składa się z ośmiu części, każda zawiera ok. 30 rozdziałów, w obrębie których zawierają się dwa wątki główne: Lewin - Kitty, Anna - Wroński i poboczny Obłoński - Dolly łączący wątki główne.
Akcja rozpoczyna się w lutym 1872 roku, a kończy w lipcu 1876 r. Rozgrywa się w Moskwie, Petersburgu i 4 posiadłościach wiejskich.
Na początku głównym tematem jest kryzys małżeński Obłońskich [Dolly wybacza mężowi, ponieważ kocha go, a także dla dobra dzieci; zdaniem Tołstoja związek małżeński jest nierozerwalny]; temat poboczny to trójkąt: Kitty, Lewin, Wroński
tematy te wprowadzają temat Wroński - Anna
Anna popełnia samobójstwo po 4 latach od początku akcji powieści
Stiwa ma sen - w czasie obiadu w salonie kryształowe stoły zaczęły tańczyć i śpiewać (stoły to kobiety) - Tołstoj poprzez poetykę snu opisuje jego romansowe usposobienie
Kolejnym snem w powieści jest sen Anny i Wrońskiego (o mamroczącym coś małym człowieczku - będzie o tym mowa dalej)
Anna i Wroński poznają się w krwawych okolicznościach - gdy pod pociągiem ginie stróż kolejowy. Zdarzenie to już na wstępie określa przyszłe relacje pary.
Anna powracając pociągiem od brata do Petersburga, czyta. Bardzo angażuje się emocjonalnie w fabułę ksiązki. Utożsamia bohatera z Wrońskim. W pociągu jest zimno, ale jak zostaje włączone ogrzewanie, robi się niesamowicie gorąco. Tołstoj bawi się zmianami temperatury, dostosowując ją do zmian nastroju Anny rozmyślającej o Wrońskim. Są tam też inne defekty korespondujące z jej nastrojem - podarta rękawiczka Anuszki, brak guzika przy kapocie palacza, które Anna bystrze zauważa. Anna wychodzi z pociągu, by zaczerpnąć świeżego powietrza. Zauważa człowieka ze swojego przyszłego snu.
Tołstoj był zwolennikiem życia zgodnie z prawami natury. Kobieta przy porodzie cierpi więc, czego pisarz nie pomija. Istniały metody przeciwbólowe, ale wg Tołstoja-chrześcijanina łagodzenie naturalnego bolu porodowego jest czymś niewłaściwym. Kitty rodzi więc w domu, a Lewin w tym czasie chodzi nerwowo po pokojach. Opisując poród Tołstoj osiąga szczyty artyzmu. Zarówno poród, jak i śmierć (Anny) opisywane są w kategoriach tajemnicy, grozy i piękna, co łączy je ze sobą.
Wrońskiego poznajemy w domu Kitty - proponuje seans spirytystyczny (modna rozrywka). Później właśnie pod wpływem spirytyzmu Karenin nie da rozwodu jego ukochanej. Umacnia to Annę w depresji i samobójczych zamiarach.
Uczucie do dziecka koliduje z namiętnym uczuciem do Wrońskiego.
Anna wyznała mężowi, kiedy jego podwładny wyznał jej niegdyś miłość, a o Wrońskim nie wspomniała. Od początku wywiązała się między nimi tajemnica, która dodatkowo zacieśniła więzi.
Złamanie kręgosłupa przez klacz Wrońskiego zbiega się z wyznaniem zdrady Anny. Występuje tu analogia - Wroński jest winny złamaniu kręgosłupa klaczy i życia Annie.
Próba samobójstwa Wrońskiego i samobójstwo Anny są w zupełnie różnych tonacjach, nie należy ich łączyć, bo nie mają ze sobą nic wspólnego.
Sen Wrońskiego i Anny jest tożsamy, co z kolei jest analogiczne do odgadywania słów pisanych przez Kitty i Lewina - telepatyczna więź Anny i Wrońskiego polega na doświadczeniu ohydnej zmory. Koszmar przybiera postać brodatego karła, który pochyla się nad workiem i grzebie w nim mamrocząc coś po francusku, chociaż wygląda na ubogiego Rosjanina. Na ten sen złożyło się kilka aspektów: wspomnienie o stróżu kolejowym rozjechanym przez pociąg (spełnił funkcję łącznika między Wrońskim i Anną, ponieważ Wroński dał wdowie po nieszczęśniku pieniądze, aby zrobić przyjemność Annie). Stróża opatulonego przed mrozem (motyw opatulenia często się tu pojawia) miażdżyła ogromna masa żelaza. We śnie człowiek pochyla się nad czymś - opukuje żelazne koła.
Na początku czerwona torebka Anny opisywana jest jako malutka, ale w trakcie powieści mieści się w niej coraz więcej (chusteczki, książka, nawet poduszka). To tę torebkę, jako ostatnią odrzuca przed samobójstwem (4,5 roku od początku powieści). To ta torebka „przytrzymała” ją na chwilę, gdy nie mogła zdjąć jej z ręki.
Opis Anny po śmierci i zachowanie Wrońskiego (obsypuje ciało pocałunkami) to rozwinięcie motywu śmierci zapoczątkowanego w powieści przez stróża kolejowego. Człowiek ze snu powtarza „Trzeba kuć żelazo, trzeba je miażdżyć, gnieść” (po fr.). Anna była pewna, że to proroctwo jej śmierci - była pewna, że umrze w połogu… A „umarła w czasie narodzin duszy i wiary” (wiary i duszy Lewina). Chłop ze snu mamrocze po francusku, ponieważ w tym właśnie języku Anna i Wroński rozmawiają o rzeczach codziennych. Dla Tołstoja to świat pozorów.
Charakterystyka postaci
Dwoistość natury Anny:
- przywraca harmonię w małżeństwie Obłońskich
- niszczy romans Kitty (nie przyszłe małżeństwo, bo Wroński nie miał zamiaru się jej oświadczyć).
W I części powieści to Karenin jest triumfującym kochankiem. Wroński jest atrakcyjny towarzysko, ale w stosunku do Kitty jest niewrażliwy, obojętny.
Małżeństwo Kareninów (gdzie nie ma miłości) jest tak samo grzeszne jak w przyszłości będzie grzeszny romans Anny! (Morał opowieści)
Sytuacje kontrastowe z sytuacją pozamałżeńskich amorów Anny:
- Dolly odkrywa romans męża
- Mikołaj Lewin ulega modzie ówczesnych czasów, bierze kobietę z domu publicznego i żyje z nią w konkubinacie
- historia Petryckiego i baronowej Shilton - cudzołóstwo bez rodzinnych dramatów
Wydarzenia z I części powieści (rok przed romansem) zapowiadają tragedię:
- gwałtowna śmierć stróża podczas pierwszego spotkania Anny i Wrońskiego (Wroński wspomaga wdowę, czym robi prezent Annie). Anna wstydzi się później tego gestu Wrońskiego. Odczuwa to jako pierwszy krok ku zdradzie. Wie, że nie może powiedzieć o tym mężowi, ani Kitty.
- Przechodzień mówi, że śmierć stróża była natychmiastowa i lekka. Annie słowa te zapadają w pamięć, wpływają na jej psychikę.
- Romans Stiwy to parodia przyszłego losu Anny.
Organizacja czasu u Tołstoja
Wyczucie rytmu Tołstoja
Posiłki w ciągu dnia:
- ok. 9:00 śniadanie - kawa, herbata, chleb z masłem lub ciasto
- 14:00-15:00 - lunch
- ok. 17:30 duży obiad (z likierami i winami)
- 21:00-22:00 - herbata z ciastkami i konfiturami
- ewentualnie kolacja w restauracji
Akcja powieści rozpoczyna się o 8:00 w piątek 11 II 1872 r.
- początek romansu - XII 1872 r.
- wyścigi konne - VII 1873 r.
- Włochy (Anna i Wroński) - lato i zima 1874 r.
- posiadłość Wrońskiego - lato 1875 r.
- wyjazd do Moskwy - XI 1875 r.
- samobójstwo - V 1876 r., niedzielny wieczór
Wątek Anny i Wrońskiego prowadzony jest z wyprzedzeniem czasowym. Powracając do wątku Lewina, Tołstoj „cofa się w czasie”
Obłoński - opis jego dnia świadczy o rutynie dnia powszedniego; Karenin - rygorystycznie przestrzega rytmu dnia, nawet gdy domyśla się romansu żony
Kompozycja
Celem i największym osiągnięciem Tołstoja jest mistrzowska synchronizacja losów siedmiu bohaterów
Sytuacja Obłońskich pomaga wprowadzić tematy: trójkąt Anna-Kitty-Wroński i początek tematu Wroński-Anna
Życie osób znajdujących się w związkach wydaje się płynąć szybciej, zaś Lewina i Kitty wolniej (pary żyją „szybciej” niż samotni bohaterowie)
Wroński starał się o Annę przez rok. O ten właśnie rok Lewin i Kitty „zostali w tyle”
Czytelnikowi wydaje się, że oba wątki są zsynchronizowane, a w istocie odbywa „podróże w czasie” - z Anną i Wrońskim do przodu, a z Lewinem i Kitty do tyłu
W rozwoju wątku Wroński-Kareninowie losy wszystkich bohaterów zrównują się czasowo
Losy Anny i Wrońskiego we Włoszech znowu wysuwają się na przód. Na początku samotny był Lewin, a teraz samotny jest Karenin
Momentem kulminacyjnym dla kompozycji jest część VII, kiedy to wszyscy są w Moskwie. 6 osób tworzy pary, Karenin pozostaje sam
Na końcu wyjazd na wojnę Wrońskiego jest równoczesny z sielanką Lewina (VIII 1876 r.)
Tołstoj ukazał wyścig - Anna i Wroński na początku prowadzą, później wszyscy zrównują się ze sobą. Anna nie kończy go. Najdłużej wytrwał Lewin z Kitty.
Tołstoj robi wyraźne, gwałtowne przejścia od jednego wątku do drugiego.
Obrazowanie
Obrazowanie to pobudzanie za pomocą słów poczucia koloru, kształtu, dźwięku, ruchu, aby wytworzyć w umyśle czytelnika obraz fikcyjnego życia, równie żywy, jak wszelkie osobiste wspomnienia
epitety - na uwagę zasługują zwłaszcza „mlaskające” i „szorstkie” przy opisie chropowatości i oślizgłości jedzonych przez Obłońskiego ostryg
gesty
barwne akcenty komediowe - Szczerbacki przedrzeźnia żonę (mizdrzy się i dyga) podczas rozmowy z nią o odpowiedniej partii dla Kitty
obrazy malowane słowami - np. wypukłe paznokcie, lepkie wargi (psa)
poetyckie porównania - porównanie Kitty na ślizgawce do słońca i motyla
porównania i metafory - „Kitty doznawała uczucia podobnego do nastroju młodzieńca przed bitwą” i „Woal mgły był tu i ówdzie rozerwany”
Tołstoj używa porównań i metafor w celach etycznych. Ich celem jest wyartykułowanie refleksji moralnej. Nazywamy je tołstojowskimi metaforami i porównaniami moralnymi. Opierają się na schematach, np. „Czuł się jak człowiek, który…”
Imiona
Najbardziej neutralna forma zwrotu to imię + patronimik, np.
Iwanie Iwanowiczu (= Iwanie, synu Iwana), skrót: Iwanyczu
Nino Iwanowno (= Nino, córko Iwana)
Tylko bliscy przyjaciele i krewni mogli zwracać się po imieniu.