Czołowi artyści dojrzałego renesansu: Bramante, Rafael, Leonardo, Buonarotti.
Donato Bramante,
architekt i malarz włoski.
Bramante pracował w Urbino gdzie kształcił się pod kierunkiem Piera della Francesci i Mantegny. Do ok. 1490 roku pracował w Lombardii dla Il Moro. Do Rzymu przyjeżdża po 1490 roku i tam spędza 15 lat.
Wybitny przedstawiciel Renesansu, do jego prac należą m.in.:prezbiterium i kopuła kościoła Santa Maria delle Grazie w Mediolanie
pierwotny projekt bazyliki Św. Piotra
rozbudowa Pałacu Watykańskiego
centralne Tempietto przy kościele San Pietro in Montorio w Rzymie
udział przy budowie katedry w Pawii
klasztor Santa Maria della Pace
zaprojektował chór kościołów : Santa Maria del Poppolo, Palazzo dei Tribunali i Palazzo Caprini
freski w Castello Sforzesco w Mediolanie
zaprojektował 3 krużganki dla kościoła S.Ambrogio w Mediolanie i sąsiadującego z nim klasztoru, a są to: 1) Porta della Canonica; 2) krużganek Dorycki; 3) krużganek Joński
bardzo ciekawym przykładem jest Kościół Santa Maria presso San Satiro, gdzie Bramante zastosował iluzję głębi wnętrza prezbiterium, ze względu na brak miejsca na jego rozbudowę
jeden z czterech ważniejszych przedstawicieli Renesansu. Wykształcony w Urbino. Od ok.1479 służył w Mediolanie ks. Ludovica Sforzy. W ok. 1490 współpracował w Mediolanie z Leonardem da Vinci. Od 1499 pracował w Rzymie, gdzie powstały jego najlepsze dzieła. Od 1503 był głównym architektem i inżynierem papieża Juliusza II.
Czerpał inspiracje z architektury antycznej i starochrześcijańskiej, a także twórczości m.in. L.B. Albertiego, F. Brunelleschiego, Piera della Francesca, Leonarda da Vinci czy Andrea Mantegni.
Posługiwał się czystymi formami antycznymi. Pisał również poezje.
Pierwsze dzieło Bramantego- krużganek przy kosciele Santa Maria della Pace
Krużganek ma dwie kondygnacje, o prawie tej samej wysokości.
Niezwykłą cechą jest ustawienie kolumn w drugiej kondygnacji, nad środkiem każdej z arkad na parterze.
Było to krytykowane przez XVI-wiecznych architektow, gdzy łamie zasadę "pustego nad pustymi i pełnego nad pełnymi".
Taka podpora byla niezbędna w tym miejscu w przeciwnym razie belkowanie nie byłoby w stanie utrzymac własnego ciężaru.
Powstałe na dziedzincu klasztoru S. Pietro in Montorio w Rzymie.
Wzniesione zostało dla hiszpańskiej pary krolewskiej, Ferdynanda i Izabelii, w miejscu, w ktorym jak głosi legenda, ukrzyżowano św.Piotra.
Prawdopodobnie Bramante wzorował się na martyrium wczesnochrześcijańskim.
Martyria prawie zawsze były małe i na planie centralnym, wznoszono je w miejscach przypominajacych pewne wydarzenia religijne, jak miejsca męczeństwa itp.
Tempietto jest zatem okrągłe w planie, zaś pozostałe elementy uwarunkowane są pragnieniem Bramantego odtworzenia form antycznych na potrzeby wspołczesnego chrześcijaństwa.
Zasadniczy efekt geometryczny wynika z połączenia koncentrycznych okręgow w planie ( budowlę miały otaczać krużganki na planie koła), z koncentrycznymi cylindrami w elewacji.
Tempietto składa się z dwóch cylindrow : niskiej i szerokiej kolumnady oraz wysokiej i wąskiej celli ( bez kopuły).
Kopuła jest hemisferyczna na zewnątrz i wewnątrz, jest zatem dostosowana do wysokości celli.
Wykorzystano w budowli antyczne toskańskie kolumny z granitu, ktore Bramante uzupełnił nowymi głowicami i bazami.
We fryzie pojawiają się metopy i tryglify na przemian, jednak metopy nie są podobne do tych w normalnym porządku klasycznym.
Przedstawiono na nich przybory liturgiczne, ale właściwe dla liturgii chrześcijańskiej.
Bardzo chłonny, czerpał inspiracje z architektury antycznej i starochrześcijańskiej, a także twórczości m.in. L.B. Albertiego, F. Brunelleschiego, Piera della Francesca, Leonarda da Vinci czy A. Mantegni. P
osługiwał się czystymi formami antycznymi. Jego budynki charakteryzują doskonałe proporcje, przejrzysta i logiczna konstrukcja, oszczędna dekoracja, surowość i monumentalność.
Silnie oddziałał na rozwój architektury renesansowej.
Czynny także jako malarz (np. obraz sztalugowy Chrystus ok. 1490 czy freski w Castello Sforzesco w Mediolanie ok. 1490-1492).
Pisał również poezje.
Jego prace teoretyczne poświęcone perspektywie i architekturze nie zachowały się.
Rafael Santi
Wiadomości ogólne
włoski renesansu, urodził się 26.03.1483 w Urbino.
Był trzecim i najmłodszym z najsławniejszej trójki genialnych artystów włoskiego Renesansu - obok Michała Anioła i Leonarda Da Vinci.
Był synem przeciętnego malarza z Urbino, Giovanniego Santi, u którego też pobierał pierwsze lekcje malarstwa oraz Marii di Ciarla, córki kupca, która jednak zmarła już w 1491 roku.
Na krótko przed śmiercią swego ojca w 1494 roku lub zaraz po niej Rafael udał się na naukę u Pietra Perugino do Perugii.
Charakteryzowała go zawsze zdolność adaptowania cudzych rozwiązań i podatność na obce wpływy.
Wczesne prace Rafaela powtarzały z dużą starannością styl jego nauczyciela, co do dziś stwarza czasem kłopoty w ustalaniu
autorstwa.
Dalszy rowój
W 1500 roku Rafael został malarzem cechowym miasta Urbino. Z informacji w dokumentach z 1500 roku wynika, że początkowo prowadził pracownię swego ojca w Urbino.
Większość zamówień pochodziła z Citta di Cas tello; należą do nich m.in. Ukrzyżowanie z Marią i świętymi Janem, Hieronimem i Marią Magdaleną, datowane na 1502-03 (National Gallery, Londyn), a także Zaślubiny Marii z 1504 roku (Pinacoteca di Brera, Mediolan) wzorowane na kompozycji Perugina.
Perugino, właściwie Pietro di Cristofero Vannucci (ok. 1450-1523), malarz włoski, główny przedstawiciel szkoły umbryjskiej okresu wczesnego renesansu, autor licznych obrazów ołtarzowych, wśród których dominuje temat Madonny ze świętymi (typu santa conversazione).
Był również najlepszym pejzażystą włoskiego quattrocenta i jednym z lepszych portrecistów swego czasu. W kompozycjach wywoływał uroczysty, hieratyczny (hieratyzm) nastrój poprzez zachowanie symetrii i stosowanie izokefalii, tj. umieszczania głów na jednej wysokości, co było świadomym archaizowaniem.
Od niego właśnie Rafael przejął umiejętność wiązania postaci z pejzażem, manierę łagodnych form nasyconych światłem, symetryczną budowę kompozycji.
Lata 1500-1510, które zadecydowały o karierze Rafaela, były też czasem ukształtowania się dojrzałych form renesansu.
Przenosząc się do Florencji w 1504, młody malarz znalazł się w centrum doniosłych wydarzeń.
Michał Anioł kończył prace nad rzeźbą Dawida i miał podjąć swe pierwsze zadanie malarskie, tondo ze Świętą Rodziną (Madonna Doni).
Leonardo zyskał sławę kartonem do Św. Anny Samotrzeć i malował właśnie Monę Lisę.
Rafael z łatwością asymilował rozwiązania obu starszych od siebie artystów.
Pod wpływem Leonarda powstało wiele Madonn, np. Madonna Granduca (Pitti, Florencja) oraz portretów, np. oba Portrety małżeństwa Donich (Pitti, Florencja) i Kobieta z jednorożcem (Galleria Borghese, Rzym).
Od Michała Anioła zaczerpnął pomysł, malując Złożenie do grobu, 1507 (Galleria Borghese, Rzym).
Następny etap twórczości
Nowy okres w życiu malarza rozpoczął się w roku 1508, gdy papież Juliusz II zatrudnił go przy dekoracji wnętrz watykańskich.
Artystę polecił zapewne krajan z Urbino - Bramante, wówczas wpływowy budowniczy Watykanu i bazyliki św. Piotra.
Otrzymując zlecenie dekoracji stanz, niewielkich sal w prywatnych apartamentach papieża, Rafael wysunął się na drugą pozycję wśród artystów, zaraz za Michałem Aniołem, który właśnie rozpoczynał prace nad freskami w Kaplicy Sykstyńskiej.
Freski w Stanzy delia Segnatura, powstałe w latach 1509-11, stanowią chyba najlepsze prace artysty.
Obie główne kompozycje, Szkoła Ateńska oraz Apoteoza Eucharystii, z ich idealną równowagą i harmonią form oraz monumentalną powagą, przypominającą dzieła antyku, są szczytowym wyrazem stylu rozwiniętego renesansu.
Następne zespoły fresków nie miały już tego rozmachu i tej doskonałości. W stanzy Heliodora z lat 1511-14 znalazły się sceny ukazujące fakty boskiej interwencji w obronie Kościoła: Wypędzenie Heliodora ze świątyni, Uwolnienie św. Piotra, Cud mszy w Bolsano, Spotkanie papieża Leona I z Attylą. Freski podkreślały dramatyzm scen, kompozycja traciła swą przejrzystość, ciała posiadły uwydatniona muskulaturę, kolory, w poprzednich freskach stonowane, tu nabrały jaskrawości.
Wielu badaczy uważa, że wobec licznych zadań, jakimi był obciążony Rafael, wykonywał on tylko rysunki scen, dalsze prace zostawiając swym współpracownikom i uczniom.
W 1516 został mianowany konserwatorem zabytków antycznego Rzymu i kierował pracami wykopaliskowymi.
Malował także liczne portrety osobistości Rzymu i Watykanu, wnikliwie dążąc do ich wiarygodności psychologicznej, np. Papież Leon X z nepotami, 1515-18 (Pitti, Florencja), a także obrazy ołtarzowe, np. Madonnę Sykstyńską, 1513-14 (Gemaldegalerie, Drezno).
Zaraz po namalowaniu tego obrazu Rafael rozpoczął projektowanie kartonów do arrasów, które miały pokryć dolne partie ścian Kaplicy Sykstyńskiej.
Tym dziełem wchodził w bezpośredni dialog ze swym największym rywalem, Michałem Aniołem.
Kartony powstawały w latach 1515-18 (siedem z nich znajduje się w Victoria and Albert Museum, Londyn) i odegrały ogromną rolę w spopularyzowaniu na Północy sztuki włoskiej, a szczególnie Rafaela.
Zostały powielone w licznych sztychach
W kartonach, być może świadomie nawiązujących do form Michała Anioła, wyraźnie widać wpływ manieryzmu.
Giulio Romano i Perino del Vaga, byli twórcami o zdecydowanie manierystycznej postawie. Oni też kończyli rozpoczęte Przez Rafaela obrazy, który 6.04.1520 roku, w wieku 37 lat, w Rzymie, zmarł na febrę.
Pózna twórczość
Późne obrazy dalekie są od zrównoważonych form i pogodnych nastrojów wcześniejszych dzieł, np. Święta Rodzina z małym św. Janem (Prado, Madryt), ukończona zapewne przez Giulia Romano.
Ostatnim dziełem Rafaela, które nie dokończone stanęło przy jego trumnie w 1520, było Przemienienie, skomplikowana kompozycja łącząca dwa wydarzenia ewangeliczne, budowana na skośnych liniach silnymi efektami światłocienia. Postacie na pierwszym planie ukazane są w nienaturalnych skrętach ciał. Całość wyraża napięcie emocjonalne nie znane we wcześniejszych pracach.
We wczesnej twórczości styl Rafaela jest naśladowictwem, a czasem niemal mistrzowskim kopiowaniem stylu Perugina.
Niewątpliwie na rozwój stylu malarskiego Rafaela miały wielki wpływ dzieła Michała Anioła oraz Leonarda da Vinci.
Z dzieł Leonarda Rafael przyswoił sobie manierę sfumato, choć stosował ją bardziej umiarkowanie niż sam Leonardo.
Pozycja Rafaela, przyjaciela książąt i kardynałów, żyjącego w Rzymie jak książę w otoczeniu dworu, była wyjątkowa i dotąd niedostępna dla żadnego z artystów.
Styl Rafaela wywarł wielki wpływ na sztukę europejską; stał się dla malarzy następnych wieków programem, wzorem piękna, studiowany był w szkołach artystycznych, które zaczęły powstawać w XVI w. i przez następne trzysta lat, aż do późnych lat XIX w.
Leonardo da Vinci
Wiadomości wstępne
Ze względu na swą wszechstronność i geniusz uchodził za „homo universale", ucieleśniał ideał epoki.
Prawdopodobnie był nieślubnym synem zamożnego 25-letniego notariusza Ser Piero i wiejskiej dziewczyny, Catariny. Ojciec Leonardo, niedługo po narodzinach dziecka ożenił się, jednak nie z matką Leonarda.
Syn dorastał w domu ojca jako naturalizowany syn. Uczył się czytania, pisania, liczenia i łaciny. „Do szaleństwa” doprowadzał nauczycieli swoimi ciągłymi pytaniami i wątpliwościami.
Od wczesnych lat dziecięcych ujawnił się jego talent artystyczny, dlatego ok. roku 1467 został oddany na naukę do malarza, rzeźbiarza i złotnika Andrea del Verrocchio we Florencji, gdzie zdobył wykształcenie w dziedzinie malarstwa i rzeźby.
Razem z nim pracowali tam także: Sandro Botticelli i Lorenzo di Credi. Verrocchio był zafascynowany zdolnościami Leonarda, dlatego dał mu miejsce w swoim warsztacie.
Już w 1472 roku da Vinci został wpisany na listę malarzy florenckich (Campagnia de Pittori) i przyjęty do cechu malarzy we Florencji, pozostał jednak jeszcze cztery lata w pracowni Verrocchia.
Dalsze wiadomości
Pierwsze własnoręczne prace Leonarda powstały ok. roku 1473 m.in. rysunek wykonany ołówkiem i tuszem Dolina Arno.
Przypisuje się mu postać klęczącego anioła w obrazie Verrocchia Chrzest Chrystusa, ok. 1475-76 (Uffizi, Florencja). Przemawia za tym delikatne modelowanie rysów twarzy, subtelny rysunek loków, szczególny sposób drapowania szat i pejzaż w tle obrazu.
Pierwsza sygnatura Leonarda znajduje się na rysunku piórkiem z 1473 roku, który uchodzi za pierwsze w sztuce naturalne, ograniczone przedstawienie pejzażu, wzbogacone efektami światła.
Pod koniec lat 70-tych
Leonardo stał się samodzielnym artystą. We Florencji otrzymywał szereg zamówień, z których część pozostała jednak nie dokończona z powodu wstąpienia artysty w roku 1481 lub 1482 na służbę do mediolańskiego księcia Lodovica il Moro.
Pierwszym wielkim zamówieniem księcia był projekt monumentalnego pomnika jeźdźca, założyciela dynastii Sforzów. Jednak i ten pomnik po 12 latach pracy nie został ukończony, gdyż Leonardo pragnął oddać dzieło w całości i szukał wciąż właściwego rozwiązania.
Okres mediolański
Głównym malarskim dziełem Leonarda w okresie mediolańskim był Pokłon Trzech Króli,
został zamówiony w marcu 1481 roku do głównego ołtarza kościoła braci San Donato w Scopeto.
Dzisiaj znajduje się w Uffizi we Florencji.
Podobnie jak przy innych pracach, także w tym przypadku artysta wykonał liczne studia przygotowawcze i rysunki.
To nie dokończone dzieło, które zostało tylko podmalowane umbrą, jest ukoronowaniem tego ikonograficznego tematu w malarstwie florenckim.
W centrum piramidalnie zbudowanego obrazu znajduje się Maria z Dzieciątkiem na kolanach.
Zarówno postawa jaki i gesty postaci, które ją otaczają, podkreślają dzięki środkom artystycznym istotną wymowę dzieła: światło wiary promieniuje z małego, świadomego swej roli Jezusa, umieszczonego w środku tej klasycznej kompozycji.
Również nie dokończony Św. Hieronim, ok. 1481 (Pinacoteca Vaticana, Rzym) razem z Pokłonem Trzech Króli należą do wczesnej twórczości Leonarda.
Wyraźnie widoczne są tu wpływy jego nauczyciela, Verrocchia.
Do wczesnych prac należy też Dama z łasiczką, wykonana po 1483 roku (zbiory Czartoryskich, Kraków), która przedstawia piękną Cecylię Gallerani, przyjaciółkę księcia Lodovica, namalowaną w typowej dla tych czasów florenckiej manierze z wyraźnymi konturami o tle zapewne przemalowanym.
Najwybitniejszym dziełem okresu mediolańskiego jest Ostatnia Wieczerza,
1495-97 (refektarz w S. Maria delie Grazie, Mediolan),
malowidło ścienne wykonane eksperymentalnie farbami olejnymi i temperą, które źle znosiło wilgotne wapienne podłoże ściany i zaczęło odpadać już za życa Leonarda.
Po upadku księcia artysta w 1499 roku powrócił przez Mantuę i Wenecję do Florencji. W 1502 roku przez 10 miesięcy był na służbie u Cesara Borgii, pomagając mu w prowadzeniu wojen.
W następnym roku otrzymał od rady miejskiej Florencji zamówienie na malowidło ścienne w Palazzo Vecchio.
Wybrał temat Bitwy pod Anghiari. Na przeciwległej ścianie młody Michał Anioł miał malować inną bitwę. Ale prace te nigdy nie powstały.
Od 1506 roku Leonardo ponownie przebywał w zajętym przez armię francuską Mediolanie, pracując dla francuskiego gubernatora.
W 1513 jego mecenas i protektor, Giuliano de'Medici, sprowadził Leonarda do Rzymu, gdzie artysta pozostał do 1517 roku, kiedy to udał się na dwór króla Francji, Franciszka I.
Ostatnie dwa lata życia spędził w zamku Cloux. W tym czasie praca artystyczna zeszła na drugi plan, choć namalował jeszcze zagadkowy obraz Jan Chrzciciel (Luwr, Paryż), ustępując miejsca zainteresowaniom przyrodniczo-naukowym.
Stan zdrowia Leonarda pogorszył się w 1517 roku, kiedy to wystąpił u niego paraliż prawej strony ciała. Artysta zmarł 2.05.1519 na zamku Cloux pod Amboise, mając 67 lat.
Mona Lisa.
Ten niepozorny, mierzący 11 x 53 cm portret powstał między 1503 a 1506 rokiem
przedstawia prawdopodobnie małżonkę kupca florenckiego Francesco di Bartolommeo di Zanobi del Giocondo (stąd przydomek La Gioconda).
Mistrzowi udało się osiągnąć w tym portrecie psychiczne napięcie i dynamikę. Zawdzięcza to szczególnie umiejętnemu i wyrafinowanemu modelowaniu światłocieniem.
Pojawia się tu efekt specyficznego dla Leonarda sfumato, które czyni jego malarstwo łatwym do odróżnienia: każda forma jest lekko zamglona, jakby przesłonięta delikatnym welonem, który pokrywa całą płaszczyznę obrazu.
Efekt sfumato nie występował we wczesnych pracach artysty. Nie tylko natura kobiety zdaje się tu nieziemska i tajemnicza, taki jest także idealny i stwarzający napięcie niezwykły krajobraz o kosmicznych rysach w tle.
Ten ostatni obraz powstał podczas drugiego pobytu artysty we Florencji.
Fascynuje w nim harmonia, którą artysta uzyskał dzięki równoczesnemu uspokojeniu i poruszeniu postaci, tworząc pozornie sprzeczny wyraz spokoju i ożywienia.
Efekt ten wzmocnił dodatkowo przestrzenną budowa obrazu. Tutaj także połączył elementy ziemskie i pozaziemskie.
Znacznie głębiej niż inni artyści tej epoki Leonardo zajmował się filozoficznymi problemami bytu i zjawisk, wychodził przy tym daleko poza granice sztuki.
Był mistrzem w wielu dziedzinach, sam określał się najczęściej "inżynierem".
Wiadomo, że w Mediolanie pomagał zarówno przy odlewaniu dział, jak i przy instalowaniu centralnego ogrzewania. Ważne są w związku z tym systematyczne notatki, które zaczął sporządzać od 1482 roku.
Po roku 1506, im rzadziej Leonardo sięgał po pędzel, tym więcej czasu poświęcał pisaniu. Pozostawił duży naukowy dorobek, jakiego nie udało się zgromadzić żadnemu innemu artyście.
Szczególnie ważne są jego studia anatomii człowieka. Dzięki tym ilustracjom Leonardo stał się twórcą nowoczesnej ilustracji naukowej.
Wykonał także niezliczone badania w dziedzinie geofizyki, botaniki, hydrologii i aerologii, optyki i geometrii, zarejestrowane na ok. 6700 ilustrowanych kartach, które, rozproszone po śmierci autora i dziś niepełne, przechowywane są w kilku bibliotekach Europy.
Większość manuskryptów jest spisana pismem lustrzanym by utrudnić odczytanie.
Duże znaczenie mają także jego studia z teorii sztuki. Szczególną rolę pełnił tu rysunek, który od początku artystycznej pracy mistrza służył nie tylko utrwaleniu obserwacji, lecz tak nże jej wyjaśnieniu.
Zainteresowanie Leonarda skierowane było głównie na zjawiska natury.
Odkrycia artysty znajdowały odbicie w jego twórczości plastycznej. Dla artysty zrozumiałe były tylko te problemy, które potrafił narysować. Postrzeganie, któremu przypisywał tak dużą rolę w swym „Traktacie o malarstwie", było dla niego równoznaczne z poznaniem i najważniejsze, ponieważ jest najpewniejszym i niezawodnym wrażeniem zmysłu wzroku.
Następstwem szerokich zainteresowań naukowych było to, że tylko niektóre dzieła zostały dokończone. W wielu z nich artysta wyprzedził sztukę baroku, uwzględniając w malarstwie zjawiska światła i powietrza, komponując dynamiczne tło Pokłonu czy skłębienie jeźdźców i koni w projektach Bitwy pod Anghiari, kopiowanych przez Rubensa.
Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buonarroti)( 1475 - 1564 )
Rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta włoski późnego renesansu i manieryzmu,prekursor baroku
od młodości miał ambicje artystyczne
po skończeniu szkoły w roku 1488 rozpoczął naukę u malarza Domenica Ghirlandaio razem ze starszym przyjacielem Francesco Granaccim, którego intrygi polityczne miały doprowadzić w przyszłości do samobójczej śmierci.
Ghirlandaio bardzo szybko dostrzegł niezwykły talent młodego Michelangelo, w wyniku czego rok później uczeń mógł przenieść się do pracowni rzeźbiarza, konserwatora zbiorów Medyceuszy, Bertolda di Giovanniego, gdzie mógł studiować antyczne posągi.
Wkrótce umiejętności Michała Anioła zwróciły na niego uwagę władcy Florencji, Lorenza de Medici.
W latach 1490-92, dzięki przyjęciu go do grona domowników Medyceuszy przebywał w pałacu Lorenza il Magnifico (Wawrzyniec Wspaniały).
Jako przybrany syn Wawrzyńca otrzymał taką samą edukację jak jego pozostali synowie.
Pozostając przez trzy lata w kręgu humanistów zaznajomił się z filozofią neoplatońską, mającą później duży wpływ na jego sztukę.
Michał Anioł pragnął dogłębnie zrozumieć funkcjonowanie ludzkiego ciała, które wydawało mu się jedynym tematem godnym artysty.
Wówczas to stworzył reliefy: Madonna przy schodach i Bitwa centaurów, a także drewniany krucyfiks dla S. Spirito (wszystkie w Casa Buonarroti, Florencja).
Po śmierci Lorenza Michał Anioł pozostawał jeszcze jakiś czas u jego syna Piera, lecz potem opuścił Florencję i wyruszył do Bolonii.
W Bolonii, dokąd udał się w 1494 roku, na krótko przed upadkiem Medyceuszy został zaproszony przez Giovanni'ego Bentivoglio do jego domu i za jego też sprawą Michałowi Aniołowi zostały zlecone do wykonania dwie figury: Św. Petroniusza i klęczącego Anioła z lichtarzem w ręku.
Poznał tam również twórczość Jacopa delia Quercia.
W roku 1495 wrócił do Florencji, a w 1496 udał się do Rzymu, gdzie pozostał do 1501 roku. W tym czasie powstało kilka wyróżniających się jego dzieł rzeźbiarskich, np. Pijany Bachus (Museo Nazionale, Florencja) i ukończona w 1499 roku Pieta (bazylika św. Piotra, Rzym).
Po powrocie do Florencji w 1501 roku rozpoczął pracę nad olbrzymim marmurowym posągiem Dawida, który ukończył w roku 1504. Początkowo rzeźba stała przed Palazzo delia Signoria, dzisiejszym Palazzo Vecchio, w 1873 została przewieziona do Akademii.
W 1503 wykonał Madonnę dla Brugii (kościół Notre-Dame, Brugia). Dzieła te uchodzą za najczystszy wyraz dojrzałego renesansu.
Również w tym samym okresie powstały marmurowe okrągłe reliefy, tzw. Madonna Pitti (Museo Nazionale, Florencja) i Madonna Taddei (Royal Academy, Londyn). Po nich, w latach 1504-1505,
Michał Anioł namalował jedyny udokumentowany obraz z tego okresu, tondo ze Świętą Rodziną, zwany również Madonna Doni, mający już cechy nowego stylu - manieryzmu.
Nowy okes w twórczości
Po powrocie do Rzymu w roku 1505 rozpoczął się nowy okres w twórczości artysty.
Powstał wtedy pierwszy projekt gigantycznego nagrobka papieża Juliusza II.
Jednak w 1508 przerwano prace nad nim i Michał Anioł otrzymał od papieża zlecenie wykonania fresków na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej.
Pracę tę wykonał w latach 1509-12.
W latach 1513-14 podjął ponownie prace nad grobowcem Juliusza II, powstały wtedy rzeźby Niewolników (obie w Luwrze, Paryż), a w latach 1515-16 ukończył postać Mojżesza (S. Piętro in Vincoli, Rzym).
Od 1516 pracował nad pierwszym zleceniem architektonicznym, a mianowicie nad fasadą florenckiego kościoła San Lorenzo, która ze względu na brak pieniędzy nie została wykonana.
W latach 1520-34 wykonywał nowe zamówienie Medyceuszy, budowę i wyposażenie Nowej Zakrystii w S. Lorenzo, którą miał przekształcić w mauzoleum rodu. Powstały tu rzeźby alegoryczne Giuliana de' Medici i Lorenza de' Medici, leżące postacie czterech pór doby: Dnia, Nocy, Poranku i Zmierzchu, a także Madonna, którą ukończył w 1534 roku. Równolegle do tych prac artysta projektował w sąsiedztwie bibliotekę Laurenziana z niezwykłym manierystycznym przedsionkiem.
W 1536 roku ponownie wyjechał do Rzymu, by wykonać fresk Sądu Ostatecznego na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej. Ukończył go w 1541 r. Następnie otrzymał od papieża zamówienie na dwa malowidła ścienne - Nawrócenie Szawła i Ukrzyżowanie Piotra w Cappella Paolina w Watykanie, wykonane w latach 1542-50 - ostatnie prace artysty.
W 1546 roku Michał Anioł przejął kierownictwo budowy bazyliki Św. Piotra w Rzymie i zajął się dokończeniem Palazzo Farnese, również w Rzymie.
Zaprojektował też nową urbanistykę placu na Kapitolu. Prace nad formą kopuły bazyliki Św. Piotra, którą widział jako gigantyczną budowlę centralną, absorbowały artystę do końca życia. Przyczynił się tu do powstania wzorów dla architektury baroku.
W późnych latach stworzył kilka rzeźb, np. Pietę ok. 1550-1553 dla katedry florenckiej, z zastrzeżeniem, by stanęła na jego grobie i tzw. Pietę Rondanini, którą obrabiał dłutem niemal do śmierci, a która znajduje się w Castello Sforzesco w Mediolanie.
Te późne rzeźby są dowodem zdolności artysty do wydobywania siły wyrazu w celu ukazywania ludzkich cierpień.
Michał Anioł zmarł 18.02.1564 w Rzymie. Po śmierci został pochowany w S. Croce we Florencji.
Sztuka Michała Anioła
wyłamywała się z jakiegokolwiek stylistycznego podporządkowania, nie ulegała żadnym wpływom, rozwijała się autonomicznie, niezależnie od twórczości innych artystów.
Co najwyżej można rozpoznać inspiracje, do których nawiązywał, by przekształcać je później w swej manierze i według własnych wyobrażeń. W twórczości rzeźbiarskiej przykładem tego jest odwołanie się do prac Donatella.
Po powrocie z Rzymu do Florencji w 1501 roku artysta nawiązywał przed wszystkim do sztuki Leonarda da Vinci.
Ukazują to szkice do Św. Anny Samotrzeć (Ashmolean Museum, Oxford). Wtedy też powstał jedyny zachowany obraz, tzw. Madonna Doni (Galleria degli Uffizi, Florencja),
prawdopodobnie namalowany z okazji ślubu Angela Doni z Magdaleną Strozzi.
W centrum przedstawiona jest Maria, która wysunięta bardzo ku przodowi siedzi z podkurczonymi nogami.
Górna część jej ciała z wyciągniętymi rękoma zwraca się ku klęczącemu z tyłu Józefowi, który nad ramionami podaje jej małego Jezusa.
Za murem, dzielącym obraz na pierwszy i drugi plan, można rozpoznać po prawej małego Jana Chrzciciela.
Ta bariera oznacza, że drogi Jana Chrzciciela i Jezusa rozchodzą się.
Droga Jana, zwiastuna Jezusa, polegała na zapowiadaniu Jego przyjścia, dla Jezusa zaś zaczyna się droga męki.
Tę wiedzę wyraża Michał Anioł w powadze postaci, ich spojrzeniach i gestach. Na drugim planie obrazu widoczna jest grupa nagich młodzieńców.
Na temat jej znaczenia istnieją rozmaite teorie. W Madonnie Doni Michał Anioł starał się przetworzyć i przezwyciężyć kompozycję Leonarda da Vinci.
Jest to szczególnie wyraźne w odłączeniu grupy centralnych postaci, Marii, Józefa i małego Jezusa, od pejzażu i drugiego planu. Tondo to było pomyślane jako obraz konkurencyjny w stosunku do wystawionego wówczas we Florencji kartonu Leonarda Św. Anna Samotrzeć.
Tondo Doni zajmuje kluczową pozycję we włoskiej sztuce XVI w., ponieważ stało się punktem wyjścia dla długotrwałego sporu pomiędzy zwolennikami weneckiego prymatu barwy a szkołą florencką, dającą pierwszeństwo rysunkowi.
Obraz ten ukazuje z całą wyrazistością manierystyczną zawiłość i sztuczność ruchu postaci. Rozwijana z upodobaniem przez manieryzm forma „figura serpentinata" ma tu swój początek
W 1503 Michał Anioł otrzymał także zamówienie na fresk - Bitwa pod Casciną, przeznaczony do Sala del Consiglio w Palazzo Vecchio we Florencji. Drugą bitwę na przeciwległej ścianie miał malować Leonardo. Prace obu artystów nie wyszły jednak poza wstępne szkice.
Na wiosnę 1505 roku Michał Anioł został wezwany przez papieża Juliusza II do Rzymu. Po konflikcie na tle realizacji grobowca i wyjeździe do Rzymu Michał Anioł w 1508 roku wrócił i otrzymał zlecenie wykonania fresków w Kaplicy Sykstyńskiej, która została wybudowana w latach 1475-81 jako kaplica pałacu papieskiego.
Sklepienie kaplicy ma 40 m długości i 13,5 m szerokości.
Po rocznych przygotowaniach w 1509 roku artysta rozpoczął pracę od wschodniej części sklepienia.
W 1510 roku wykonał połowę malowidła. Wszystko robił sam, leżąc całymi dniami na plecach na rusztowaniu.
Środkowy pas sklepienia podzielił malowaną architekturą na trzy zespoły po trzy obrazy na przemian mniejsze i większe sceny.
Przy tych mniejszych znajdują się tzw. ignudi, nadzy młodzieńcy trzymający, często w dziwnych pozycjach, wstęgi medalionów ze scenami biblijnymi.
Sceny środkowego pasa ilustrują księgę Genesis Starego Testamentu. Nad ołtarzem znajduje się postać Boga oddzielającego światłość od ciemności, a pod nim postać proroka Jonasza.
Nad drzwiami wejściowymi znalazła się scena Opilstwa Noego oraz postać proroka Zachariasza z księgą. Dzieje stworzenia rozwijają się więc chronologicznie od ołtarza.
Pierwsze trzy obrazy ukazują działalność samotnego Boga, następne opowiadają dzieje pierwszych ludzi aż do wypędzenia z raju, ostatnie trzy to opowieść o upadku człowieka opisana poprzez historię Noego.
Koncepcja fresków, bardzo starannie przemyślana przez artystę,
prowadzi nas zgodnie z nasyceniem przestrzeni pierwiastkiem sacrum.
Od wejścia ku ołtarzowi sceny rozwijają się od przedstawień osamotnionego, grzesznego człowieka ku odkupieniu w Bogu.
Od ołtarza zaś przechodzimy ku wyjściu od nieśmiertelnego i doskonałego Boga ku upadkowi w grzech człowieka.
12 postaci siedzących na tronach w obu bocznych pasach sklepienia przedstawia 7 proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela, Joela, Jonasza i Zachariasza oraz 5 sybill: Libijską, Perską, Kumańską, Erytrejską i Delficką. Wszystkie 12 postaci symbolizuje w różny sposób objawienie.
W pendentywach sklepienia oraz lunetach okien znalazły się sceny z życia rodzinnego przodków Chrystusa.
Ogólny program sklepienia jest określony przez interpretację faktów ze Starego Testamentu jako prefiguracji życia i męki Chrystusa.
Szczególnie wyraźne jest to w obrazach narożnych ze scenami Miedzianego węż, Ukarania Hamana, Judyty i Holofernesa oraz Dawida i Goliata.
Sceny te wiążą się symbolicznie z ukrzyżowaniem Chrystusa i świętością jego ofiary. Przedstawienie Jonasza symbolizuje Zmartwychwstanie Chrystusa.
Sklepienie w Kaplicy Sykstyńskiej dostarczyło sztuce niezmiernie wielkiego zasobu nowych form i rodzajów przedstawień.
Jeszcze podczas pracy nad mauzoleum Medyceuszy Klemens VII zamówił u Michała Anioła w 1533 roku pokrycie ściany wejściowej Kaplicy Sykstyńskiej sceną Upadku Lucyfera, zaś ściany ołtarzowej przedstawieniem Sądu Ostatecznego.
W 1535 roku został ukończony karton z Sądem Ostatecznym, projekt Upadku Lucyfera został zarzucony.
Pomiędzy rokiem 1536 a 1541 artysta wykonywał fresk (16 m wysokości i 13 m szerokości) z wyobrażeniem 314 postaci.
W centrum kompozycji znajduje się potężny i groźny Chrystus, gestem potępienia strącający grzeszników w otchłań.
W obu podłuczach sklepienia widać trzymane przez bezskrzydłe anioły narzędzia męki.
Wokół Chrystusa w tłumie świętych męczenników giną tradycyjne postacie Marii i Jana Chrzciciela, wstawiających się za ludzkością.
Wśród męczenników poniżej Chrystusa widać postać św. Bartłomieja, który trzyma w rękach swą zdartą skórę, na której Michał Anioł namalował swą twarz.
Poniżej wstają z grobów zmarli. Nikt nie jest pewien swego losu. Malarz odrzucił dotychczas stosowany podział na strony błogosławionych i potępionych; całość jest ilustracją starego hymnu Dies irae i przypomina wizje Dantego. Gwałtowny ruch postaci, wirowanie całej kompozycji wypełnionej potężnymi nagimi ciałami, jest wstępem do sztuki baroku.
Fresk wywołał od początku sprzeciwy. Sekretarz papieski rozgłaszał, że jest to ,,śmieć luterski", dla którego odpowiednim miejscem byłaby łaźnia, a nie najświętsze miejsce katolicyzmu.
Myślano o całkowitym zamalowaniu fresku, ale w 1555 roku papież Paweł IV polecił malarzowi Daniele da Volterra przykrycie najbardziej rażących nagości.
Ok. 1532 roku powstał zbiór rysunków i wierszy; w dużej części były to sonety, które artysta poświęcił młodemu rzymskiemu szlachcicowi, Tommaso Cavalieri.
W 1623 ukazało się pełne ich wydanie pod tytułem ,,Rime". Najpiękniejsze sonety poświęcił jednak Michał Anioł rzymskiej poetce, Vittorii Colonna, z którą zaprzyjaźnił się w 1538.
5