II wojna światowa - podstawowe wiadomości
Okres trwania konfliktu: 1 IX 1939 ( agresja III Rzeszy na Polskę) - 2 X 1945 ( kapitulacja Japonii)
Strony konfliktu: w sumie 61 państw, 1,7 mld ludzi, pod bronią 110 mln, straty około 50 mln
państwa „Osi”- III Rzesza ( hitlerowskie Niemcy, Japonia, faszystowskie Włochy, Węgry, Rumunia, Słowacja, państwo Vichy we Francji ( Philippe Pétain)
alianci ( USA, ZSRR, Wielka Brytania, Polska, Francja, Belgia, Holandia, Kanada, Australia, Jugosławia, Grecja, Norwegia)
państwa neutralne ( nie uczestniczyły formalnie w wojnie po którejś ze stron): Szwajcaria, Hiszpania, Szwecja, Irlandia,
Dowódcy wojskowi podczas II wojny światowej:
Polska
A. Dowódcy podczas kampanii wrześniowej:
gen Tadeusz Kutrzeba- dowódca Armii „Poznań, bitwa nad Bzurą
płk Stanisław Dąbek- dowódca obrony Wybrzeża
kpt Władysław Raginis- dowódca pod Wizną ( „polskie Termopile”)
gen. Franciszek Kleeberg- dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, dowódca ostatniej bitwy kampanii wrześniowej pod Kockiem ( 2-5 X 1945)
mjr Henryk Sucharski- dowódca bohaterskiej obrony Westerplatte
B. Polskie Siły Zbrojne za Zachodzie - walczyły u boku aliantów):
gen Władysław Sikorski- premier rządu na emigracji, naczelny wódz, zginął w katastrofie Gibraltarskiej
gen. Władysław Anders- uczestnik kampanii wrześniowej, trafił do sowieckich łagrów, dowódca Armii Polskie w ZSRR, którą ewakuował do Iranu i przekształcił w Armię Polską na Wschodzie, dowódca 2 Korpusu Polskiego ( Monte Cassino)
gen. Stanisław Maczek- dowódca wojsk pancernych, uczestnik kampanii wrześniowej, walk we Francji w 1940 r., po inwazji aliantów w Normandii walczył we Francji ( Falaise), dowodząc 1 Dywizją Pancerną), dochodząc do bazy niemieckiej w Wilhelmshaven
płk Stanisław Kopański- utworzył Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich ( walki o Narvik)
płk Stanisław Sosabowski- twórca 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej, która wzięła udział w nieudanej akcji „Market- Garden” ( Arnheim)
C. Konspiracja- odziały partyzanckie na ziemiach okupowanych:
gen. Michał Karaszewicz- Tokarzewski ( ps. Torwid”)- twórca Służy Zwycięstwu Polski, dowódca ZWZ ( Związek Walki Zbrojnej) na terenach okupowanych przez ZSRR, aresztowany przez NKWD, w Armii Andersa, dowódca 2 Korpusu Polskiego
gen. Stefan Rowecki- ps.”Grot”- współzałożyciel SZP, komendant ZWZ, następnie AK, aresztowany w 1943 r., zginął w obozie
gen. Tadeusz Komorowski- ps. „Bór”- w ZWZ, dowódca AK, podjął decyzję o wybuchu Powstania Warszawskiego
Leopold Okulicki, ps. Niedźwiadek- współtwórca SZP, ZWZ, ostatni komendant główny AK
mjr Henryk Dobrzański, ps. Hubal- przydomek „szalony major”, dowódca najdłużej działającej grupy partyzanckiej
gen. Franciszek Kamiński, ps. Olsza- twórca Batalionów Chłopskich, powstaniec warszawski
D. Polskie oddziały walczące u boku ZSRR:
gen. Zygmunt Berling- twórca 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki w Sielcach nad Oką, dowódca 1 Armii LWP, odwołany ze stanowiska za próbę niesienia pomocy powstańcom warszawskim ( „desant czerniakowski”)
gen. Karol Świerczewski- dowódca 2 Armii LWP, po wojnie wiceminister obrony narodowej, zginął w walkach z nacjonalistami ukraińskimi podczas akcji „Wisła”
marszałek Michał Żymierski-, ps. „Rola”- naczelny dowódca Armii Ludowej, członek KRN, minister obrony narodowej
ZSRR:
Marszałek Gierogij Żukow- zastępca naczelnego wodza, czyli Stalina, dowódca Frontu Zachodniego, I Frontu Ukraińskiego, I Frontu Białoruskiego, przyjął kapitulację Niemiec 8 V 1945 r.
Marszałek Iwan Koniew- dowódca I Frontu Ukraińskiego ( „wyzwalał” ziemie polskie)
Marszałek Konstanty Rokossowski- obrona Moskwy, dowódca I Frontu Białoruskiego, II Frontu Białoruskiego ( walki na Pomorzu), po wojnie marszałek Polski i minister obrony narodowej
Japonia:
Admirał Isoroku Yamamoto- dowódca marynarki wojennej, opracował plan ataku na Pearl Harbor, dowodził bitwą pod Midway
USA:
Gen. George Patton: twórca operacji Torch ( atak na północną Afrykę), inwazji na Sycylię, dowódca wojsk amerykańskich walczących w Europie po D-Day
Gen. Omar Bradley- zastępca gen. Pattona, uczestnik inwazji na Sycylię ( operacja „Husky”), dowódca 1 Grupy armii podczas inwazji na Normandię ( Overlord), walczył w Niemczech.
Admirał Chester Nimitz- dowódca floty na Pacyfiku, podczas bitwy koło Midway, przyjmował kapitulację Japonii
Gen Douglas MacArthur- naczelny dowódca na Dalekim Wschodzie, przyjmował kapitulację Japonii, dowódca wojsk okupacyjnych w Japonii
Gen Dwight Eisenhower- głównodowodzący sił USA w Europie, dowódca operacji w Afryce, na Sycylii, Normandii, po wojnie dowódca NATO, prezydent USA ( 1953-1961)
Wielka Brytania:
Marszałek Bernard Montgomery- walczył we Francji, dowódca 8 Armii w Afryce, walki o El-Alamein z Erwinem Rommlem, zastępca gen Pattona, uczestnik inwazji na Sycylię, Normandię, walk w Niemczech
Admirał Louis Mounthbatten- dowódca marynarki wojennej, dowodził w Azji w walkach z Japonią
Gen. Harold Alexander- uczestnik ewakuacji Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego pod Dunkierką, dowódca w Biermie, zastępca gen. Eisenhowera w Afryce, dowódca akcji desantowych na Sycylię i we Włoszech
Francja:
Gen. Charles de Gaulle- po upadku Francji założyciel Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, „Wolnych Francuzów”, premier rządu tymczasowego, po wojnie premier i prezydent ( 1958-1968)
Marszałek Philippe Pétain- bohater I wojny światowej, podpisał kapitulację Francji w 1940 r., współpracował z niemieckiem okupantem ( kolaboracja), tworząc rząd Vichy, w południowo-zachodniej części Francji; skazany na śmierć, ale karę zamieniono na dożywotnie więzienie
Włochy:
Marszałek Pietro Badoglio- po obaleniu reżimu Benito Mussolniego stanął na czele rządu i podpisał kapitulację, wypowiedział wojnę Niemcom
Marszałek Rodolfo Graziani- gubernator i naczelny dowódca wojsk w Libii, współpracownik Mussoliniego, odbył karę wieloletniego więzienia
Niemcy- III Rzesza
Admirał Karl Dönitz- dowódca marynarki wojennej- Kriegsmarine, autor doktryny „nieograniczonej wojny podwodnej”, na mocy testamentu Hitlera jego następca, skazany na więzienie przez trybunał norymberski,
Admirał Wilhelm Canaris- szef wywiadu wojskowego Abhwery, niechętny poczynaniom Hitlera, odsunięty od stanowisk w 1944 r., zamordowany przez faszystów w 1945 r.,
Gen. Heinz Guderian- dowódca jednostek pancernych, autor „blitzkriegu”, walczył przeciw Polsce, Francji, ZSRR
Feldmarszałek Erwin Rommel- dowódca wojsk pancernych „Africa Korps” w Afryce, nazywany „lisem pustyni”, bronił Normandii, podejrzany o udział w zamachu na Hitlera popełnił samobójstwo
Feldmarszałek Friedrich Paulus- dowódca podczas walk na froncie wschodnim, dostał się do niewoli po klęsce w „kotle staligradzkim”, po wojnie tworzył armię NRD
Fronty II wojny światowej:
Front wschodni- obszar walk w Europie Środkowo- Wschodniej, zwłaszcza na terenie ZSRR
Pojęcia: wojna zimowa, plan Barbarossa, blitzkrieg, kampania wrześniowa, kocioł stalingradzki, łuk kurski, plan Fall Weiss
Front zachodni- obszar walk głównie w Europie Zachodniej ( walki we Francji, bitwa o Anglię, operacja Overlord, wyzwalanie Europy Zachodniej
Pojęcia: dziwna wojna, Narvik, ewakuacja spod Dunkierki, państwo Vichy, Fall Gelb ( agresja na Belgię, Holandię, Francję) , bitwa o Anglię ( Seelöwe- Lew Morski), dywizjon 303, RAF- Royal Air Force- Królewskie Siły Powietrzne, Weserübung ( Ćwiczenia Wezerskie- atak III Rzeszy na Danię i Norwegię), Overlord- otwarcie drugiego frontu w Normandii, D-day- dzień rozpoczęcie operacji Overlord- 4 VI 1944, Falaise, Arnheim,
Front południowy- walki w Europie Południowej ( Bałkany, Włochy- Monte Cassino, Afryce- Tobruk, El- Alamein), Afrika Korps, lis pustyni, szczury Tobruku- Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, operacja Torch- desant aliantów w Afryce Północnej- XI 1942, kryptonim Husky- desant aliantów na Sycylii- VII 1943, Monte Cassino, 2 Korpus Polski, Nizależna Państwo Chorwackie, Josip Broz- Tito
Walki na Dalekim Wschodzie- walka aliantów, głównie USA z Japonią ( Pearl Harbor, Midway, Wyspy Salomona), Pearl Harbor ( atak na bazę amerykańską- Tora, Tora, Tora), Morze Koralowe, Midway, Guadacanal, „żabi skok”, kamikadze, Okinawa, Hiroszima, Nagasaki
Bitwa o Atlantyk- walki morskie, ataki niemieckich łodzi podwodnych (ubootów) na konwoje płynące z dostawami do Europy metodą „wilczych stad”, konwoje
Okupacja ziemi polskich:
Podział terytorialny:
ziemie wcielone do III Rzeszy,
GG- Generalne Gubernatorstwo,
ziemie włączone do ZSRR ( zajęcie po agresji III Rzeszy na ZSRR- plan Barbarossa przez nazistów)
Represje nazistów wobec Polaków:
- łapanki- metoda zatrzymania większej ilości przypadkowych osób, stosowana przez SS, gestapo i Wehrmacht, głównie na terenie GG i gett przez dokładne zamknięcie części miejscowości ( np. ulicy, dworca). Zatrzymani trafiali na roboty przymusowe do Niemiec, obozów zagłady, więzień gestapo lub ginęli w zbiorowych egzekucjach
- przymus pracy- na obszarze GG dotyczył mężczyzn w wieku 16 do 60 lat, potem dolną granicę obniżono do 14 lat; w przypadku braku świadectwa zatrudnienia ( Ausweis) groziła nawet wywózka do obozu koncentracyjnego.
- volkslista- Niemiecka Lista Narodowa- na terenach wcielonych do III Rzeszy zmuszano Polaków, zwłaszcza Ślązaków, Kaszubów, Górali i Wielkopolan do przyjęcia obywatelstwa III Rzeszy. Naziści często stosowali represje wobec opornych, włącznie z wywiezieniem rodziny do obozu zagłady. Osoby, które podpisały listę i aktywnie działały na rzecz okupanta ( kolaboracja), określa się mianem volksdeutschów.
- roboty przymusowe- metoda pozyskiwania przez nazistów ( przez łapanki) taniej siły roboczej do przemysłu zbrojeniowego i rolnictwa na terenie III Rzeszy. Głównie dotknęła polskich jeńców wojennych oraz mężczyzn z terenu GG ( w sumie co 10 obywatel GG został deportowany w celu wykonywania robót przymusowych)
- pacyfikacje- użycie przemocy, sił zbrojnych przez okupanta niemieckiego ( SS, żandarmeria wojskowa) często w odwecie za akcje organizacji konspiracyjnych lub celem zastraszenia miejscowej ludności. Masakry ludności cywilnej, element stosowania odpowiedzialności zbiorowej. Oblicza się, że w pacyfikacjach zginęło około 20 tys. osób.
- likwidacja elit intelektualnych:
Akcja Inteligencja- w latach 1939- 1943 wymordowano około 40 tys. osób, dalsze 20 tys. trafiło do obozów koncentracyjnych, w tym:
np. Akcja AB- akcja w GG w 1940 r., eliminacja powstańców śląskich, wielkopolskich, nauczycieli, działaczy politycznych, społecznych, księży, osób podejrzewanych o współpracę z konspiracją, w sumie około 3,5 tys. zamordowanych
Pamiry- miejsce masowych mordów ludności polskiej w czerwcu 1940 r. - w sumie około 2 tys. osób, głównie więźniów Pawiaka i innych więzień gestapo ( Janusz Kusociński, Maciej Rataj)
Sondekration Krakau- 6 XI 1939 r. Podstępnie aresztowano 183 wykładowców, głównie Uniwersytetu Jagiellońskiego, część trafiło do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, wielu zmarło w wyniku pobytu w więzieniach gestapo
Listy proskrypcyjne- lista osób uważanych przez nazistowskiego okupanta za szczególnie groźne jednostki, głównie inteligencja, politycy, społecznicy, księża, przeznaczona do eksterminacji
Bydgoska krwawa niedziela- akcja niemieckich dywersantów, tzw. V kolumna w dniach 3-5 IX 1939, gdy w zbiorowych egzekucjach zginęło kilkuset Polaków, wojskowych, działaczy społecznych, inteligentów.
„Dzieci zamojszczyzny” - w ramach realizacji Generalnego Planu Wschodniego w latach 1942-43 z terenu Zamojszczyzny wysiedlono około 100 tys. Polaków, z czego 30 tys. dzieci, które poddano germanizacji w rodzinach niemieckich
Generalny Plan Wschodni- plan przypisywany Heinrichowi Himmlerowi, który zakładał wysiedlenie ( n. na Syberię) oraz w dużej części wyniszczenie niższej rasowo ludności słowiańskiej i żydowskiej ( eksterminacja „podludzi”) z terenów Europy Środkowo- Wschodniej i europejskiej części ZSRR. Część ludności miała stanowić darmową siłę roboczą. Na te tereny sprowadzano ludność pochodzenia niemieckiego z terenów ZSRR, Bałkanów, tworząc dla niej lebensraum ( przestrzeń życiową) i podwaliny pod Tysiącletnią Rzeszę Niemiecką.
Propaganda nazistowska:
gadzinówki- zwana też szmatławcami polskojęzyczna prasa wydawana przez niemieckiego okupanta w GG, traktowana jako element propagandy i wyraz kolaboracji przez organizacje konspiracyjne
szczekaczki- głośniki okupanta niemieckiego, które nieustannie informowały o zarządzeniach władz, przekazywały fałszywe informacje o rzekomych sukcesach na frontach. Również filmy propagandowe w kinach.
Holocaust- inaczej shoah- zagłada- prześladowania i ludobójstwo nazistów na ludności żydowskiej, które dotknęło głównie ludność pochodzenia żydowskiego zamieszkującą ziemie polskie i kraje okupowane lub współpracujące z nazistami. Szacuje się, że w wyniku holocaustu śmierć poniosło do 80-90 % Żydów europejskich, około 5-6 mln, z czego około 3 mln stanowili obywatele polscy.
Getto- odizolowane miejsce dla ludności żydowskiej, zwykle wydzielona, najgorsza dzielnica miasta, Getta znane były już w starożytności i średniowieczu. Był to element eksterminacji ( zaplanowanego wyniszczenia) ludności żydowskiej, która z powodu przeludnienia i braku żywności, wody, opieki medycznej, dziesiątkowały zarazy, głód. Ucieczka z getta kończyła się śmiercią. Wraz z realizacją planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” getta od roku 1942 były likwidowane, a ludność tam przebywającą wywożono do obozów koncentracyjnych i zagłady ( fabryk śmierci), celem wykonywania niewolniczej pracy i uśmiercenia w komorach gazowych cyklonem B. Największe getta zlokalizowane były na ziemiach polskich, w miastach: Warszawie, Łodzi, Białymstoku, Krakowie, Lublinie.
Powstanie w getcie warszawskim- w Warszawie na powierzchni około 2,5 km2 żyło ponad 450 tys. ludności żydowskiej, która była dziesiątkowana przez choroby i głód. Naziści od roku 1942 rozpoczęli akcję likwidacji getta, wywożąc ludność do obozu zagłady w Treblince. 19 IV 1943 r. nie mający nic do stracenia bojownicy żydowscy pod przywództwem Mordechaja Anielewicza, Marka Edelmana i Dawida Moryca Apfelbauma skupieni w ŻOB- Żydowskiej Organizacji Bojowej i ŻZW- Żydowskim Związku Wojskowym stawili czoło oddziałom niemieckim likwidującym getto. Opór, z dużą pomocą AK trwał do 15 maja, ludność która przeżyła powstanie wywieziono do obozu w Treblince.
Obóz zagłady- „fabryka śmierci”- obóz, koncentracyjny gdzie dokonywali naziści na masową skalę eksterminacji przede wszystkim ludności pochodzenia żydowskiego. Cześć przebywających tam osób z racji „przydatności” do ciężkiej pracy wykorzystywano do niewolniczej pracy, osoby starsze, kobiety i dzieci z reguły od razu były poddawane eksterminacji z wykorzystaniem trującego Cyklonu B w komorach gazowych. Ciała pomordowanych następnie palono w krematoriach. Największe obozy zlokalizowane zostały na ziemiach polskich: Auschitz- Birkenau ( Oświęcim- Brzezinka), Bełżec, Sobibór, Treblinka, Majdanek.
Szmalcownik- podczas okupacji określenie na osobę, która współpracowała z nazistowskim okupantem, rodzaj kolaboranta, który zdradzał miejsca ukrywania się ludności żydowskiej, Polaków pomagających Żydom. AK szmalcowników karała śmiercią.
Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata- honorowy medal, nadawany przez izraelski Instytut Yad Vashem osobom, które ratowały ludność żydowską w okresie holocaustu. Wśród 22 tys. odznaczonych 6 tys. to Polacy, m.in.: Czesław Miłosz, Władysław Bartoszewski. Inni znani odznaczeni to: Oskar Schindler ( Lista Schindlera), Irena Sendler,
Rada Pomocy Żydom Żegota- polska organizacja konspiracyjna struktur państwa podziemnego pomagająca Żydom w gettach. Fałszowano metryki kościelne, udzielano chrztów, dzieci otrzymywały opiekę polskich rodzin.
Polityka sowiecka na ziemiach wcielonych do ZSRR:
Deportacje ludności polskiej w głąb ZSRR- w sumie nawet około 1 mln osób, głównie pochodzenia ziemiańskiego, inteligencji, działaczy i urzędników przedwojennych trafiło pod nadzorem NKWD na Daleki Wschód ZSRR w nieludzkich warunkach. Zdziesiątkowani chorobami musieli radzić sobie w nowych realiach. Osadzeni w Jakucji, Kraju Krasnodarskim, Kazachstanie, zostali zmuszeni do niewolniczej pracy w kopalniach, hutach, kołchozach, poddani indoktrynacji ( wychowaniu) komunistycznej.( łagry)
Mord katyński- Katyń- Golgota Wschodu - po klęsce kampanii wrześniowej w rękach sowieckich przebywało około 250 tys. jeńców wojennych. Decyzją władz ZSRR wiosną 1940 r. NKWD dokonał masowego mordu na przetrzymywanych w obozach w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie polskich oficerach. Od strzału w tył głowy zginęło ponad 15 tys. żołnierzy, pogrzebanych w masowych grobach pod Katyniem, w Miednoje, Piatichatkach. Zbrodnię ujawnili naziści 13 kwietnia 1943 r. oskarżając władze sowieckie o dokonanie mordu. Władze rządu londyńskiego domagające się wyjaśnień od ZSRR, zostały odtąd izolowane na arenie międzynarodowej, doszło do zerwania kontaktów. Dopiero lata 90-te XX wieku, pierestrojka przyniosły przyznanie przez stronę rosyjską, że za mord odpowiada ZSRR. Nadal władze rosyjskie unikają wyraźnego przyznania, że mord katyński to zbrodnia ludobójstwa, co powoduje ostre napięcia na linii Warszawa- Moskwa.