Franciszek Karpiński, Poezje wybrane,
oprac. Tomasz Chachulski, wyd. 2 zm., BN I 89, 1997.
WSTĘP
Biografia i autobiografia.
ur. 04,10,1741 r. w Hołoskowie, na Pokuciu, Rozalia ze Spendowskich + Jędrzej.
1750-1758 nauka w kolegium jezuickim, młodzieńcza miłość do Marianny Brösell, córki kapi-tana wojsk saskich; Karpiński skłonił ją do wyjścia za mąż za bogatego szlachcica z okolicy (sam był biedny i nie chciał, żeby im było ciężko); pamięć o „swojej Justynie” zachował do końca życia.
1758 r. kolegium jezuickie we Lwowie przekształcone w Akademię, 1765 r. ukończył ją z tytu-łem bakałarza świętej teologii oraz doktora filozofii i nauka wyzwolonych.
nie przyjmuje święceń, praca w tzw. Sądzie Głównym Trybunalskim Koronnym Lwowskim, później jako komornik akt trybunalskich województwa bracławskiego.
powrót w rodzinne strony, nauczyciel łaciny dzieci Marianny i Józefa Ponińskich, Marianna uczyła go języka francuskiego i dobrych manier - „druga Justyna” Karpińskiego.
zmęczony wojną domową (konfederacja barska) udaje się do Wiednia, 1771 r. powrót do Lwowa, romans z owdowiałą Marianną Ponińską, otrzymał od niej 5000 zł na imieniny, wy-dzierżawił Wierzbowiec koło Hordenki, w 1777 r. Żabokruk - romans z córką właściciela, Franciszką Koziebrodzką.
zima 1779/1780 „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne”, Lwów.
lipiec 1780 na dworze Adama Czartoryskiego, obiady czwartkowe, konflikt z Adamem Czarto-ryskim, guwerner Sanguszki w Collegium Nobilium.
wydanie w Warszawie 4 tomów poezji (m.in. tego, który już był wydany we Lwowie).
dzierżawa Dobrowodu, powrót do Warszawy, zainteresowanie „Psałterzem”, który ukazał się nakładem księży pijarów w 1786 r. jako tom 5 i 6 „Zabawek” (Karpiński raczej redaktorem niż tłumaczem), 1787 r. ostatni, 7., tom „Zabawek”.
likwidacja dzierżawy w Dobrowodzie, Białystok na dworze Branickiej („Kiedy ranne…”, „Wszy-stkie nasze…”, „Pieśń podczas pracy w polu”), 1792 r. publikacja „Pieśni nabożnych”.
mieszkał w Kraśniku - „powrót do natury”.
po III rozbiorze koniec twórczości poetyckiej, proza: „Rozmowy Platona z uczniami swoimi” - 1802 r. traktat moralny; pamiętnik-autobiografia „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem” 1801-1822.
1818 r. kupni za 100 000 zł wsi, Chorowszczyzny koło Łyskowa, w Łyskowie przyjaźń z księ-dzem Antonim Korniłowiczem.
zmarł 16,09,1825 r.; na grobie wedle życzenia wyryto: „Otóż mój dom ubogi…” (cytat z elegii „Powrót z Warszawy”).
Wczesne utwory.
„zabawki wierszem…” - tomik zbiorczy, pisany w latach 1765-1780: cykl erotyków, sielanki, li-ryka patriotyczna, powinszowania imieninowe, żartobliwy list poetycki, itp. (m.in. „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”).
sielanki (20) odegrały ważną rolę w przełamywaniu klasycystycznych wzorów poezji; Justyna - postać rzeczywista, nie mistyczna!; sielanki Karpińskiego to najczęściej erotyki.
tradycyjna sielanka: I część - prezentacja sytuacji wypowiedzi i osoby; II część - monolog, u Karpińskiego druga część stanowi niemal całość, brak u niego dydaktyzmu.
utwory Karpińskiego charakteryzują się łatwością dostosowaną do obiegowych melodii.
„Tęskność do kraju” - utwór napisany w Wiedniu.
Teoria i praktyka.
„O wymowie w prozie albo wierszu”.
jako wzory wskazuje: „Iliadę”, mowy Cycerona, Demostenesa, poezje Horacego i Wergiliu-sza.
koncepcję wymowy oparł na dwóch podstawach: czułości i wolności.
wypowiedź literacka kształtuje świadomość jednostkową i zbiorową, nie wspomina o Rous-seau.
w swych utworach Karpiński nawiązuje do ludowości, do chłopskiego pojmowania kategorii moralnych.
Powrót z Warszawy na wieś.
„Powrót z Warszawy na wieś” - najdoskonalsza elegia.
po raz pierwszy w twórczości Karpińskiego pojawia się takie przedstawienie podmiotu, które polega na napięciu pomiędzy myśleniem o sobie i nastawieniem wobec świata.
Pieśni nabożne.
Karpiński zasłynął z prowadzenia dysput teologicznych.
„Pieśni nabożne” - cykl 29 utworów, powstał w latach 1787-1792, ukazał się w 2. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja jako śpiewnik o wyraźnej kompozycji modlitewnika.
Lata czarnej melancholii.
dworek w Kraśniku azylem dla poety.
„Do księcia Mikołaja Repnina” 1796 r., „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” - pod-sumowanie upadku Polski, „Żale…” jako ostatni odzew poetycki.
TEKST
Sielanki - w cz. I „Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych” sprzed 1780 r.
Do Justyny. O wdzięczności - „Dokąd płyniesz, rzeczko mała?”, nikt jej nie zatrzyma, „W twym uporze nieodmienna”, on chce sie utopić.
Pożegnanie z Lindorą w górach - „rzeczko ty mała”, świadek ich rozstania, osierociła ich.
Do Justyny. Tęskność na wiosnę - porównanie budzącego się na wiosnę do życia świata na-tury ze stanem ducha podmiotu lirycznego, próby autoanalizy, chociaż wszystko dokoła roz-kwita, w jego sercu są tylko tęsknot, smutek, żal.
Rozstanie się Medona - on odchodzi i opowiada o jej zdradzie.
Do Justyny. O stateczności - mimo że kusiły go Dorys i Akast, nie zdradził jej, ona też była mu wierna.
Do motyla - opis skrzydełek, siedział na gałązce, dla Justyny, nagle odleciał.
Do skowronka - w nocy nie może spać, bo bez Justyny, szczęście dwóch skowronków.
Laura i Filon - gdy Laura przybywa na umówione spotkanie pod jaworem, nikt na nią nie cze-ka, podejrzewa ukochanego o zdradę z inną pasterką, Dorydą, atak rozpaczy i złości, rozbija koszyk i niszczy różany wieniec, zza pobliskich zarośli wybiega Filon - chciał się przekonać o jej miłości, scena pogodzenia się kochanków i przysięga wiecznej miłości.
Pasterz do owieczki straconej - „ciężkie przejścia” przed nią, jego smutek i tęsknota, 99 zo-stawi.
Do Justyny - drzewa małe były, gdy się zakochał, dziś już są na nich owoce, cierpienia z mi-łości, rani go jej litość.
O Justynie - gdy wyszła, wszystko się zazieleniło, on radosny.
Na odmienione nadprucie - dawniej wesołe brzegi rzeki, Prut, teraz smutek.
Wiersze różne - w cz. II „Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych”, 1765-1780.
O nieszczęściach ojczyzny i rzezi humańskiej - Żydzi i szlachta wymordowani przez chłopów ukraińskich, melodia nie zachowała się; prośba do Boga o łaskę dla tych, „co do ołtarza ucie-kli”.
Trwoga człowieka bliskiego śmierci - rozpad domu, do ratowania tylko skrzynia z nadzieją.
Powietrze i wojna w kraju - rozpacz matki po starcie dzieci, „zapowietrzeni” w lesie.
Przeciwko deistom - „A Bóg jak żyje i żyjąc coś robi”, o wszystkim wie, we wszystkim ma udział.
Na piorun blisko uderzający - kara Boska za grzechy.
Tęskność do kraju - 1771 r. Wiedeń.
Lament gołębicy - żeński podmiot liryczny, rozpacz po stracie męża, nadzieja, że i ona zgi-nie.
Wezyr Giafar do Kalify Haruna Al-Raszid - miłość do Abaszy z haremu Haruna.
List wymawiający się - nie przyjdę z powodu mrozu.
Na obraz triumfu śmierci - próżne prośby, drży natura, zabiera dorosłych i dzieci.
Kato o nieśmiertelności duszy. Z francuskiego - Platon: „nie umiera dusza”, „Życie nasze jest to sen, a śmierć - przebudzenie”.
Do Adama Naruszewicza - pochwała Naruszewicza, najwyższego poety po Kochanowskim, Karpiński jedynie się bawi.
Sumienie - szczęśliwy, kto niewinny, noc niespokojna.
Pieśń dziada sokalskiego w koronie cesarskiej - Bieda przyszla, po 1. rozbiorze, krytyka ma-gnackich zbytków, bezkarności i nierząu.
Zabawki wierszem i prozą - 1782-1787.
Rocznica imienin zmarłej księżnej Teresy Czartoryskiej - żal i tęsknota, poczucie opuszcze-nia, rozpacz matki, burza - posłańcem wiadomości, ukazuje się zmarła matce.
Duma Lukierdy, czyli Luidgardy - zabita przez męża, księcia Przemysława; ona bardzo skrzy-wdzona.
Głos zabitego do sądu - był niewinny, zginął w samosądzie, ale sprawiedliwość powróci.
Pieśń na drożyznę.
[Do mnie, do mnie, chłopczęta] - żeński podmiot liryczny, „Mam na sprzedaż oczęta” i serce, które bardziej się liczą niż złoto.
Jacques Delille „Ogrody” - pieśń II - spokojny, wspomnienie „wojsk ogromnych”, ścinanie la-su, kiedyś była radość, teraz popiół; pieśń IV - opuszczony klasztor i cień Heloizy.
Trzeba się kochać - do Rozyny, póki czas, miłość to wszechpotężne uczucie, choć dokucza.
Już ja nie ten - już jest stary, a Kloe go zostawiła.
Mazurek - „Dobranoc, Jacenta”, ona spokojnie zaśnie, on nie będzie miał spokoju.
Powrót z Warszawy na wieś - dom ubogi zestarzał się, szczęśliwy ten, kto na wsi mieszka, on nic nie zyskał na wyjeździe (ojciec go wysłał), cieszy się z powrotu, dziś nie ma przy kim służyć.
Podróż z Dobiecha na Skałę.
Szczęście przy Dorydzie - cieszy się na myśl, że gdy usiądzie koło Dorydy, zapomni o wszy-stkim.
Do dwóch synogarlic - synogarlice łączą się w dożywotnie pary.
Przypomnienie dawnej miłości. Pieśń pasterska - przywołuje miłosne chwile z Justyną, teraz czuje gniew, ich zakątki zarosły.
Żebrak przy drodze - żebrak swobodnie może oddychać i korzystać z natury, jak bogacze, jednak, mimo że jest równy bogatym, umiera z głodu, nadzieja na śmierć.
Psałterz Dawida - wydane w 1786 r., pisane od lutego 1785 r.
Psalm 1 - pierwszy wers tłumaczony z łaciny; dobrzy i źli nigdy nie będą przebywali razem.
Psalm 14 - u Pana zamieszka szczery, dobry.
Psalm 38 - oddanie się Bogu, prośba o wybawienie.
Psalm 50 - prośba o litość, obmycie z grzechów, odpuszczenie win, zmazanie grzechu z Bet-sabe.
Psalm 60 - prośba o pomoc i opiekę w zamian za pochwalne pienia.
Psalm 83 - tęsknota za domem.
Pieśni nabożne - wydane w 1792 r., 25 pieśni i 20 psalmów.
Pieśń poranna - cały świat budzący się po nocy wychwala Boga, podziękowanie za przeżycie nocy.
Pieśń o Narodzeniu Pańskim - 5 zwrotek, pochwała nowonarodzonego Jezusa, zapowiedź Jego chwały.
Pieśń o Zmartwychwstaniu Pańskim - nawiązanie do średniowiecznej pieśni „Chrystus z mar-twych wstał je”.
Pieśń o Opatrzności Bożej - wszystko, co jest na świecie (dzieci, słońce, księżyc, podróżny, pogoda…), należy do Boga i jest dla Niego.
Pieśń na pamiątkę trzeciego maja 1791 r. - podziękowanie Bogu za konstytucję.
Pieśń podczas pracy w polu - „Z Twoich rąk żyjemy”, życie to „ziemska gościna”, później od-poczynek.
Pieśń o dobre rady Stanom Narodu - rady dla króla, sejmu i senatu.
Pieśń wieczorna - poruczenie wszystkich spraw Bogu, prośba o spokojne przeżycie nocy.
Wiersze późne - 1787-1806, nie opublikowane za jego życia.
Na posąg Czarnieckiego w Tykocinie - 2 zwrotki, on nie upadł ze śmiercią, na zawsze pozos-tał wielki, „Po nas posągów nie będzie”.
Na Wakluz, wody i dom gocki pod Białymstokiem - strumień skojarzył mu się z Petrarką, neo-gotycka budowla Izabeli Branickiej pod Białymstokiem.
List do Joachima L. Chreptowicza… - pożegnanie przed przeprowadzką i odpowiedź adresa-ta.
List drugi do tegoż - pyta, dlaczego Litawor nie chce tytułów (aluzja do poprzedniego listu), wspomnienia.
Do Boga - „Człek głupstwem, a Ty - litością”.
Pieśń do Laury wodą płynącej na wiosnę - ona jest wolna i szczęśliwa, niczym nie spętana.
Pieśń na dzień trzeci maja, szczęśliwie doszłej konstytucji kraju - pieśń, kwiaty, dzieci, trys-kające szczęście, refren: „Jakże ten król nasz bogaty!…/ Skarb jego - serc milijony”.
Do księcia Konstantyna Czartoryskiego, list wymawiający się - wymawia mu służbę, woli przebywać w swoim domku.
Córka tęskniąca do ojca - do Litawora Chreptowicza, jego córka, nazwana sierotą, czeka na powrót ojca.
Marsz dla żołnierzy - „Ojczyzna nas woła”, wspomnienie Lacha, Sława, otrzymają wieńce za blizny.
Pieśń mazurska - z Mazowsza, Maciek wypędzony, a Jagna bogata.
Pieśń pasterska do Zosi - liczą się jego pieniądze i zdrowie.
Do księcia Mikołaja Repnina - 1796 r., utrata wolności, język polski może za 100 lat nie bę-dzie znany, bracia rozdzieleni na trzy części, podmiot liryczny widział, jak ginęła ojczyzna.
Z okoliczności jabłoni, przeze mnie szczepionej w Brzostownicy - zaproszenie do biesiady.
O podejrzliwości J. J. Rousseau.
Pieśń do trzech panien - do Antoniny Radziwiłłównej, Izabeli Brzostowskiej i Anny Błędow-skiej (?), one mu siedzą w głowie, on, stary, im tylko na języku.
Do Marcina Badeniego, Kawalera Orderu Świętego Stanisława, przyjaciela - „Jakże tu kop-no, ale nie namłotno!”, wśród ludzi liczy się zysk, nie przyjaźń.
Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta - po 3. rozbiorze, zwrot do króla (zm. w 1572 r.) i przedstawienie mu tragicznej sytuacji, w jakiej znalazł się kraj pozbawiony tak potężnych władców, jakimi byli Jagiellonowie, tęsknota do królów, kochających swój kraj, przywołanie odległej przeszłości, kiedy Rzeczpospolita była krajem potężnym, zamożnym, a jej obszar rozciągał się „od morza do morza”.
opracowałay Aleksandra Araszkiewicz i Kinga Wajszczak
czyli „drugą Justyną” - Marianną Ponińską.
2