P- przechowywanie sadzonek przez zimę
Wojciech Wesoły, Maria Hauke, Stefan Tarasiuk, Wioletta Hoffman
Efekt końcowy produkcji szkółkarskiej jest zależny od coraz częściej pojawiających się anomalii pogodowych i bardzo zmiennych warunków zimowania sadzonek drzew leśnych w szkółkach. Sadzonki przystosowują się do warunków zimowych już od końca sierpnia [Green i Fuchgami 1985]. Przedstawiony przez autorów model wzrostu (GS model) ilustruje w sposób dynamiczny stadia rozwoju pędów sadzonek drzew rosnących w umiarkowanej strefie klimatycznej. Stopnie od 0 do 360° GS nie są dokładnie skorelowane z dniami w roku i z konkretną datą (Ryc.1). Aklimatyzacja sadzonek do warunków zimowych od 180° GS do 270° GS, kiedy to sadzonki są w pełni odporne na trudne warunki zimowania, przebiega bez zakłóceń, gdy następuje stopniowy wzrost tolerancji na obniżenie temperatury. Występowanie niewielkich przymrozków wczesnych w nocy, przy stosunkowo wyższych temperaturach w dzień pozwala na fizjologicznie lepsze przystosowanie sadzonek do zimowania [Weiser 1970].
Odporność roślin drzewiastych na zamarzanie jest kompleksowym, bogatym w biochemiczne i biofizyczne zmiany zjawiskiem, uwarunkowanym genetycznie. Wyróżnia się trzy fazy nabywania przez rośliny drzewiaste tolerancji na obniżone temperatury [Siminowitch 1967]. W pierwszej fazie obserwuje się intensywne zmiany biochemiczne tkanek, wzrasta w tkankach zawartość cukrów, białek i związków lipidowych. Następnie zachodzi druga faza hartowania, wywołana temperaturami poniżej 0º C (może być również indukowana przez stres wodny). Faza ta charakteryzuje się przewagą zmian fizycznych nad biochemicznymi w tkankach roślin. Zmiany w błonach prowadzą do wzrostu przepuszczalności wody i cząstek polarnych. Równocześnie wzrasta zawartość wody związanej. Trzecia faza hartowania indukowana jest przez temperatury poniżej -20º C i jest zjawiskiem głównie fizycznym. Obserwuje się ją u odpornych gatunków drzewiastych u których następuje znaczne obniżenie uwodnienia tkanek. Systemy korzeniowe sadzonek naszych gatunków drzewiastych nie posiadają zdolności do hartowania porównywalnego do części nadziemnych [Colombo i in. 1995] i są wstanie zahartować się tylko do temperatury - 14º C .W przypadku sadzonek dębów, korzenie wytrzymają temperaturę do - 10º C. Śmierć korzeni następuje już przy pierwszej egzotermie (Pukacki 1989). Działanie mrozu prowadzi do obniżenia temperatury w tkankach korzenia. Woda zawarta w komórkach przechodzi w formę kryształów, natomiast substancje rozpuszczone w cytoplazmie ulegają zagęszczeniu. Kryształy lodu tworzą się w przestworach międzykomórkowych. Zdarza się, że narastające kryształy lodu, w sposób mechaniczny, uszkadzają struktury komórkowe. Z kolei zbyt długie działanie mrozu, może doprowadzić do tak dalekiego odwodnienia komórki, że zagęszczone składniki cytoplazmy zaczynają się wytrącać, następuje wypadanie jonów, wysalanie białek, zmiana pH i wiele innych niekorzystnych zjawisk powodujących śmierć sadzonki.
Wśród szkółkarzy często pada pytanie: jak uniknąć strat związanych z wymarzaniem sadzonek? W związku z tym, szuka się metod zabezpieczających przed ewentualnymi stratami w okresie zimowania materiału sadzeniowego. Najprostszym rozwiązaniem byłoby wysadzenie siewek i sadzonek już jesienią. Jesienne sadzenie jest jednak bardzo dalekie od tradycyjnego spojrzenia leśnika na termin odnowienia i zalesienia i nie należy przewidywać w najbliższych latach, że zmienimy w większej skali wiosenny termin sadzenia na jesienny. Decydować o tym będą przede wszystkim wciąż nierozpoznane do końca najlepsze terminy jesiennego sadzenia dla różnych gatunków. Rozwiązaniem może być przechowywanie części materiału szkółkarskiego przez zimę poza kwaterą produkcyjną. Przechowywanie jest także jednym z elementów prawidłowej organizacji pracy. Warunkuje płynne wykonywanie zadań w szkółce, a także przy zalesieniach i odnowieniach. Przechowywanie pozwala także na rozładowanie wiosennego natężenia prac, gdyż zmniejsza wzajemną zależność terminów wykonywania prac związanych z wydawanie sadzonek w szkółce i odbioru sadzonek ze szkółki.
1. Przechowywanie materiału sadzeniowego w chłodniach
Materiał sadzeniowy możemy przechowywać w chłodni z regulacją temperatury i wilgotności powietrza. W takich obiektach możliwe jest przechowywanie sadzonek w okresie wiosennym i zimowo-wiosennym z niewielkim ryzykiem ich deprecjacji. W kraju tylko nieliczne szkółki wyposażone są w chłodnie z regulacją temperatury. Wiąże się to względami ekonomicznymi, wynikającymi z relacji kosztów budowy i eksploatacji chłodni do ceny sadzonek.
Chłodnia taka powinna mieć powierzchnię pozwalającą na zmagazynowanie przynajmniej części (szczególnie gatunków najbardziej wrażliwych na przemarzanie) produkcji zimującej w szkółce oraz być wyposażona w aparaturę do utrzymywania i monitorowania warunków panujących w jej wnętrzu. Szczególnie ważna jest temperatura, która jednocześnie musi umożliwić utrzymanie sadzonek w fazie spoczynku, nie powodować przemarzania i nie dopuszczać do rozwoju patogenów.
Przechowywanie sadzonek gatunków liściastych produkowanych w szkółkach kontenerowych.
1.1.1. Podjęcie decyzji o przechowywaniu
Z uwagi na ograniczone możliwości przechowywania dużej liczby sadzonek w chłodniach, decyzja o przechowywaniu będzie dotyczyła każdorazowo sadzonek gatunków liściastych, mniej odpornych na długotrwałe przemarzanie w przypadku bezśnieżnych zim. Dysponując obecnie 80-90% trafnymi prognozami temperaturowymi, szkółkarz powinien organizacyjnie być przygotowany do przetrzymywania sadzonek możliwie długo w szkółce i zaczynać przechowywanie materiału możliwie najlepiej naturalnie przygotowanego (hartowanego) do zimowania. Długie przetrzymywanie w szkółce będzie umożliwiało wstawianie sadzonek do chłodni z mniejszą liczbą utrzymujących się na pędach liści. Doświadczenia przeprowadzone w Katedrze Hodowli Lasu UP w Poznaniu wykazały, że można przechowywać sadzonki dębów i buka z liśćmi lub pozostałościami liści na sadzonkach oraz substracie, co przy utrzymywaniu właściwej temperatury w chłodni nie powoduje chorób grzybowych.
1.1.2. Przechowywanie w pudłach kartonowych
Przechowywanie sadzonek kontenerowych jest możliwe po wyjęciu ich z kaset i umieszczeniu w pudłach kartonowych. W Szwecji wykorzystuje się różne modele opakowań wykonanych z tektury powleczonej cienką warstwą parafiny lub folii. Zarówno skład materiałowy tektury, jak i ich budowa są wynikiem wielu lat prób i doświadczeń. Typ pudła pomyślany został zarówno jako opakowanie do przechowywania (fot.1) jak i skrzynka do przenoszenia sadzonek podczas sadzenia w uprawie.
Pudła kartonowe winny spełniać następujące warunki:
nie zmieniać swojego kształtu po nałożeniu kilku kartonów jeden na drugi
zachować swój kształt w okresie zimowego przechowywania przy utrzymywaniu w chłodni wilgotności względnej powyżej 96%
względna absorbcja wchłanianej przez karton wody powinna wynosić około 40%
na ściankach kartonu w okresie przechowywania nie może tworzyć się pleśń
Obecnie dostępne na rynku tektury szwedzkie charakteryzują się odpornością na wchłanianie wody - względna absorpcja wody wynosi ok. 40%. Wykonane są one z dobrych jakościowo papierów, nasączone środkiem wodoutrwalającym i gwarantują utrzymanie odpowiednich właściwości wytrzymałościowych w różnych warunkach. Szczegółowe opracowanie znajduje się w publikacji Hauke i in.(2007)
Sadzonki układamy w kartonach w taki sposób, żeby bryłki substratu ściśle przylegały do siebie.
1.1.3. Sposób ustawiania kartonów w chłodni.
Najlepiej byłoby umieszczać kartony w specjalnych niezależnych stelażach. Zastosowanie możliwych do przesunięcia przez wózek widłowy stelaży z kartonami pozwala na łatwiejsze ustawianie kartonów i po zawinięciu ich folią przetransportowanie stelaży do chłodni. W przypadku braku specjalnych stelaży należy bezwzględnie umieszczać kartony na paletach. Chcąc wykorzystać pomieszczenie chłodni, musimy ustawiać kartony jeden na drugim. Stelaże (lub palety) z sadzonkami w pudłach kartonowych ustawiamy w sposób umożliwiający nawiew chodnego powietrza z agregatu chłodzącego możliwie równomiernie w całej chłodni. W przypadku umieszczenia w chłodni mniejszej liczby pudeł kartonowych, ustawiamy je możliwie blisko siebie, tak aby sadzonki miały podobną temperaturę chłodzenia. Istnieje tzw. efekt brzegowy sadzonek w chłodni, polegający na tym, że sadzonki przechowywane przy brzegach kartonu mają po zakończeniu przechowywania obniżoną żywotność, w stosunku do sadzonek w środku kartonu. Dzieje się tak w przypadku przechowywania małej liczby pudeł kartonowych. Należy się liczyć z sytuacją odwrotną w przypadku maksymalnego wypełnienia chłodni i tym samym różnym rozkładem temperatury w pomieszczeniu chłodni.
1.1.4. Warunki przechowywania.
Doświadczenia szwedzkich szkółkarzy, oparte w większości o przechowywanie sadzonek świerka pospolitego, wskazują jako optymalną do przechowywania gatunków iglastych w pudłach kartonowych temperaturę -4oC, a bez pudeł temperaturę -1oC. Optymalna temperatura przechowywania sadzonek przez zimę w chłodniach dla większości gatunków wynosi od -1 do -3º C. Możliwości techniczne pozwalają na ustawienie temperatury z dokładnością do 0,5º C. Utrzymywanie temperatury -1°C do 0°C w chłodni skutkuje temperaturą +1 +2°C w kartonie. W przypadku szczelnego ustawienia kartonów w chłodni, lub złej cyrkulacji powietrza w chłodni, temperatura w kartonach wzrasta do +4°C przy utrzymywaniu -1°C w chłodni. Dlatego należy ustawić temperaturę na - 2º C przy małej liczbie pudeł kartonowych. W przypadku znacznego wypełnienia chłodni pudłami kartonowymi lepiej jest obniżyć temperaturę do - 3º C.
Równocześnie należy pamiętać o zabezpieczeniu roślin przed wysychaniem przez zapewnienie wysokiej wilgotności względnej powietrza (co najmniej 95%) lub użycie opakowań - pudeł kartonowych czy worków, które pozwalają utrzymać wilgotność korzeni w granicach 98% przez cały okres zimy Szczególnie istotne jest to przy przechowywaniu gatunków iglastych, które są bardziej narażone na utratę wody, ze względu na dużą powierzchnię parowania. Wymagają, one szczególnie wysokiej wilgotności. W praktyce sadzonki kontenerowe pakowane są w pudła, których rozmiary dostosowane są do wielkości sadzonek i przyjętego sposobu składowania. Dodatkową ochroną jest owijanie folią, ułożonych na paletach, pudeł kartonowych (fot. 2). Zabezpieczenie folią musi umożliwiać wymianę gazową, gdyż nadmiar dwutlenku węgla może niekorzystnie wpływać na sadzonki. Dlatego osłaniając pozostawia się niezabezpieczone dno i górę pudła lub używa się folii perforowanej.
Przy projektowaniu nowej chłodni należy zwrócić szczególną uwagę na cyrkulację powietrza w chłodni przy ustawieniu maksymalnej liczby kartonów. Sposób cyrkulacji z jednej strony winien zabezpieczać kartony najbliżej stojące przed nadmiernym działaniem wentylatorów (w kartonach są otwory), a jednocześnie zapewniać równomierną cyrkulację powietrza wokół pojemników wypełniających pomieszczenie chłodni. Optymalny byłby stały elektroniczny monitoring temperatury w wybranych w różnych częściach chłodni przy kartonach .
Przy pierwszym przechowywaniu i braku możliwości elektronicznego pomiaru w rożnych częściach chłodni konieczne jest rozmieszczenie termometrów w kilku miejscach w chłodni na przynajmniej 3 poziomach w celu sprawdzenia równomierności rozkładu temperatury w chłodni, po jej wypełnieniu sadzonkami. Umiejętność właściwego ustawienia kartonów w przypadku maksymalnego zapakowania chłodni będzie decydowała o żywotności sadzonek po ich przechowaniu przez zimę.
Po rozpoczęciu procesu przechowywania temperatura w całym pomieszczeniu chłodni będzie w miarę równomierna po około 2 - 3 tygodniach od zamknięcia chłodni i ustawieniu temperatury chłodzenia. Dopiero po tym okresie można będzie sprawdzać poprzez rozmieszczenie termometrów, rozkład temperatury w pomieszczeniu chłodni. Staramy się możliwie jak najmniej otwierać chłodnię i po okresie sprawdzenia temperatury i ewentualnej korekcie ustawienia pudeł kartonowych w chłodni, staramy się możliwie jak najmniej otwierać chłodnię do wiosny. Szczególnie w pierwszym miesiącu przechowywania, kiedy następuje etap schłodzenia sadzonek, otwieranie chłodni zakłóca przebieg chłodzenia i powoduje możliwą do zmierzenia reakcję sadzonek umieszczonych w pudłach w pobliżu drzwi.
Uwaga: Szczególnie niebezpieczne jest, nawet krótkotrwałe, przegrzanie (temp. > +5°C) sadzonek w kartonie, co powoduje gwałtowny wzrost zagrożenia ze strony patogenów grzybowych.
Dobra rada: W przypadku przechowywania małej liczby sadzonek, konieczne jest sprawdzenie w okresie zimy stopnia wilgotności w pomieszczeniu chłodni. W przypadku obniżenia wilgotności względnej należy zwilżyć wężem podłogę chłodni
1.1.5. Wyjęcie sadzonek z chłodni
Nagłe stresowe działanie wysokimi temperaturami obniża żywotność sadzonek. Z tego powodu przejście z sadzonkami z minusowej temperatury chłodzenia do temperatury otoczenia powinno być stopniowe. Każda chłodnia powinna mieć dodatkowe zamknięte pomieszczenie bezpośrednio przed drzwiami chłodni, co zabezpieczy sadzonki przed gwałtownymi skokami temperatury.
Jeżeli decydujemy się wyjąć jednorazowo całą partię przechowywanych sadzonek, to wyłączamy chłodzenie na 3 doby przed wyjęciem sadzonek i jeżeli temperatura w pomieszczeniu bezpośrednio przylegającym do chłodni nie przekracza +16º C, to otwieramy również drzwi chłodni. Optymalna temperatura w pomieszczeniu przy chłodni powinna wynosić + 9 - 10º C.
W przypadku przerwania zimowego spoczynku mniejszej partii sadzonek, wyjmujemy pudła kartonowe z sadzonkami z chłodni i pozostawiamy je w zamkniętym pomieszczeniu przy chłodni przez 3 doby. Jeżeli na zewnątrz jest temperatura powyżej +19º C, okres przetrzymywania w zamkniętym pomieszczeniu przy chłodni przedłużamy o 1 dobę otwierając jednocześnie drzwi pomieszczenia w celu stopniowego podwyższenia temperatury przy korzeniach sadzonek.
Przechowywanie w chłodniach sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym.
1.2.1. Jakie gatunki przechowywać ?
W zasadzie można przechowywać sadzonki 1-roczne i starsze wszystkich podstawowych gatunków drzewiastych. Zmienne temperatury późną jesienią i wczesną wiosną w szkółce sprawiają, że często wyższą żywotność zachowują sadzonki przechowywane przez zimę w chłodni, w stosunku do przetrzymywanych na kwaterze w szkółce i potem gwałtownie wyjmowanych, chcąc zdążyć przed ich wiosennym pędzeniem. Sadzonki sosny zwyczajnej należą do najtrudniejszych w długoterminowym ich przechowywaniu w porównaniu z innymi krajowymi gatunkami drzewiastymi. Duży aparat asymilacyjny, wyraźnie zaznaczona aktywność mitotyczna merystemów korzeniowych, nie ustępująca w miesiącach zimowych, utrudnia przechowywanie. Decydująca jest jednak duża produkcja sadzonek sosny w wielu nadleśnictwach, która pozwoliłaby tylko na częściowe ich przechowywanie przez zimę w chłodniach. Przede wszystkim z tych względów sosnę pozostawimy przez zimę na kwaterach produkcyjnych. W przypadku modrzewia czy sadzonek olszy, przechowanie ich przez zimę w chłodni jest bardzo celowe, pozwala bowiem, na wysadzanie sadzonek na wiosnę bez ryzyka rozpoczęcia przez nie wegetacji. Bardzo pożądane jest przechowywanie przez zimę w chłodniach sadzonek dębów. Są to gatunki bardzo „wrażliwe” na gwałtowne spadki temperatur po okresach ocieplenia. Sadzonki szczególnie narażone są na zmarznięcie korzeni przy ciepłej jesieni i następnie gwałtownym, długotrwałym obniżeniu temperatur do -10 °C i niżej. W okresie zimy korzenie marzną, nawet na otwartych kwaterach, przy długotrwałym obniżeniu temperatury poniżej - 14 °C.
1.2.2. Przygotowanie sadzonek do przechowania ich przez zimę
Będące na stanie nadleśnictw chłodnie nie mają możliwości regulowania i utrzymywania na stałym wysokim poziomie wilgotności (97-98%) w komorze przechowalniczej. Dlatego przechowywanie w nich przez zimę sadzonek bez możliwości osłony korzeni nie jest możliwe. Możemy przechowywać podstawowe gatunki drzewiaste produkowane w szkółkach leśnych umieszczając je w workach papierowych, co nie wymusza utrzymywania wysokiej wilgotności w komorze przechowalniczej. Przetrzymywanie sadzonek w workach zabezpiecza je przed przesuszeniem korzeni. Gdy wykorzystujemy worki nie należy stosować żelu na korzenie zabezpieczającego przed utratą wilgoci.
Wysoką jakość fizjologiczną sadzonek zachowujemy gdy stosujemy worki papierowe, składające się z trzech warstw papieru, przy czym wewnętrzna warstwa papieru winna być woskowana. Optymalne wymiary worka to: 120 cm x 80cm przy 30 cm szerokości podstawy worka. (fot. 3) Wykonywane dotychczas w kraju worki charakteryzują się mniejszymi wymiarami. Przy większych zamówieniach należy wymóc optymalne wymiary przedstawione wyżej. Możliwe jest stosowanie tańszych worków foliowych. W workach foliowych sadzonki mają jednak zdecydowanie gorsze warunki przechowywania przy obniżeniu w komorze przechowalniczej temperatury do -3º C.
Worki są wygodnym nośnikiem przy wiosennym transporcie sadzonek. Worki papierowe są zdecydowanie bardziej odporne na rozdarcia w trakcie transportu i lepiej zabezpieczają przed nagrzewaniem się przechowywanych sadzonek w wyższych temperaturach lub przy czasowej bezpośredniej insolacji słonecznej.
Wyjmowane sadzonki należy po ich selekcji wiązać po 50 szt. (w przypadku większych sadzonek gatunków liściastych po 25 szt.) Do worka o wymiarach przedstawionych wyżej wkładamy np. 6 wiązek gatunków iglastych (300 szt.), lub 200 szt. sadzonek gatunków liściastych. Zasadą jest ustawiać wiązki sadzonek na dnie worka, nie wypełniając nimi całej pojemności worka. Nie dopuszcza się moczenia korzeni w wodzie przed zapakowaniem sadzonek. Worek zawiązujemy. Dopuszcza się w przypadku wysokich sadzonek wystawanie z zawiązanego worka części pędów.
1.2.3. Przechowywanie worków w chłodniach
Worki z sadzonkami układamy na paletach. W komorze przechowalniczej utrzymujemy stałą temperaturę -2, -3 o C. Możliwe jest układanie worków w 2-3 warstwach, dbając jednak o możliwie jednakową cyrkulację chłodnego powietrza w chłodni. Komory, w których składujemy nasiona dębów (beczki) w temperaturze -2 °C, stwarzają doskonałe warunki dla jednoczesnego przechowywania obok, w tej samej chłodni, sadzonek w workach.
Gdy pędy wystają z zawiązanych worków, z powodu przechowywania wyższych sadzonek, korzystniej jest utrzymać temperaturę w granicach -1 -2 o C. Temperatura niższa nie uszkadza pędów, ale może obniżyć żywotność wystających z worka pędów np: modrzewia, czereśni ptasiej, czy olszy czarnej.
1.2.4. Postępowanie z sadzonkami po przechowaniu.
Podobnie, jak w przypadku sadzonek kontenerowych, nagłe stresowe działanie wysokimi temperaturami wpływa negatywnie na obniżenie żywotność sadzonek. Z tego powodu przejście sadzonek z ujemnej temperatury chłodzenia do temperatury otoczenia powinno być stopniowe. Po okresie przechowywania, w miarę możliwości, staramy się stopniowo (w okresie 48 godzin) przystosowywać rośliny to wyższych, dodatnich, temperatur, wyjmując worki z sadzonkami z chłodni do przedsionka chłodni, z optymalną temperaturą +8 - 10 o C
Po okresie aklimatyzacji do wyższych temperatur, sadzonki transportujemy do miejsc ich sadzenia w workach, zabezpieczając worki przed intensywnym namoknięciem. Możliwe jest układanie worków na przyczepie w kilku warstwach. Na powierzchni odnowieniowej worki z sadzonkami składujemy w warunkach ograniczających znaczne wahania temperatury, najlepiej pod zadaszeniem i bez bezpośredniego działania promieni słonecznych. Możliwe jest przechowywanie w dołach na sadzonki. Zachowujemy wówczas warunki przechowywania sadzonek w dołach bez utraty drobnych korzeni włośnikowych, uszkadzanych przy wyjmowaniu sadzonek z dołu, w warunkach tradycyjnego dołowania.
Krótkotrwałe, np. podczas transportu na powierzchnię, bezpośrednie nagrzewanie worka wywołane wystawieniem go na działanie promieni słonecznych, nie zmniejsza żywotności sadzonek [Wesoły i Naparty 2003].
Przechowywanie sadzonek przez zimę w zamkniętej wiacie.
Materiał sadzeniowy możemy również przechowywać w przechowalniach. Posłużyć może nam do tego wiata, izolująca, w pewnym stopniu pomieszczenie od warunków zewnętrznych. W tego rodzaju pomieszczeniach, w warunkach bez możliwości regulacji temperatury, można bez ryzyka przechowywać przez zimę sadzonki takich gatunków jak świerk, modrzew czy buk.
2.1. Przygotowanie sadzonek do przechowywania i ich przechowywanie w wiacie.
Sadzonki można przechowywać w wiacie po ich zadołowaniu. W przypadku dołowania w zamkniętych wiatach, przy ciepłych zimach istnieje zagrożenie występowania szarej pleśni. Z tego powodu celowym jest wiązanie sadzonek w wiązki po 50 szt., żelowanie ich korzeni, a następnie układanie ich w krąg, korzeniami do środka, bez dołowania. Wierzchnią warstwę przykrywamy folią. Jeżeli temperatura w okresie zimowym w wiacie będzie niższa niż -10° C należy ułożony krąg sadzonek dodatkowo zabezpieczyć, najlepiej balotami ze słomy. Ten sposób postępowanie zdecydowanie jest mniej pracochłonny i jednocześnie pozwala wiosną na bezpośredni wydatek sadzonek.
Literatura:
Green J.,L., Fuchigami L.,H.:1985. I. Principles: Protecting container-grown plants during winter months. Ornamental Northwest Newsletter, Summer 1985, s.10-13.
Hauke M., Hoffman W., Wesoły W., Tarasiuk S., 2007: Przechowywanie sadzonek kontenerowych przez zimę w pudłach kartonowych. Las Polski, numer specjalny szkółkarski 1:16-21
Siminowitch D., Rheaume B., Sachor R., (1967): Seasonal increase in protoplasm and metabolic capacity in tree cells dueing adaptation to freezing. Molecular mechanisms of temperature adaptation. American Association for the Advancement of Science. 3-40
Wesoły W., Hauke M., Tarasiuk S., Wilangowska J. 2008. Zimowe przechowywanie sadzonek. Annals of Warsaw Agricultural University SGGW - AR. Forestry and Wood Technology (in press).
Wesoły W. 2005. Zagrożenia i metody oceny uszkodzeń mrozowych sadzonek drzew leśnych. Seminarium „Mrozoodporność”, Kórnik, 17-18 maja 2005. s. 115-120.
Wesoły W., Tarasiuk S., Pukacki P., M., Ilnicki W.: 2005. Zimowe przechowywanie
sadzonek. Las Polski 1/2005 nr specjalny. s. 24-26.
Pukacki P.M.: 1989. Przechłodzenie wody tkankowej jako czynnik tolerancji komórek roślinnych na zamarzanie. Rozprawa habilitacyjna, Instytut Dendrologii PAN, Kórnik, 1-110.
Wesoły W., Naparty E.: 2003. Wpływ oddziaływania dodatnich temperatur na stan fizjologiczny sadzonek świerka pospolitego /Picea abies (L.) Karst./ PTPN, Prace Komisji Nauk Rol. i Leś.. T. 94 s. 121-130.
1