POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA

dr hab. Krystyna Kamińska, prof. UMK

egzamin pisemny, opisowy

17.6.2006 (sobota) godz. 13.30

Wykłady - historia prawa, ustrój w skrócie.

Podręczniki:

K. Koranyi Powszechna historia państwa i prawa 4 tomy, nie trzeba z niego korzystać

M. Szczaniecki Powszechna historia państwa i prawa ustrój tak, prawa mało

K. Sójka-Zielińska Historia prawa

I. Jaworski Zarys powszechny historii państwa i prawa

T. Maciejewski ....? ustrój i prawo

16.10.2005

Fryderyk Savigny jest uznawany za twórcę historii prawa.

Państwo = ludność + terytorium + struktura władzy.

Historia państwa:

1. Państwo niewolnicze - od 4000 p.n.e. do upadku Cesarstwa Rzymskiego:

okres stagnacji: Mezopotamia, Egipt - despocje wschodnie

Grecja (Ateny, Sparta) - oligarchia, demokracja

Rzym - republika, pryncypat, cesartswo

2. Państwo feudalne - IV/V n.e. do uwłaszczenia, np. Anglia XVIII/XIX w. Prusy....? Niemcy....? Francja 1789-99, Rosja druga poł. XIX w., a tak naprawdę początek XX w.

3. Państwo burżuazyjne: uwłaszczenie XVIII/XIX w. - system prezydencki w USA, komunizm w Rosji

Jak kształtował się ustrój demokratyczny:

Pierwsze definicje prawa:

Prawo - zespół nakazów i zakazów (definicja prymitywna)

• 
  sztuka czynienia tego, co dobre i użyteczne Rzym

• ....?

• zespół przepisów, które należy przestrzegać, bo tak chce państwo (poł. XVII Grecjusz)

Dziedziny pokrewne prawa:

• religia

• moralność

• zwyczaje

Związki bezpośrednie:

- prawo i religia - władca uważał się za bóstwo; w Oświeceniu zaczął się proces laicyzacja

prawa

- prawo a moralność - idealnie powinny się pokrywać, ale prawo przebiega nie w zgodzie

z moralnością, np. kara śmierci. Hitler zastępował prawo swoimi regułami moralnymi. W Rosji radzieckiej źródłem moralności była świadomość rewolucyjna.

• prawo a zwyczaj - normy i zachowania, trwające długo, bez zakłóceń i za aprobatą

stawały się później prawami

Prawa stanowione były w Rzymie, monarchii absolutnej, obecnie......?

Rozdział prawa:

Publiczne - normy związane z interesem państwa: może to być konflikt......?

Prywatne - normy związane z interesem osób.

Prawo publiczne: karne, pracy, administracyjne, ....?

Prawo prywatne - cywilne, rzeczowe, zobowiązania, spółek, małżeńskie

Prawo materialne - normy określają konkretne warunki, reguły.....?, karne, cywilne....?

Prawo procesowe - normy regulujące sposób postępowania w przypadku zakłócenia prawa

materialnego; procedury: karne, cywilne, administracyjne.

Źródła praw:

Dzięki źródłom wyjaśniamy genezę i kształt.........?

Sens materialny - zespół czynników, które mają wpływ w danym miejscu, danym czasie........?

Sens formalny - forma powstania prawa, np. zwyczaj, stanowienie, precedens - efekt

stosowania...? zbiory, spisy, kodyfikacje

Prawo prymitywne:

Normy, które wykształciły się w okresie przedpaństwowym, zachowało się mało źródeł (archeologia, ikonografia).

Geneza - kształtowanie się we wspólnocie pierwotnej własności prywatnej.

Cechy:

• zemsta prywatna

• ograniczony zasięg norm:

• stosunki własnościowe

• brak organów ścigania - poszkodowany sam dochodzi prawa

• odpowiedzialność typu karnego

• indywidualne oceny

• brak proporcji, miarkowania w ocenach.

Państwa despotyczne: (Mezopotamia, Egipt):

Cechy charakterystyczne (reszta z podręcznika):

• osadnictwo...?

Mezopotamia, Egipt - cechy wspólne:

• miejsce powstania - dorzecze wielkich rzek

• gospodarka rolna

• małe związki terytorialne łączą się w większe

• jedność państwa - nie ma stałego charakteru

• struktura społeczna: wolni - grupa podzielona wg różnic majątkowych, roli i funkcji,

niewolni

• teokracja - władcy uznawali się za bogów (Egipt), władca jest pośrednikiem między

bogiem a ludźmi

Teokracja miała pozytywny skutek - autorytet prawa

Teokracja miała negatywny skutek - władca tracił władzę, ponieważ nie uchraniał

społeczeństwa od klęsk, stąd wzrost znaczenia kapłanów (wojsko...?)

• eksploatacja ludności - świadczenia: praca, w naturze, grabież ludów podbitych

• biurokratyczny aparat państwowy: dwór = centrum i zarządca; w terenie - urzędnicy pobierający świadczenia od ludności

• ceremoniał dworski

• stagnacja układu politycznego i gospodarczego

Grecja:

2000 p.n.e - pierwsi osadnicy z Ukrainy (Achajowie)

1200 p.n.e. przekształcenia ustrojowe (400 lat) > polis (Grecja) > civitas (Rzym)

Okres królewski z dworem:

Lud Dorów (różnice w porównaniu do Mezopotamii i Egiptu):

• brak rozległych obszarów

• miasto - sektor miejski i wiejski

• brak władzy króla - kształtują się organy centralne:

Archonci:

basileus - najwyższy kapłan

eponymus - zarządca

pollemanhos - dowódca wojskowy

później doszło jeszcze 3.

W okresie świetności w Atenach żyło 200 tyś mieszkańców.

Centrum - Agora: miejsce publiczne, każdy wolny bierze udział w sprawowaniu władzy,

Ze względu na dostęp:

• polis arystokratyczna - kontynuacja okresu królewskiego, główną rolę odgrywa ziemiaństwo, arystokracja - eupatrydzi; bogacenie się było skutkiem handlu

• rodowita szlachta - konflikt z nowobogactwem

Solon - jeden z archontów:

• otrzymał pełnomocnika dla reform (podręcznik)

• nie pochodzenie, lecz majątek jest podstawą praw i obowiązków

• nowy typ organów kolegialnych - Zgromadzenie Ludowe, Rada Starszych

Ustrój typowo świecki - laicyzacja

System Solona przetrwał I wiek. Pojawili się tyranie - zakres władzy króla bez koneksi rodzinnych...?

506 p.n.e. - Klestenes - kolejne reformy w kierunku polis demokratycznej:

Cechy:

• demokracja ograniczona - tylko wolni obywatele ateńscy - mężczyźni, nie cudzoziemcy

• demokracja rzeczywista - poprzez udział obywatele mogli realizować swoje prawo; wybór (wyżsi urzędy) i losowanie (niższe urzędy)

• demokracja ateńska była kompromisem między bogatymi a biednymi, .......? wprowadzono diety

• kryterium terytorialne - warunek demokracji; dem - gmina, ludzie od ...?

• zgromadzenie demów

Rozwój niektórych państw zatrzymał się na poziomie polis oligarchicznej, np. Sparta - reformy Likurga

Sparta:

• 2 władców (eforowie)

• państwo militarne

Ateny:

• predyspozycje moralne do prowadzenia władzy (urzędnik)

• po zakończeniu władzy urzędnika rozliczano

• korupcja była na porządku dziennym

• oparcie ustroju na prawie uchwalanym na Zgromadzeniach Ludowych

Źródła prawa antycznego:

• spisywane: Mezopotamia - kamień, Egipt - papirus, Grecja - kamień

Mezopotamia:

XXIV w. p.n.e. - Kodeks Uruka…? - 4 strony

XXI w. p.n.e. - Kodeks Ur-Namnu…?

XI w. p.n.e. - Kodeks z Esznumy - 38 artykułów

XVIII/XVII w. p.n.e. - Kodeks Hammurabiego - 282 paragrafy

Egipt:

VIII w. p.n.e. - 40 rulonów papirusu

...? kodyfikacja faraona ...?

Grecja:

VII w. p.n.e. (ok. 624 r. p.n.e.) - prawo Drakona - pierwszy spis zwyczajowy

VII w. p.n.e. - prawo Zelearkosa…?

V w. p.n.e. - tablice miasta Fortyny na Krecie

13.11.2005

Kryteria prawne w starożytności:

Solon - niewolnicy. Niewolnik mógł uzyskać status wolnego. Dopiero potomstwo wyzwoleńca było całkowicie wolne. Maksymalna liczba wyzwoleńców była określona.

Obywatelstwo - cudzoziemiec nie miał ochrony, chyba, że zawarł umowę.

Pozycja w rodzinie - ojciec mógł sprzedać członka rodziny, w prawie egipskim władza ojca trwała do śmierci.

Zdolność do czynności prawnych:

1. wiek: Ateny - 18 lat, pełnoletność

2. płeć - zdolność prawna zależała od tego, czy były...? potrzebne, np. Sparta - pełna zdolność prawna.

3. czynnik gospodarczy - Sparta...?

4. zakres prawa zależał też od pochodzenia kobiety i stanowiska kościoła

Do II Wojny Światowej system ten, na różne sposoby utrwalił się do dziś.

Prawo rzeczowe: pierwsza definicja - II w. p.n.e........?

Długotrwały stan lub dziedziczny. Własność = bogactwo, dziedziczenie.

Kupno/sprzedaż - główne sposoby na nabycie własności.

Ziemia - główny przedmiot gospodarki.

Zmiany w prawie. Własności rejestrowano na kamieniach, np.....

Prawo zobowiązaniowe:

Wierzyciel - świadczenia/zobowiązania - dłużnik (dług + odpowiedzialność)

Jeśli świadczenie nie było spełnianie, wierzyciel mógł zabić lub zamienić w niewolnika.

Pożyczki - wysoki procent, potrzebny był kapitał, ludzie nie byli w stanie spłacić i zamieniali się

w niewolników.

Prawo morskie...?

Pożyczki przyjacielskie...?

Praca - umowa o dzieło, niektóre obowiązki mogli wykonywać tylko określeni ludzie...?

Prawo spadkowe - dziedziczenie:

Gracy - dziedziczenie spadkowe (pokrewieństwo). Testament - w Atenach wprowadzony przez Solona. Majątek dziedziczyli synowie po równo, córki tylko wtedy, gdy nie było synów. Tylko legalne małżeństwa..

Prawo małżeńskie:

Monogamia - legalny związek. Umowa zawierana przed małżeństwem. Cena kupna kobiety lub władzy nad nią. Zaślubiny były uzupełnieniem umowy (przyjęcie kobiety do rodziny). Zakaz zawierania małżeństw z obcokrajowcami. Mąż mógł wyprawić z domu żonę...?

Prawo karne:

• przestępstwo musiało mieć skutek, nie brano pod uwagę stopnia zawinienia

• kara = odwet, odpłata (talion), powtórzenie skutku przestępstwa, kara odzwierciedlająca (kara okaleczenia)

• zasada klasowości sprawcy i poszkodowanego - np. pełnoprawność obywateli

• kazuistyka - szczegółowy opis przestępstw

• każdy proces prowadził do kary: skarga > kara, fałszywa skarga > śmierć; jeśli sędzia po zakończeniu sprawy zmienił werdykt, czekała go kara 12x (...?) sprawy. W procesie dopuszczano instytucje sądu bożego. Instytucje zostały rozwinięte w prawie feudalnym...?

Prawo rzymskie:

753 r. p.n.e. - wedle legendy początek rzymskiej civitas - okres królewski (monarchia)

509 r. p.n.e. - wypędzenie ostatniego króla, okres republik, princepsi mówili, że stoją na czele

republiki rzymskiej

31 r. p.n.e. - bitwa pod Akcjum

27 r. p.n.e. - Oktawian obejmuje funkcję princepsa - funkcja podobna do funkcji

monarchy

284 r. n.e. - cesarstwo

395 r. n.e. - podział na cesarstwo zachodnie (476) i wschodnie (1453)

Okres królewski:

Na uwagę zasługują reformy Serwiusza Tuliusza. W 473 (...?) wprowadził on podział społeczny wg dochodu na centurie...?, różnice ekonomiczne. Centurie dostosowano do dochodów. Istniał podział na rody (culie...?).

Grupy społecznie:

• patrycjusze: rody - pełne prawa polityczne

• plebejusze - wolni bez praw politycznych

• niewolnicy

Plebejusze walczyli o prawa:

• zabieranie głosów na zgromadzeniach ludowych

• ...?

• spisanie praw zwyczajowych

494 r. p.n.e. - powstaje urząd Trybuna Ludowego , roczna kadencja

poł V w. p.n.e. - komisja 10 mężów w celu ustalenia, jakie prawa zwyczajowe miano spisać

W okresie republiki doszło do rozkwitu zgromadzeń ludowych:

Comitio = curriata + tributa + centuriata (patrycjusze…?)

Consilia prebis - plebejusze

Do 272 …? były osobno.

Zgromadzenia Ludowe:.....?

Auspicja - odczytywana wola bogów

Sporządzano testamenty - urzędowo i publicznie

Centurialne zgromadzenia - wybierano urzędników wyższych, rozpatrywano odwołania od wyroków, decydowano o wypowiedzeniu wojny, traktatach pokojowych.

Comitio tributa - wybór niższych urzędników i kapłanów, odwołania od wyroków płatnych.

Senat:

W okresie królewski organ doradczy. W okresie republikańskim - fundusz wojskowy. Liczba senatorów - pierwotnie 300 > 600 (Sulla) > 900 (Cezar). Uchwalał ustawy Zgromadzeń Ludowych, traktaty, wybierano dowóców wojskowych, wyznaczano dyktatora w okresach niebezpieczeństwa.

Urzędy:

Różny kształt w okresie republiki i cesarstwa.

Republika:

• urzędy kolegialne (dwuosobowe)

• kadencyjność - 1 rok

• dyktator - pół roku, unzar - 5 lat

• urzędy bezpłatne, a wręcz dopłatne

• odpowiedzialność...?, urzędnik nie mógł oddalić się z miasta, kontrola

Urzędy wyższe i niższe. Zakres obowiązków - potestas. Władztwo publiczne - imperium. Edykty i wymierzanie - ius edicendi. Kara za złamanie edyktu...?

Konsula poprzedzał orszak 24 liktorów - symbol władzy karnej. Niżsi urzędnicy - mniejszy orszak.

Podział urzędów:

• królne i niekrólne

• zwyczajne (1 rok) i niezwyczajne.

Do sprawowania władzy nie była potrzebna wiedza, ale doświadczenie w przypadku dowódcy. Sprawdzano etykę kandydata na urzędnika...?.

Urzędnicy:

konsul - dawny monarcha, ambasador na zewnątrz, 2 osoby - główny i zastępca, zmiana co pół roku. Władza dministracyjna, sądownicza, nie ograniczona formalnie.

Zgromadzenia ludowe:

• ...?

• ...?

Konsule zostawali prokonsulami w prowincjach...?

Dyktator - gdy urzędował, traciły moc inne urzędy. Urząd niebezpieczny - stopniowo przestano go powoływać.

Pretor - sprawdzał ustawy i podawał hipotetyczny werdykt, dopiero później sprawa toczyła się przed sądem, istniał album sędziów - osób o nieposzlakowanej opinii....?

Pretor

• urbanus - ......?

• peregrinus (dla obcych) - wyszukiwanie w obcych prawach podobnych urzędów jak w prawie rzymskim, modyfikacja obcych i doskonalenie własnego

Ius gentium - dział prawa, który zadecydował o świetności prawa rzymskiego. Pretor wydawał edykt.

Cenzor - tworzenie spisu obywateli (raz na 5 lat). Spisu majątkowego...? Sprawdzał winy i zasługi obywateli. Nota cenzorska obok nazwiska przekreślała prawa polityczne obywatela.

Pryncypat:

Princeps senatus - pierwszy w senacie, skupia godności i tytuły, przejmuje władzę prokonsula, trybuna ludowego, najwyższego kapłana, cenzora.

Princepsi zmienili kształt ustawodawstwa: większa rola senatu, zgromadzenia ludowe schodzą na dalszy plan. Princeps wydaje konstytucje - trwały dożywotnio.

Ius novum - nowe prawo.

Zmiany w strukturach społecznych:

• stan senatorski - bogaci, dziedziczny urząd

• ordo equester ...? - zamożni, equici

• ordo de…? - radni

• honestiores - najbogatsi, wolni od kar hańbiących

• humiliores - mniej zamożni.

Cesarstwo:

Cesarz - dominus deos. Pierwszą osobą w kościele staje się biskup Rzymu. Rywalizacja między biskupem Rzymu a Konstantynopola.

Zmiany wśród urzędników - wybór zastąpiony nominacją cesarza, system wynagrodzeń za sprawowanie urzędów. Konsystorz- stały organ doradczy Prefekt pretorianum - prawnik.

Bizancjum od IV w. n.e. oznaki upadku. Zmiany gospodarcze, wielkie majątki ziemskie.

Kolona - osadnictwo niewolników w celu uprawy ziemi, za daninę i możliwość zbierania majątku, początki feudalizmu.

System wiwifikacyjny...? Napływ ludów germańskich - braki w ludności. Umowy z władcami plemion germańskich...? Napływ obcych - barbarzyńcy, nowe kultury. W cesarstwie wschodnim kierowano germanów na zachód...?.

Bizancjum - władcy marzyli o dawnej potędze. Justynian chciał odzyskać utracone tereny. Chciał rozwinąć prawo. Wielka rola ceremoniału z despocji wschodniej. Dwuosobowe trony, jednowładztwo. Możliwość szybkiego awansu społecznego. Ceremoniał bizantyjski - monar.

Prawo rzymskie:

Powstanie państwa rzymskiego - poł III w. p.n.e.: prawo antyczne

Poł. III w. p.n.e. - III w. n.e.: prawo klasyczne, 565 - śmierć Justyniania

Prawo poklasyczne: 565 - 1453

Prawo rzymsko - bizantyjskie: uzupełnienia, komentarze, oryginalne źródła nie powstają.

Prawo rzymskie powstało w civitas. Rozszerzyło się na całe imperium.

• prawo świeckie (ius), iustitio - sprawiedliwość, iuniurnia...?:

• mos - prawo zwyczajowe

• lex - prawo stanowione > uis civile (prawo cywilne), ius honorarium, ius praetorium, ius gentium (decydowało o świetności)

fas/nefas - naruszenie prawa religijnego.

Prawo oparte na zasadach teoretycznych przyjętych z filozofii. Normy ogólne - analizowano casusy - przypadki, z których wyprowadzano normy. Znając normy możemy logicznie prognozować prawo w przyszłości. Prawo rzymskie przetrwało państwo, zostało przejęte przez ludi i państwa narodowe.

Źródła prawa:

• spis prawa zwyczajowego - 451 r. p.n.e. (12 tablic - prawo świeckie, wielki autorytet, nigdy nie uchylone)

• prawo stanowione - ustawy zgromadzenia ludowego, urzędnicy wyżsi poddawali projekt do publicznej wiadomości, później trwały publiczne dyskusje, głosowano najpierw jawnie, później tajnie, projekt musiał być zatwierdzony przez senat.

Ustawy - nazwy pochodzą od imion projektodawców.

I cz.: wstęp, data przyjęcia

II cz.: normatywna

III cz.: sankcje

Edykty - szczególna rola edyktów pretorskich:

Cz. normatywna

Cz. praktyczna - wzory formuł procesowych.

130 n.e. - edykt wieczysty, zredagowany przez Juliana.

Uchwały rzymskiego senatu - kiedy pretorzy zeszli na dalszy plan ...?, głos princepsa

jest głosem prawa rzymskiego, senatus consulta - uchwały senatu. Princeps zatrudniał wybitnych prawników w kancelarii, z drugiej strony ... konstytucje.

Konstytucje - normy obowiązujące ogólnie:

• edykty - dawne leges

• dekrety - wyroki cesarza, najwyższego sędziego, rodzaj precedensów

• mandaty - nowe urzędy i instrukcje dla urzędników

• reskrypty - odpowiedzi cesarza na zapytania prawne

20.11.2005

4.12.2005

18.12.2005

Głowa państwa w państwach narodowych - cechy charakterystyczne:

Niemcy:

Król i cesarz (od 962 r.) - 2 tytuły. Aż do 1808 ...? roku rzesza uważała się za kontynuację Cesarstwa Rzymskiego. Na większych terytoriach byli elektorzy...?, którzy rywalizowali później z cesarzem. Władcy Niemiec wywodzili się z kilku dynastii: saskiej...?, od poł. XIII w. szwabskiej, od poł XV w. habsburskiej.

Cesarz był zwierzchnikiem lennym, władza króla malała:

• prawo kaduka

• najwyższy sędzia

• właściciel dóbr ziemskich...?

• 1356 - złota bulla: ordynacja wyborcza, wybór króla po śmierci. Wybierało go 7 członków - 4 duchownych, 3 świeckich. Dokonywano dwukrotnej elekcji. W Akwizgranie na króla, w Rzymie na cesarza. Cesarz Niemiec mógł realizować swoje uprawnienia tylko poprzez sejm rzeszy.

Francja:

Król (dux i rex):

• zwierzchnik lenny (dux)

• władca pańśtwa (rex).

Dynastia Kapetyngów...? We Francji władza króla rosła - konsekwencja w polityce wobec kościoła. Król prowadził taką politykę, która dawała mu większą władzę sądową. Powołał w tym celu kilka instytucji:

• 40-sto dniówka królewska - wystąpienie zbrojne 2 stron dopiero po 40 dniach od powstania konfliktu

• zabezpieczenie królewskie - umowa między stronami, które występują z życzeniem, aby sprawę rozstrzygnął urzędnik królewski. Z czasem wystarczało życzenie tylko jednej strony.

Sprawy królewskie (poszerzone kompetencje króla jako sędziego):

• wywoływanie konkretnych spraw przed swój sąd

• przejmowanie spraw...?

Zmieniono warunki elekcji. Elekcja > desygnacja (wskazanie następnego władcy, ostatnim był Filip August) > dziedzictwo: od XIII w., teoria statutowa, chwilą objęcia tronu nie jest koronacja, a śmierć króla. Dodano: najstarszy syn dziedziczy, nie może swobodnie rozporządzać koroną. Od 1566 - niepodzielność domeny królewskiej. Związki króla z bogiem - kiedy powstanie monarchia absolutna, król i duchowni będą zadowoleni.

Monarchia absolutna:

Jan Badouin...? prawa fundamentalne - zasady dotyczące tronu: teoria statutowa, niepodzielność domeny króla, relacje z kościołem. Po powstaniu monarchii absolutnej o zasady dbały stany generalne. Król mimo wszystko liczył się z konstytucją i prawami generalnymi...?

Anglia:

Dynastia normandzka przejmuje tron w wyniku umowy. 1086 - przysięga...? Dynastia traci tron w 1135 ...?, 20-letni okres anarchii, od 1154 roku Henryk II. Od 1189 Ryszard I Lwie Serce. Pierwszy władca, który nie był wybierany. Po wojnie 100-letniej dynastia Hildorów. Od 1603 dynastia Stewartów.

Król miał szerokie uprawnienia ustawodawcze. Był związany prawem, które tworzył - tylko w Anglii tak było. 1215 rok - Wielka Karta Wolności: ograniczenie kompetencji królewskich. Przy jego boku staje rada królewska z prawem oporu. Król miał zagwarantować wszystkim sądownictwo...? Po raz pierwszy pojawia się zasada wolności osobistej bez wyroku sądowego. Zgodę na podatki wyrażała rada królewska. Wytworzyła się reprezentacja stanowa (druga poł XIII w.). Między nią, a królem panowała równowaga. Brak rozbudowanej machiny biurokratycznej. Prerogatywy - uprawnienia osobiste króla, wydawanie okresowych proklamacji i ordonansów, dyspens i suspens.

Suspensa - zawieszenie mocy uchwalonej ustawy na pewien czas; także wobec osób.

Dyspensa - zawieszenie mocy uchwalonej ustawy na czas nieograniczony.

Król stosował obie, aby paraliżować prace parlamentu.

Rosja:

Dynastia Rurykowiczów do 1598 roku (0statni Fiodor, syn Iwana Groźnego). Od 1598 do 1613 okres walk o tron. 1613 - 1917 dynastia Romanowów.

Car - wielki książę. 1054 - zasada senioratu, 1097 - wtórny podział dzielnic, władza rozproszona, jeden z książąt posiadał jarłyk - przywilej zbierania danin dla hana tatarskiego. Władca moskiewski staje się centrum jednoczenia ziem. Poł. XV/XVI - ekspansja na ziemie tatarskie. Car - odpowiednik cesarza, podkreślenie związku z kościołem wschodnim. Samowładztwo: car = bóg. Żaden organ nie wiązał cara, istniało tylko doradztwo. Po okresie wielkiej smuty Romanowowie tworzą monarchię absolutną. Jej wybitni przedstawiciele - Piotr Wielki, Katarzyna II. Zasady następstwa uregulował syn Katarzyny II w poł. XVIII - dziedzictwo w linii męskiej.

Podsumowanie:

• rozszerzanie władzy, centralizacja

• spotykało się to z opozycją, możnowładztwo zaczyna stawiać warunki, pojawiają się karty swobód lub umowy z królem o organach przedstawicielskich (władz i kontrola króla)

• większy udział władcy w ustawodawstwie, od kart swobód prawa króla i prawa stanowe (królestwa); kiedy to się pojawia, kończy się państwo feudalne, a zaczyna...?

• prawa królestwa włączano do przysięgi koronacyjnej

• reprezentacje stanowe - geneza parlamentaryzmu, tylko w Anglii organ ten nazwany był parlamentem, z niego czerpano wzorce w państwach burżuazyjnych...? W Anglii instytucje pozostawały, modyfikowano je tylko. Powodem była inna struktura społeczna - nie było między nimi sztywnych granic.

Reprezentacje stanowe - powstały dla ochrony praw i przywilejów stanów:

• prawo do czynnego oporu wobec króla, który narusza prawa

• oparcie się na zasadach przedstawicielstwa, pełnomocnictwa, instrukcji

• pierwsze organy przedstawicielskie nie powstały ze względu na podatki, lecz w celu współdecydowania o polityce; kompetencja podatkowa pojawia się później

1297 (Anglia) - pierwsze spotkanie reprezentacji stanowej w celu uchwalenia podatków

Władcy czynili różne wybiegi, aby uchwalać podatki z pominięciem reprezentacji stanowej. Przymusowe pożyczki - możnowładcy byli zapraszani na rozmowy, gdzie padała propozycja nie do odrzucenia pod zarzutem opozycji wobec króla. Banicje - wydalanie z kraju. Kompetencje w polityce zagranicznej, w wojsku i w sądownictwie.

W każdym kraju organ przedstawicielski inaczej się nazywał. Istniały 2 modele stanowe:

• angielski - cechy uniwersalne

• kontynentalny - państwa feudalne

Parlament: inicjatywa ustawodawcza - król, izba gmin, izba lordów.

Rada królestwa, dygnitarze - zalążek przyszłej izby lordów, wybierani ci z godnością para oraz duchowni; przedstawiciele hrabstw i miast z przywilejem królewski utworzą izbę niższą. Od XV w. izba gmin - wybór na podst. Cenzusu majątkowego i miejsca zamieszkania.

Wielka karta wolności:

• ...?

• tarczowe - podatek za zgodą rady królewskiej

• stanowe sądownictwo - rada 25 baronów, którzy wywierali presję majątkową na króla, ale dawali mu gwarancję nietykalności.

Izba lordów:

Lordowie świeccy (było ich mniej, parowie) i duchowni (więcej: biskupi,

arcybiskupi, opaci). Dawali zgodę na podatki. Sądownictwo - odwołania od sądów niższych. Impeachment - oskarżenia z izby gmin. Sąd parów - sąd równych.

Izba gmin:

Ok. 300 osób, więcej niż w izbie lordów. Przedstawiciele hrabstw - cenzus majątkowy, najczęściej wybierano prawników i ...?. Od XIV w. uchwalano pośrednie podatki. Główna inicjatywa w sprawie podatków. Prawo kierowania petycji od króla. Od 1343...? do uchwalenia potrzeba zgody króla, izby gmin i izby lordów. Kontrola rządu: inpeachment lub rada dla króla, jak ma postąpić. Od XIV w. pojawia się spiker, który...? Charakterystyczne cechy, które przeniesiono do państw burżuazyjnych.

• podział na izby

• stany obradują równolegle (kontynent). Anglia - stany łączą mieszczan i szlachtę. Między posłami nie było tutaj konfliktu interesów. Izba gmin jest początkiem reprezentacji ogólnonarodowej, a nie stanowej. Członkowie reprezentują naród. Jest to początek mandatu poselskiego.

• Anglia - cenzus majątkowy, kontynent - urodzenie

• Anglia - procedura legislacyjna

• relacja król = reprezentacja stanowa (Anglia), król > reprezentacja stanowa (kontynent - monarchia absolutna), król < reprezentacja stanowa (np. Polska)

• impeachment - tylko w Anglii

• zakres mandatu - tylko instrukcje ...?

• Anglia - zalążki nietykalności poselskiej

• Anglia - organ tylko na szczeblu centralnym, kontynent - organy lokalne, wcześniejsze od głównego

Kontynent:

Francja:

Organ przedstawicielski - stany generalne. Baliwia - okręg wyborczy. Duchowieństwo - wybierani są ci z beneficjami/ Szlachta - prawo głosu ...? Prewot...? - urzędnik królewski. Brak stałych sesji. Stany nie posiadały inicjatywy ustawodawczej. Mogły pisać sugestie w zeszytach zażaleń. W okresie wojny stuletniej stany generalne uchwalają nowe podatki. Król nie musi ich zwoływać, jeśli potrzebuje aprobaty, zwołuje stany prowincjonalne....?

Niemcy:

1231 - przywilej: książęta nie mogą nakładać podatków bez zgody...?. Początek reprezentacji terytoriów - land tagów. Rewers - zakres kompetencji króla. 1654 - władcy terytorialni mogą samodzielnie ściągać podatki na...? Od tej chwili land tagi są odsuwane na dalszy plan.

Sejm rzeszy:

Hofftagi - zjazdy, od XV w. każde terytorium posiadające odrębność powinno

mieć swojego przedstawiciela. Przedstawiciele mieli różną rangę, stąd 3 organy:

• kolegium elektorów: 7 osób, każda ma głos, przewodniczy arcybiskup Moguncji, decyduje większość.

• kolegium książąt, hrabiów (141...?) i wolnych panów; 3 kurie, później 6 kurii, każda 1 głos, przewodniczy arcybiskup salzburski...?. Z czasem podział wg katolików i protestantów.

• Kolegium 51 miast samodzielnych. Ławy miast szwabskich (37) i reńskich (14). Głos doradczy. Od pokoju westfalskiego głos stanowczy.

Wniosek 3 kolegiów był opinią. Dopiero, gdy zatwierdził ją cesarz, stawała się uchwałą (recesem - zbiorczym efektem prac sejmu). Od 1663 ustawy ogłaszane są w formie dekretów cesarskich. Od....? stale sejm obraduje w Ratyzbonie. Kompetencje:

• w czasie wojen religijnych...?

• sądowe - rewizje od sądu kameralnego - najwyższego, decyzje o pozbawieniu odrębności terytorium.

Rosja:

Sąd ziemski. 1547 - pierwszy sobór zwołany przez Iwana IV. Organ funkcjonował tylko jeden wiek. 1649 - ostatni sobór. Tylko organ doradczy. Zwołanie zależało od woli cara. Prawo decydowania, kto po śmierci cara obejmie tron. Skład: duchowieństwo - święty sobór, bojarzy, ...?. Kompetencje:

• stanowienie prawa

• traktaty międzynarodowe

• wybór po śmierci cara

Nie miał lokalnych odpowiedników.

Centralne organy o charakterze wykonawczym: dwór królewski - kanclerz; urzędy nadworne - podczaszy, podskarbi. Rozszerzenie organów królewskich. Dwór królewski > rada królewska:

• organy finansowe

• organy sądowe

• właściwa rada królewska (absolwenci uniwersytetów)

Liczba ...? była różna w różnych krajach, w zależności od stopniu centralizacji państwa.

Wzorcowy model administracji - Francja. Powstanie służb dyplomatycznych na terenie obcych państw (reprezentacje i wywiad). Prawo piastowania urzędów - uprzywilejowane stany. Zjawisko kupowania urzędów. 1604 - król Francji ogłasza taryfikator cen urzędów. W Rosji wydano podobny dokument o rangach.

15.1.2006

Organy centralne:

Francja:

Rada Wielka...?

Rada ds. finansowych - przewodniczy generalny kontroler finansów

Rada Stanu (zwana tajną) - obrady w gabinecie królewskim, polityka zewnętrzna i

wewnętrzna

Rada Depesz - przewodniczy kanclerz, kilkunastu członków, organ właściwego zarządu

państwem

Rada Handlowa - nadzór i zarząd kolonii

Urzędy 1-osobowe:

Kanclerz - strażnik pieczęci, redakcja pism królewskich

Nadintendent - generalny kontroler finansów od roku...?

4 sekretarzy stanu (państwa) - Francja podzielona była na 4 okręgi od XVI w.

Sekretarze:

• wojska

• marynarki

• ...?

• ...?

6 urzędników zaczęto nazywać ministrami, bo nie podejmowali decyzji sami, lecz w imieniu króla - tak długo jak cieszą się jego zaufaniem

ministrare - służyć, minister - sługa króla

jeśli jakaś osoba zagarniała kilka urzędów, to zaczynała być nazywana pierwszym ministrem

Anglia:

Rada Królewska:

szachownica - organ ds. finansowych, później w roli sądu

rozbudowane sądownictwo

Rada Stanu - król - ...?

Urzędy 1-osobowe:

2 sekretarze stanu (północ, południe) - od ...? wieku jeden zajmował się polityką

wewnętrzną, a drugi zewnętrzną

Niemcy:

Administracja terytorialna (władcy terytorialni). Organy zbliżone do francuskich.

XVI w. - Rada Nadworna Rzeszy (centralny organ sądowy)

Na początku XVI w.: 1500, 1521 - próby utworzenia rządu rzeszy (nieudane)

Rosja:

Organy dzielnicowe niestałe - puti

Bojarzy putni wykonywali określone zadania, po czym tracili funkcje

Po wyzwoleniu spod jarzma tatarskiego:

Duma bojarska - ok. 200 bojarów (tylko tych z przywilejami)

Izba procesowa - ujednolicenie prawa, wyroki - precedensy

Obok dumy organy kolegialne - prikazy (?), tworzone wg różnych kryteriów, np.

rzeczowego, terytorialnego, stąd ich kompetencje się często pokrywały, prikazy dworskie, sądowe

Senat rządzący - stworzony przez Piotra Wielkiego, zastępował cara pod jego nieobecność, car zaczął ograniczać kompetencje senatu, powstał organ kontrolny senatu - prokuratura (oczy i uszy monarchy). W 1922 przywrócono prokuraturę - dla strzeżenia praworządności (pilnowania interesów państwa). Katarzyna II przydzieliła senatowi funkcje sądowe. Obok senatu Piotr Wielki zmienił prikazy, w Rosji wszystko było kolegialne.

Kolegia - rzeczowe kompetencje (przewodniczy prezes, który był członkiem senatu, decyzje kolegialne)

Kolegia Wyższe:

• ds. zagranicznych

• ds. wojska wyłączone spod kontroli senatu

• ds. marynarki

Administracja lokalna - nie ma 1 osobowości.

Anglia:

Prawie brak administratorów lokalnych. Istnieli sędziowie pokoju (wybierani spośród społeczności lokalnej, cenzus majątkowy). XVII w. - 1 urząd administratora (lord namiestnik - bezpieczeństwo na drogach publicznych, urząd bezpłatny, reszta spraw sędziowie pokoju). Dopiero w XIX w. pojawia się samorząd lokalny, sędziowie pokoju zaczną odpowiadać za sąd (6-8 członków).

Sąd:

• partykularyzm (wielopłaszczyznowość)

• rozbicie terytorialne utrudniało rozprzestrzenianie kompetencji królewskich

• stanowość - każdy stan ma odrębny sąd

• sądy królewskie w celu pokonania partykularyzmu

• sądy cause minores - sprawy niższej wielkości,

causa maiores - król (nieruchomości, najgroźniejsze przestępstwa)

• przyjmowanie odwołań sprzyjało rozprzestrzenianiu sądu

• XVIII w. (najwcześniej) - sądy powszechne, wyjątek - komisja prawna w Izbie Lordów, lordowie - prawnicy dla sądzenia lordów (?)

• Francja - powszechność od monarchii absolutnej

• instancyjność:

• sądy stanowe - II instancja

• sądy kościelne - III instancja (Francja i Rosja także)

• tylko na szczeblu centralnym odrębność organów sądownictwa i administracji, od końca XVIII wieku i XIX (najwcześniej Anglia), kiedy sąd i administracja są razem to na niezawisłości, bo jest się urzędnikiem. 1701 - ustawa sukcesyjna w Anglii, po raz pierwszy zasada niezawisłości sądu.

• kolegialność od trybunałów po sądy niższe, ławnicy (model kontynentalny) przysięgli (model angielski)

• sądy - rola prawotwórcza, wielka rola precedensów

• mała wydolność sądów - te same argumenty na te same bolączki, długa procedura, musiały być 3 jednobrzmiące wyroki, szerzyła się samopomoc (sprawy poza sądem)

• niższe sądy - brak wykształcenia, praktyka; wyższe sądy - prawnicy

• 2 modele kształcenia prawników:

• model kontynentalny - prawo rzymskie (teoria) i kanoniczne (doktorzy obojga praw)

• model angielski - najpierw praktyka na podstawie orzeczeń, później teoria

Struktura sądów:

• kościelne:

• sądy I instancji - sąd archidiakona, apelacja do sądu biskupa (I instancja w ważniejszych sprawach)

• poł. XIII w. urząd oficjała - pomoc dla biskupa,

• sąd arcybiskupa

• sądy synodalne (objazd diecezji przez biskupa), świadkowie synodalni - miejscowi o dobrej opinii, którzy pod przysięgą zeznawali co się działo od przyjazdu do przyjazdu (skarżyli), był to pierwowzór inkwizycji ze względu na tajność

• sądy świeckie:

• inst....?

• sądy królewskie:

• najbardziej rozbudowane w Niemczech:

• niższe - marmurowego stołu (sprawy leśne, marynarki, ...?)

• wyższe - sprawy finansów, skarbowości

• szczególne uprawnienia króla:

• ewokacja - przejęcie każdej sprawy

• zmiana każdego wyroku cywilnego (list sprawiedliwości) i karnego (list łaski)

• odwołanie każdego wyroku

• decyzje w sprawach wrogów politycznych: wypędzenie z kraju, listy pieczęte (in blanco)

• urzędnicy w terenie wpisywali dane

• commiltimus (?) - przywilej o sądzeniu zawsze przed sądem królewskim

• Francja:

• sądy zwyczajne i specjalne:

• I instancja - sąd prewota (drobne sprawy cywilne i karne, II instancja w odwołaniach od sądów lennych)

• II instancja - sąd balliwa (?) (odwołania od sądu prewota, ważniejsze sprawy w I instancji)

• Sąd wyższy - parlament paryski (zawodowy), 78 radców, parlamentarzyści duchowni i świeccy

• Izba ds. procesowych - w XVI wieku usamodzielniły się izby pomocniczne:

• Izba Dochodzeń,

• Izba Wieżyczki (sąd karny),

• Izba Skarg (kontrola urzędników, kompetencje - trybunał)

• Anglia:

• 4 sądy centralne:

• 3 westminsterskie (sądy:

• spraw pospolitych: trybunał ds. cywilnych, 5 sędziów, przewodniczacy + 3 sędziowie...?

• ławy królewskiej (?): karny, w sprawach korony, uprzywilejowanych

• ekszczekiel (?): sprawy fiskalne, przewodniczy baron główny + 3 baronów, te sądy orzekały na podst. bardzo skomplikowanej procedury, obecność przysięgłych, formuły procesowe, precedensy - orzeczenia wcześniej wydane

• + 1 kanclerski: kanclerz stosował odstępstwa od reguły, `nie ma normy, ale przemawia słuszność', argumenty pozaprawne, odwołania do litości króla.

Procedura sformalizowana (common law).

Precedensy sądu kanclerskiego (słuszność).

Z czasem powstaje jeden sąd.

Utrzymywanie kontaktów między sądami centralnymi a lokalnymi. W Anglii nie było zjawiska partykularyzmu. 6 okręgów - każdy 2 razy do roku wizytowany, stąd nazwa „system sędziowski”. Kilka zespołów przysięgłych (na czczo, aby nie spali). Wieczorem odbywały się bale.

Sądownictwo lokalne:

Szeryf ze strażnikami pokoju. Od końca ...? wieku strażnicy pokoju otrzymali prawo sądzenia. Strażnicy pokoju jeździli po hrabstwach i sądzili.

Przysięgli. Pozwany mógł prosić o odroczenie. 12 rycerzy, którzy poświadczą, która ze stron ma większe prawo do własności. Od XIII w. wykształci się z miejscowych przedstawicieli instytucja przysięgłych (pozostawali dłuższy czas, oceniali). Przysięgli w 3 ławach.

Proces karny - wielka ława (oskarżająca), 23 przysięgłych, werdykt większością głosów, kierowali sprawę do małej ławy.

...? kara twarda i mocna w celu uzyskania zgodny na rozstrzyganie sprawy przez sędziego. ¾ przestępstw było zagrożonych karą śmierci, pozostałe utratą majątku. Przysięgli małej ławy orzekali o winie, kiedy była jednomyślność sędzia orzekał karę. Odbywała się kontrola sędziów i przysięgłych. Jeśli były wątpliwości, podejrzanego zwalniano. W systemie kontynentalnym już poszlaki mogły prowadzić do skazania.

Proces cywilny - ława 8 przysięgłych, wypowiedzi co do faktów.

• Niemcy:

• poszczególne sądy terytorialne;

• sąd kameralny rzeszy, I i II instancja, sędziego powoływał cesarz;

• 16 asesorów, później 50; połowa z nich pochodzenie szlacheckie, połowa doktoranci prawa;

• 1648 podział na katolików i protestantów;

• sięgano głównie do prawa rzymskiego;

• I instancja - ...?;

• II instancja - apelacja w sprawach cywilnych, gdzie przedmiot sporu wynosi powyżej 400 talarów, siedziba w Spirze, później w ...?;

• po reformie powszechny niemiecki proces cywilny;

• rada nadworna rzeczy (wcześniejsza od rady królewskiej...?);

• od XVI wieku: rada dworska (?) - trybunał w sprawach karnych, rada królewska (?) - trybunał w sprawach cywilnych; radcy, przewodniczy kanclerz

• Rosja:

• sądy stanowe;

• od Iwana IV (XVI w.) samorząd gubny (powiatowy), izba gubna ze starostą gubnym, sprawy zbiegłych chłopów, rozbójników;

• szlachta - izba ziemska, starosta ziemski, samorząd - spory o ziemię;

• izba sądowa - osoby z wykształceniem prawniczym, orzeczenia izby traktowano jako precedensy, unifikowały prawo;

• nieograniczone uprawnienia cara, do cara wnoszono skargi;

Źródła prawa:

• zwyczajowe,

• stanowione.

Obowiązywała zasada, że lepsze jest prawo obowiązujące dłużej. Dopiero od XIII w. władca mógł zmienić prawo.

Więcej było praw zwyczajowych tam, gdzie mniejsze były wpływy prawa rzymskiego. Słabi władcy robili spisy praw zwyczajowych. Szczególnie takie spisy sporządzano we Francji i Niemczech.

Francja:

• księgi prawa zwyczajowego w Normandii - Wielka Księga Praw Zwyczajowych Normandii;

• ok. 1280 spis prawa zwyczajowego hrabstwa Lermont (?);

• ok. 1454 (?) procedura spisywania praw zwyczajowych, komisje miały spisywać, a później unifikować

• w 1497 król upraszcza procedurę, spisy - kottimy, 1580 kottim paryski (normy prawa karnego materialnego);

• 1791-95 unifikacje prawne w prawie karnym;

Niemcy:

• spisy - zwierciadła (miejscowe);

• pierwsze zwierciadło saskie (1215-35), autor: rycerz-ławnik Eike Vor Repkow, przepis o wyższości władzy cesarskiej nad papieską;

• 1535 - sankcje Jaskiera dla polskiego sądownictwa;

• 1275 - zwierciadło szwabskie (niemieckie), wyższość papiestwa;

• zwierciadło frankońskie, inflandzkie, ...?

Rosja:

• Ruś, prawo statutowe (wzór - prawo bizantyjskie), spis - ruska prawda;

• krótka prawda - prawo karne i proces, prawda Jarosława, prawda Jarosławiczów (1054-73)

• prawda obszerna - powtórzona krótka prawda, statut księcia Włodzimierza, 1115-25;

• skrócona prawda - wyciąg z prawdy obszernej;

• suwiewnik: 1497 Iwan III, 1550 Iwan IV, 1589 Fiodor.

Anglia:

• ustawy władców dzielnicowych;

• prawo statutowe, ordonansy, ustawy parlamentu, od XV w. zbiory statutów;

• precedensy - ujednolicenie prawa;

• zbiory wyroków (records) i motywów (...?);

• prace naukowe długoletnich sędziów.

29.1.2006

25.2.2006

26.2.2006

11.3.2006

12.3.2006 (20.5.2006)

Proces dowodowy (?)

Zasady najlepiej zrealizowano we Włoszech.

• wyłączenie pewnych osób od stosowania tortur (chyba, że proces o czary)

• regulowanie trybu tortur (dążenia do przyznania do winy bez tortur, np. poprzez opis narzędzi, skutków, chłosta w celu wywołania krwi)

• stopnie stosowania tortur

• tortury można stosować do 1h, stosowano różne wybiegi, aby to ominąć, np. podział na etapy

poł. XVIII - do tego czasu stosowano tortury w procesie inkwizycyjnym

w procesie francuskim - tortury wstępne i przygotowawcze (...?)

zniesienie tortur wiązało się z postępem nauk medycznych i myślą oświeceniową

Anglia

Duże odrębności proceduralne w procesie angielskim (inna organizacja sądownictwa, instytucje chroniące prawa obywateli).

Najwyższa instancja - sędziowie pokoju (od XIV do XIX w.), brak wykształcenia prawniczego, brak wynagrodzenia - niezależność od państwa, uprawnienia policyjne, śledcze, brak terenowych organów królewskich, cenzus majątkowy - osoby bogate, stąd nieustanna krytyka, zarzut korupcji; 1-osobowo drobne sprawy, areszt dla podejrzanych, do dyspozycji dla królewskich sądów koronnych.

Pomoc sekretarzy z długoletnią praktyką (5 lat, najczęściej adwokatura).

Przysięgli (12) - pierwotnie świadkowie w procesach o nieruchomości, przekształcają się w organ orzekający.

1679 (?) - podstawa do obrony praw oskarżonego, proces karny w Anglii - publiczny

• przyznanie oskarżonego nie wystarczało, musiał być dowód

• sędzia nie związany teorią dowodową, gdy przysięgli orzekali winę mimo dowodów, swoboda w orzekaniu przez sędziego (łagodniejszy system, precedensy)

• zakaz stosowania tortur (sądy, gdzie to się odbywało zostały szybko zniesione)

• nastawienie na przebieg rozprawy (odmiennie niż na kontynencie), tu nacisk na proces przygotowawczy

• proces krótki, przed tymi samymi przysięgłymi

• ok. 50% spraw kończyło się uniewinnieniem, brak protokołów, sędzia notuje na własny użytek, aby bronić się przed zarzutem subiektywizmu, odwołania na wniosek o subiektywizm przed nowym składem ławy, jeśli był inny wyrok przysięgli pierwszej ławy płacili grzywnę, stąd wolano orzekać niewinność (stąd zasada in dubio pro leo (?) - `na korzyść oskarżonego'

• proces był skargowy, oskarżony wyrażał zgodę na stanięcie przed sędzią i przysięgłym, na tym tle powstało zjawisko przestępczości zorganizowanej (dostarczanie skarg za nagrody), stąd instytucja świadka koronnego (często członka gangu), dzięki temu poradzono sobie z przestępczością

• nietykalność osobista (przywrócenie absolutyzmu, nietykalność powodowała częste długotrwałe trzymanie w areszcie, stąd dokument, który to regulował; umieszczony w areszcie wyznaczał pełnomocnika do zawiadomienia sądu o swej sytuacji

• angielskie prawo karne było bardzo surowe (kary śmierci), surowsze niż na kontynencie, inaczej przedstawiało się orzecznictwo - wybiegi procesowe:

• 
  
  
  dobrodziejstwo kleru - skazany na śmierć miał wygłosić wyuczony na pamięć tekst religijny, mógł się go nauczyć

• pobożne krzywoprzysięstwo ławy, ława świadomie zaniża kwalifikacje czynu

• przestępstwa wspólne żony i męża, żona uniewinniona

pierwsze przestępstwo - kara zamieniana na deportację do kolonii, stąd wielu kolonizatorów było notorycznymi przestępcami

• pardon królewski - decyzja rady królewskiej o złagodzeniu

• reguły wykluczające (XVII - XIX w.) - precedensy wyznaczające kierunek zmian w orzecznictwie)

• zakaz świadków z drugiej ręki

• nie ma morderstwa bez ciała zabitego (ochrona przed poszlakowym procesem)

koroner - pobierał kary pieniężne na rzecz króla, szukał ciała

• zakaz tortur (uznania winy pod presją)

• zakaz informowania przysięgłych o wcześniejszych przestępstwach oskarżonego

Proces trwał krótko - kilkanaście minut, rzadko kilkadziesiąt, przysięgli byli doświadczeni, na czczo, było kilka ich składów. Stosunkowo niewielki udział prawników, dopiero II poł. XVIII w. (reforma instytucji przysięgłych, odebranie uprawnień administracyjnych sędziom pokoju)

Państwo burżuazyjne.

Cechy charakterystyczne ustroju:

• pojawia się w różnym czasie:

• XVIII w. - Anglia,

• koniec XVIII w. - USA, Francja

• Kongres Wiedeński (1814-15) - formowanie się państwa burżuazyjnego, rozprzestrzenianie zasad nowego ustroju w innych państwach aż do końca XIX w.

• I WŚ - po zakończeniu rozszerza się proces demokratyzacji (masowa demokracja)

• Wielki Kryzys Gospodarczy (konsekwencja I WŚ) - wpływ na reformy

zagrożeniem dla demokracji są częste zmiany rządów

ochlokracja (?) - rządy motłochu (pojęcie ze starożytnej Grecji)

Okres do Kongresu Wiedeńskiego - program burżuazji:

• idea suwerenności ludu

• idea praw obywatelskich (z liberalizmu wolność, równość wobec prawa, własność)

• idea konstytucji pisanej, konstytucja dokonuje dystrybucji władzy

• powszechność i równość prawa wyborczego

• światopogląd prawniczy (z Oświecenia), spisanie konstytucji i kodyfikacji w celu ograniczenia nadużyć władz

• formy burżuazyjnego państwa:

• monarchia (przestarzały w XIX w., tradycja)

• republika: pierwsze USA, później Francja I Republika, II Republika (1848-52), od 1875 na trwałe republika; XX w. - częstsze przypadki republiki

• monarchia ograniczona: Francja (18..), Prusy (18..), Austria (1848)

• król ograniczony, nie ma praw ustawodawczych

• monarchia konstytucyjna - odpowiedzialność konstytucyjna przed parlamentem

• monarchia parlamentarna (wzorzec - Anglia, później cząstkowo Francja)

• republika prezydencka (wzorzec - USA, władza wykonawcza - prezydent)

• republika parlamentarna - wywodzi się z monarchii parlamentarnej, z Francji rozprzestrzeni się na inne państwa, zwłaszcza po I WŚ

• system półprezydencki

• system kanclerski - Niemcy (Bismarck - początek)

parlament - organ pierwszoplanowy (do I WŚ, stąd XIX w. - złoty wiek parlamentu, XX w. - wiek schyłku parlamentu

głowa państwa: król - cesarz, car - prezydent

• XIX w. - reguły następstwa tronu wszędzie

• dziedziczność, nieodpowiedzialność (kontrasygnata ministra), nietykalność króla, reprezentacja na zewnątrz, w imieniu króla wydawane wszystko, prawo łaski;

car - samodzierżawie, system skrajnie centralistyczny, cechy boskie, samowładztwo

król w Anglii - chwalebna, bezkrwawa rewolucja (wypędzenie Jakuba II, tron dla córki Marii i Wilhelma), podpisanie ważnego aktu: bill o prawach - co wolno parlamentowi: ustawodawstwo, podatki, pobór do wojska, a czego nie wolno królowi (później uzupełnienia)

• dogmat o przeistoczeniu...?, wyłączność anglikanizmu

• następstwo (dynastia) i związanie prawem

• zstępujący król przekazuje prawa do dóbr parlamentowi, a otrzymuje uposażenie

Reguły:

• król panuje, a nie rządzi

• gabinet oddzielony od króla, kanclerz przewodzi, później zasada gabinetem rządzi przywódca zwycięskiej partii

• odpowiedzialność ponosi minister, a nie król

• nakaz, zakaz, ostrzeżenie...? - prawa króla wobec parlamentu

cesarz II Rzeszy (1871 - 1914): rządy osobiste cesarza, duże uprawnienia wojskowe, wyznaczanie kanclerza, odpowiadającego przed parlamentem, a nie przed cesarzem

prezydent (USA) - czasami przejściowo rządziły organy kolegialne: dyrektoriat, konsulat (Francja); pozycja prezydenta ulegała zmianom pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych

okresy:

• od wprowadzenia (konstytucja) do poł. XIX w.

• lata 60-te XIX w. (wojna secesyjna)

później dążenia do umocnienia pozycji, przyczyny uzyskania przez prezydenta nadrzędnej roli:

• rozwój i umocnienie gospodarki

• rola opinii publicznej w kwestiach uchwalania ustaw w kongresie

• organ 1-osobowy

• zasady wyboru

• w opinii publicznej utwierdziło się przekonanie, że to prezydent, a nie kongres jest przedstawicielem narodu

• rola orędzia

• tradycja wybitnych prezydentów

• okres od I WŚ: rokowania pokojowe, przerwanie zasady izolacjonizmu, pojawienie się Rosji Radzieckiej, w wyniku tych czynników nowe uprawnienia prezydenta

• prawo dysponowania siłami zbrojnymi (przed decyzją kongresu)

• demokracja scentralizowana: Sąd Najwyższy Federalny (od XIX w.)

Parlament w państwie burżuazyjnym:

• organ 2-izbowy, 1-izbowy (w zależności od struktury państwa, federacja - 2 izby),

• 2 izby łączy się z początkiem demokracji (wyższa izba w celu kontroli), państwo unitarne - 1 lub 2 izby, kwestia tradycji

• 1 izba (po zniesieniu 2, np. ze względów finansowych, wydłużony proces legislacyjny)

• niższa izba - niższe progi, wyższa izba - wyższe progi

Prawa wyborcze, struktura parlamentów - z podręcznika.

Administracja

Centralna

Kilka modeli w państwie burżuazyjnym:

• angielski (1688-89): król systematycznie traci wpływ na obsadę rządów (izba gmin), monarcha wycofuje się z uczestnictwa w pracach rządów, jego miejsce zajmuje premier - silna pozycja, pojęcie rządu i gabinetu (ministrowie), skład gabinetu zmienia się, rząd - ok. 100 osób, młodsi ministrowie, sekretarze, służba cywilna - stabilizacja stosunku służbowego, stała grupa funkcjonariuszy państwowych

• francuski: administracja podporządkowana głowie państwa, podwaliny stworzył Napoleon - klasyczny model administracji (centralizacja, 1-osobowość), urzędnicy polityczni i stali (gabinet ministerialny)

• niemiecki: 1871 - ...? (bez okresu NRD 1949-89), ewolucyjne zmiany ustrojowe, racjonalizm administracji z kanclerzem na czele, rozbudowany aparat pomocniczny, wczesne pojawienie się przepisów urzędniczych, dominacja prawa

• amerykański: prezydent + sekretarze stanu (pomocnicy), prezydent ponosi odpowiedzialność za wszystko, sekretarze tylko za siebie, głosy doradców nie są wiążące, nie ma rządu w wydaniu europejskim, niezależne agencje (prawo do wydawania normatywnych aktów prawnych), agencje nie należą do władzy wykonawczej, system łupów - kandydat, który wygrał mógł usunąć wszystkich i zapełnić swoimi ludźmi

20

---