Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Menedżerska „Milenium”
Alicja Marta Budzyńska
Praca Socjalna i Resocjalizacja gr. 0
nr 2790
stacjonarne
Raport nr II
Nie zastanawiaj się, czy to, co mówi filozof,
jest prawdą, lecz spytaj, jak doszedł do tego,
że to jest prawda.
Fryderyk Nietzsche (1844-1900)
Dążenie do przewartościowania wszystkich wartości, afirmacja istnienia i idea nadczłowieka to pojęcia charakteryzujące najbardziej kontrowersyjnego filozofa nowożytnego - Fryderyka Wilhelma Nietzschego. Urodził się on w 1844 roku w Röcken w Saksonii, w rodzinie protestanckiego duchownego. Był synem luterańskiego pastora Carla Ludwiga i Franziski Nietzsche. Z wykształcenia, które istotnie wpłynęło na jego filozofię, był filologiem klasycznym. Studiował także teologię i filozofię (refleksja nad Grecją antyczną rozpoczęła myśl filozoficzną Nietzschego, wpisała go jednocześnie w wyraźny w Niemczech od XVII wieku nurt fascynacji hellenizmem). Ważną rolę odegrało także zainteresowanie Nietzschego muzyką, wywierające wpływ na jego koncepcje świata.
Myśliciel wcześnie, bo w 1869 roku, objął katedrę filologii na uniwersytecie w Bazylei. W tym czasie przyjaźnił się z R. Wegnerem, F. Overbeckiem (historykiem Kościoła), poznał także historyka sztuki J. Burckhardta. Kariera naukowa szybko jednak została zakończona przez Nietzschego -w 1879 roku, z powodów zdrowotnych. Zwrócił się on zatem w kierunku filozofii i rozpoczął pracę pisarską. Zmienił także tryb życia: porzucił Bazyleję, zaczął okres tułaczki. Samotny i schorowany podróżował po Włoszech i Szwajcarii, coraz bardziej oddalając się od dawnych przyjaciół. Refleksję skupiał wokół powracających problemów - filozofia stanowi dla Nietzschego sposób istnienia, jest jednocześnie daleka od ujęcia w system. W 1889 roku w Turynie doszło do umysłowego załamania filozofa, który osiadł następnie w Weimarze, gdzie żył 11 lat, pielęgnowany przez siostrę i matkę, zmagając się ze swoim losem.
Teksty Nietzschego, poza pierwszymi dwoma książkami respektującymi zasady dyskursu filozoficznego, nabierają charakteru aforyzmów, są pisane językiem poetyckim, zmetaforyzowanym, parabolicznym. Przyczyną tego może być stan psychiki twórcy, ale przede wszystkim należy dostrzec związek sposobu pisania Nietzschego, z jego koncepcją uprawiania filozofii. Aforyzmy, czy generalnie literatura pozwalały mu bowiem uniknąć pułapki zamknięcia myśli i przedstawionej rzeczywistości w ramy schematu, pozwalały także wyrazić swoją indywidualność.
Nietzsche należy do tych filozofów, którzy zmieniali poglądy, choć można dostrzec także ich ciągłość. Wyróżnia się trzy okresy jego twórczości. Pierwszy upłynął pod znakiem kultu sztuki i tworzenia jej metafizyki. Rzeczywistość jest w owym czasie postrzegana przez Nietzschego w sposób estetyczny, jako gra sztuki - muzyki. Sztuka usprawiedliwia świat, pozwala w nim istnieć człowiekowi, dostrzec do głębi rzeczywistości. W okresie tym powstały: Narodziny tragedii (1872) oraz Niewczesne rozważania (1873-1876).
Drugi okres charakteryzuje się zwrotem w kierunku nauki (inspiracja Darwinem) i krytyki współczesnej kultury (pojawia się pytanie o to, co jest poza metafizyką i moralnością). Powstają wtedy prace: Ludzkie, arcyludzkie (1878- cz. I, 1880 - cz. II), Jutrzenka (1881), Wiedza radosna (1882).
W trzecim okresie Nietzsche tworzy filozofię życia i indywidualności, dochodzi do „przewartościowania wartości”, znaczące stają się tematy „śmierci Boga”, „woli mocy”, „nadczłowieka” i „wiecznego powrotu”, następuje także odwrót od metafizyki. Jest to główny okres jego twórczości. Powstają wówczas: Tako rzecze Zaratustra (1883-1884), Poza dobrem i złem (1886), Z genealogii moralności (1887), Zmierzch bożyszcz (1888), Antychryst (1888). Po śmierci filozofa wydano Ecce homo (1908). Pośmiertne pisma Nietzschego były w prawdzie poprawiane przez jego siostrę, to ona także jest prawdopodobnie odpowiedzialna za „przyswojenie” myśli autora Woli mocy przez faszyzm.
Punktem wyjścia Nietzschego jest przekonanie, że postawę egzystencji człowieka stanowi Zycie cielesne, natomiast duchowość i intelekt to jej pochodne. Wynika to z przyjętej koncepcji rzeczywistości -jest ona zmienna, nieskończenie bogata i chaotyczna. Występuje w imię wartości życia ludzkiego w dostępnym nam świecie. W związku z tym filozof zastanawia się nad kulturą i miejscem w niej człowieka. Krytykuje ludzi zadowolonych z istniejącego stanu rzeczy, zastępującymi erudycyjną wiedzą system wartości, a także kult dóbr materialnych. Uważał to za zagrożenie dla kultury, która powinna zostać niezależna, twórcza i oryginalna. Idea krytyki Nietzschego oznaczała demaskowanie ideałów niezgodnych z faktycznym stanem rzeczy. Pragnie ujawnić nicość obowiązujących wartości i zaproponować nowe.
Nietzscheańska koncepcja rzeczywistości wiąże się z koncepcją poznania. Uważa współistnienie wielu interpretacji danego zjawiska. Niemożliwe jest dotarcie do prawdy uniwersalnej. Świat jest bowiem taki, jaki się nam jawi. U źródeł poznania jest instynkt, a czynności poznawcze służą celom praktycznym. Uznajemy coś za prawdę, jeśli wymaga tego życie, prawda ma zatem charakter względny, subiektywny, zmienny, zależny od indywidualnej aktywności jednostki, która czyni z niej swój ośrodek działań. Wynika z tego, że wartość życiowa stanowi o prawdziwości czegoś.
„Czym wie jest prawda? Ruchliwa armią metafor, metonimii, antropomorfizmów, krótko, sumą ludzkich stosunków, które zostały poetycko i retorycznie wzmożone, przetransponowane i upiększone, a po długim użytkowaniu wydają się ludowi kanoniczne i obowiązujące.”
O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie
Interesujący jest pogląd filozofa na etykę i wartości. Wynikają one bowiem z potrzeb życiowych człowieka. Tworzy je zatem człowiek, są więc względne. Nietzsche twierdzi, że nie istnieje moralność obiektywna, która obowiązywałaby wszystkich i zawsze. Pisał o dwóch sprzecznych ze sobą rodzajach moralności: ludzi słabych -niewolników i silnych-panów. Silni - arystokraci - za wartościowe uznają godność i dzielność, cenią sobie stanowczość, konsekwencję i sprawność działania. Stawiają oni przed sobą wielkie zadania, są twórczy, rozwijają własną indywidualność. Z kolei słabi uznają to, co dla nich użyteczne. Zapierają się siebie, by uzyskać ochronę, cenią altruizm, miłość, litość, pokorę i łagodność. Zdaniem Nietzschego to panowie niegdyś tworzyli moralność, obecnie natomiast nastał epoka niewolników -słabych, ale licznych, którzy ustanawiają hierarchie wartości. U źródeł tej moralności znajduje się resentyment, uczucie zawiści. Taki stan wartości jest powodem dekadencji. Moralność współczesna konstytuuje się przez przyjecie idei równości wszystkich jednostek, idei ich wolności, oraz idei ostatecznej wartości moralnej niewymagającej wyjaśnień. W efekcie powstają podstawy moralności promującej sprawiedliwość (każdemu należą się te same dobra i prawa), utylitaryzm (o wartości świadczy produkcja dóbr), litość, panowanie walorów duchowych nad materialnymi, wyższość dobra ogółu nad dobrem jednostki, wartość intencji (liczą się bardziej niż efekty), etykę nagrody i kary ( w obecnym bądź w przyszłym życiu). Podstawy te mają być utrwalone w procesie wychowania. Moralność taka, służąc zachowaniu społeczności, wywiera presje na człowieka, ogranicza jego twórczość. Jako pomysłodawców tej moralności Nietzsche wskazuje Sokratesa „człowieka teoretycznego”, ufającego wiedzy i tradycji, oraz Platona. U jej źródeł leży również chrześcijaństwo, po którym schedę przyjęła współczesna demokracja.
Filozof występował przeciw moralności opartej na ideach niezwiązanych z życiem. Pragnął sformułować moralność zakorzenioną w instynktach, a nie myśli. Dlatego tez, mając na uwadze nadejście „nadczłowieka”, istoty której jeszcze nie ma, ale która powinna się pojawić - zaproponował „przewartościowanie wszystkich wartości”, przyjecie moralności panów, tworzonej przez silnych, kierujących się „wola mocy”, instynktem życie dla potwierdzenia własnych wartości. Podstawa takiej wartości jest wspomniane już przekonanie o stawaniu się jako naturze rzeczywistości. Wyklucza ono bowiem przyjecie ustalonych norm moralnych, utwierdza konieczność ich przezwyciężania i tworzenia. Stawanie się jest określone wewnętrzna koniecznością, nie istnieje wolność woli, traci także sens pojęcie odpowiedzialności. Stawanie się jest „niewinne”, dokonuje się poza dobrem i złem, jest wartością samą w sobie. Wolność natomiast może mieć tylko ten, kto jest na tyle silny by ją zdobyć. Także ludzie nie są równi, ich wartość bowiem zależy od posiadanej mocy, zasługi i twórczości. Filozof zatem propaguje kult życia czynnego, zakorzenionego w instynktach.
„Ja was uczę nadczłowieka. Człowiek jest czemś, co pokonanem być powinno.
Cóżeście uczynili, aby go pokonać?
Wszystkie istoty stworzyły coś ponad siebie; chcecie być odpływem tej wielkiej fali i raczej do zwierzęcia powrócić, niźli człowieka pokonać?”
Tako rzecze Zaratustra
Nietzscheańska teza o śmierci Boga wiąże się z problemem wartości i sensu. Jest to raczej manifest nihilizmu niż ateizmu. W ten sposób podważony zostaje obiektywny sens rzeczywistości i przekreślona koncepcja „dwóch światów”. Negatywnie oceniał nihilizm bierny, prowadzący do metafizyki dualistycznej, będący krytyka rzeczywistości i odpowiedzialny za dekadencję. Nihilizm Nietzschego umieszczał źródło wartości w działaniu i twórczym postępowaniu człowieka. Ludzie wytworzyli sobie ideę Boga, poniżając siebie samych, Bóg zatem musi umrzeć, aby mógł istnieć „nadczłowiek”. Człowiek nie może szukać usprawiedliwienia poza sobą, ma realizować swoja wolę.
„Bóg umarł! Bóg nie żyje! Myśmy go zabili! Jakże się pocieszymy, mordercy nad mordercami? Najświętsze i najmożniejsze, co świat dotąd posiadał, krwią spłynęło pod naszymi nożami - kto zetrze z nas tę krew? Jakaż woda obmyć by nas mogła? Jakież uroczystości pokutne, jakież igrzyska święte będziem musieli wynaleźć? Nie jestże wielkość tego czynu za wielka dla nas? Czyż nie musimy sami stać się bogami, by tylko zdawać się jego godnymi?”
Wiedza radosna
„Nihilista jest to człowiek, który sądzi o świecie, jaki jest, ze być nie powinien, a o świecie, jaki być powinien, że nie egzystuje. Przeto istnienie, postępowanie, cierpienie, chcenie, czucie nie ma sensu: patos „daremnie!” jest patosem nihilistyczny, -przytem jeszcze jako patos niekonsekwencją nihilisty.”
Wola mocy. Próba przemiany wszystkich wartości
Kluczowym pojęciem filozofii Nietzschego jest pojecie „woli mocy”, określającej rzeczywistość oraz działanie człowieka. Stanowi ona swoistą energię życiową, choć nie należy jej utożsamiać z popędami. Może mieć ona różne stopnie. Dążenie do mocy, do zdobycia przewagi jest najważniejszą inspiracja ludzka. „Wola mocy” staje się kryterium wartościowania zjawisk dla filozofa. Stanowi zatem o twórczości, ujawnia się w tworzeniu ideałów i ich realizacji, a także w podjęciu trudu interpretacji - rozumienia świata.
„Oto co przenika moje pisma: to że wartość świata tkwi w naszych interpretacjach (…), że dotychczasowe interpretacje były ocenami perspektywicznymi (perspektivische Schätzungen), zgodnie z którymi podtrzymujemy swoje życie, to znaczy swą wolę mocy, w imię wzrostu mocy, że każde wywyższenie człowieka niesie z sobą przezwyciężenie (Überwindungen) węższych interpretacji, że każde uzyskane wzmocnienie i powiększenie mocy otwiera nowe perspektywy i skłania do wiary w nowe horyzonty”.
Wola mocy. Próba przemiany wszystkich wartości
Kolejną ważną idea pojawiająca się u Nietzschego jest idea „wiecznego powrotu”. Wprowadzając ją zerwał z linearną koncepcją czasu, odrzucił ideę rozwoju i postępu. Wieczny powrót jest manifestacją twórczej siły życia, która ma możliwość ponowienia dawnych stanów rzeczy. Świat ma w ten sposób nieskończoną możliwość przemiany. Filozof był przekonany, że dzieje świata są cykliczne. Po zakończeniu cyklu, zdarzenia które już miały miejsce, powracają w kolejnym cyklu. Idea ta zastąpiła wyobrażenie wieczności. Nietzsche przeciwstawia się zarówno pesymizmowi, jak i optymizmowi. Głosi mądrość tragiczną, apoteozę istnienia. Tragizm jest doświadczeniem „rozkoszy stawania się”, które rodzi przyjemność, ale i cierpienie.
„Jeśli świat należy sobie wyobrażać jako określoną wielkość siły i określoną ilość ognisk siły (…) tedy wpływa stąd, że musi on niby w grze w kostki przerobić obliczalną ilość kombinacyi przy tej wielkiej grze istnienia. W nieskończenie wielkim okresie czasu każda możliwa kombinacya kiedyś musiała być osiągnięta; więcej jeszcze: osiąganaby była nieskończoną ilość razy. I ponieważ przed każdą kombinacją i jej najbliższym powtórzeniem się musiałyby się spełnić wszystkie w ogóle jeszcze możliwe kombinacye i że każda z tych kombinacji warunkuje całe następstwo kombinacji tego samego rzędu, tedyby dowiedziono ruchu kołowego szeregów absolutnie identycznych: świat jako ruch kołowy, który powtarzał się już nieskończoną ilość razy i który grę swoją gra in infiniti.”
Wola mocy. Próba przemiany wszystkich wartości
Twórczość Nietzschego wciąż poddawana jest różnym interpretacjom, jej wpływ można łatwo dostrzec w egzystencjalizmie. Uderza w niej pogarda dla chrześcijaństwa z jego współczuciem dla ludzi słabych i eksponowanie „woli mocy” oraz wzoru Übermenscha (nadczłowieka) jako istoty stojącej ponad uznanymi społecznie normami moralnymi, mającej w przyszłości zastąpić chrześcijański ideał człowieka. Nietzsche podzielił ludzkość na wąską, dominująca klasę panów i liczny, zdominowany przez nią motłoch. W zwulgaryzowanej wersji podział ten został później przejęty przez ideologów nazizmu.
Źródła:
Słownik myśli filozoficznej, M. Kuziak, S. Rzepczyński, T. Tomasik, D. Sikorski, T. Sucharski, Bielsko-Biała 2006
Wola mocy, F. Nietzsche, 2009
Tako rzecze Zaratustra, F. Nietzsche, Kęty 2004
Oksfordzki słownik biograficzny, Warszawa 1999
http://pl.wikipedia.org/wiki/Fryderyk_Nietzsche
http://www.cytaty.info/autor/fryderyknietzsche/1